1 / 20

Indet shtazore &

biologji-indet shtazore

Ferit2
Download Presentation

Indet shtazore &

An Image/Link below is provided (as is) to download presentation Download Policy: Content on the Website is provided to you AS IS for your information and personal use and may not be sold / licensed / shared on other websites without getting consent from its author. Content is provided to you AS IS for your information and personal use only. Download presentation by click this link. While downloading, if for some reason you are not able to download a presentation, the publisher may have deleted the file from their server. During download, if you can't get a presentation, the file might be deleted by the publisher.

E N D

Presentation Transcript

  1. 7- bl%gjla Indet shtazore Trupi i gjallesave shumeqelizore perbehet nga nje nwner i IDldh i ~ Gjate procesit evolutiv qelizat jane specializuar per k r y e ~ e n e funks:!oIK'w te ndryshme, e kjo gje ka ndikuar ne ndertimin e tyre. Ne kere men;-re ;a;:.e krijuar indet. Me ind nenkuptojme grupin e qelizave, qe kane n r i ~ r t i m :? njejte, prejardhje te njejte, te cilat jane specializuar per kryexjen e G"oe funk_ -ioni te caktuar. Shkenca qe stud ion indet quhet histologji. Gjallesat shtazoIe perbehen nga keto lloje indesh: indi epitelial, lidhor, muskulor dhe nen·or. a v e . Indi epltelial (slperfaqesor) Qelizat e indit epitelial jane te mbeshtetura mire njera me ~ e formojne nje ose disa shtresa qelizore kompakte qe sherbejne si kuK me indet qe vendosen me thelle. Format e qelizave janepllakore, kubike, cilindrike elj. Qelizat e ketij indi, ne anen e jashtme, ne te shumten e rasteve jane te pajisura me qerpike, qe kane funks ion mbrojtes, apo me rrudha te shumta qe rrisin siperfaqen thithese. Funksioni themelor i indit epitelial eshte m b r o j ~ a , sepse ky mbeshtjell tere siperfaqen e trupit, siperfaqen e organeve zgavrore te brendshme: si dhe siperfaqen e sistemit te zorreve, gypthat e organeve te frymemar*s, te urinimit, te en eve te gjakut, gypthat e gjendrrave ekskretuese e sekretuese etj. t r e n . Ato Indllidhor /J K Y ind i ploteson hapesirat ndermjet indeve te ndryshme, si dhe i lidh ato ndermjet vete. Indi lidhor iu jep m b e s h t e ~ e indeve te ~ e r a dhe organizmit ne teresi, sepse gjendet pothuajse ne tere organizmin. Ate e hasim nen lekure, si m b e s h ~ e l l e s te k y ~ e v e muskujve, te organeve kercore (veshi, hunda) dhe te eshtrave. Dallohen , m b e s h ~ e l l e s te nervave, si lidhes te

  2. biologjia -7 kater lloje indesh lidhore: indi lidhor ne kuptim te ngushte, kercor, indi lidhor eshteror, indi i gjakut e i limfes. Indi lidhor ne kuptim te ngushte perbehet pllakore, te rrumbullaketa ose te zgjatura, te cilat jane te larguara tjetres, ndersa hapesirat nderqelizore themelore, ne te cilen ndodhen fijet e shumta te holla te gershetuara vete qe formojne rrjeta. Ky ind merr pjese ne ndertimin fijeve qe lidhin muskujt me muskuj, muskujt me eshtra, eshtrat me eshtra; ndodhet ne kyce, nen lekure etj. Keshtutetivat ose muskujt me muskuj, ndersa ligamentet prej qeIizave te ketiJ mdi grumbullojne mund ta quajme ind yndyror, i cili ndodhet vecmas nen lekure. Indi kercor paraqitet vetem te rruazoret, mbledhura ne dy ose tri grupe te mbeshtjella perbashket. Ndermjet tyre formohet nje hapesire e cila permban elastike jo te forte. Ajo eshte e bute e elastike dhe mundeson pjeseve trupore. Ky ind ndodhet ne llapen e veshit, ndermjet kurrizit, ne vendet ku tetivat lidhen me eshtra, ne hunde, ne fyt etj. Indi eshteror parqitet vetem te rruazoret. ne forme ylli qe kane shume shtojca citoplazmatike, ndermjet vedi.Ato tajitin materie miner ale dhe organike. Materiet organike, nga e cila perbehet lenda nderqelizore, permban albumina. Materiet minerale perbehen kalciumit e te magneziumit. Materiet organike ketij indi i japin elasticitet, ndersa materiet minerale i japin fortesi, Prej ketij indi eshte i ndertuar skeleti. Masa nderqelizore e indit eshteror perbehet cilat lidhen terthorazi ndermjet vete me kanalthe. shtrihen nervat dhe enet e gjakut, te cilat e ushqejne ashtin. Ne siperfaqen ashtit ndodhet nje shtrese e holle, qe quhet periost. Periosti ka rendesi p.e rritjen e ashtit, sepse qelizat e periostit prodhojne thye ashti, qelizat e periostit e bejne ngjitjen e ashtit te thyer. Shume eshtra ne brendesi jane bosh, ndersa ne kete boshllek vendoset si funksion ka krijimin e qelizave te gjakut. kuader te indit lidhor bejne pjese edhe gjaku e limfa. Gjaku eshte nje leng trupor vital, i cili perbehet prej plazmes e kuqe, te bardha dhe pllakezat e gjakut). Gjaku vazhdimisht sistemin e organeve per qarkullim te gjakut dhe luan rolin e tr~sportuesit te materieve ushqyese dhe te oksigjenit d~~pore. Transporton materiet e hedh~idin qeliza. antitrupthat per lufte kunderlnfeKsioneve;--enzimet te cilat ikon ro oJne ----_._-------.. indi lidhor prej qelizave me forma njera prej jane te mbushura me masen ne mes e cipave dhe te i lidhin muskujt me eshtra e lidhin as tin me asht. sasi aq te madhe te yndyres, ne pjese te ndryshme isa sa te trupit e Perbehet prej qelizave te me mbeshtjelles te lende levizjen e dis a unazave te Ky ind perbehet prej qelizave me te cilat lidhen eshte me strukture fijezore dhe kryesisht nga kriperat e prej shume kanaleve, te Neper keto kanalthe e qeliza eshterore. Po u palca e ashtit e cila ~e dhe qelizave te gjakut (qelizat leviz neper e karbonit qe e lirojne ~o dhe-normonet, --_.-

  3. l?!r60[O!Q .L 3 I11A1ZI11d In}ll1r8 % 06 ;Jrn lnpafu B){>IB~BIFI BSIUIPV %L I1N1310l:ld BfP a 'In>J:B~a aWl[s~u~l a Bsafd ~ll[S~BWZBld ~N o~fn% 06 l.{ldll mquu~ '3111l:l3N11AI;JaN;Jl aWl[SAlpu ~l apalBw Blntall ~l ~uBf~l ·d:>[!lIEB.I~aqp a~~l0 Ii'1dlalPO.lf!.la - IU'Ier~ ~l abu'I a (lezeUII) rezHaQ 'eUllO; ~u al[p BIs~l[PBW ~ aWl[ Upu a lafon al ~ufOl[SAlPUuumu o~g <:L\~~ ~UB>{ OlBl~IBF[~ a1 o(f'GI urrur ~l ai\absIP a U~WIOJ ~ ~~)[2 BlBnlla a1 o~WBl[p~q ~UB){>{nual[p l~UBBfAp~l ~u a ~lOZtmll ldlPO~pa~. fd.ld ta.n?- d_\dlPO.lf!.ldI!.llUnN o~WBl[p~q am ~uBf al[p alBi\o ~WIOJ ~UB>{ e~.}.rnl'BUIlS 'Bl[SOW'BIUIf~B~U:W~l[SAlpU ~l ai\~lot>{BJ ){a_L ·d~d. _ ";all lid uaf2 (lfn>{l[saw al) In>{Bf~~l qn>{l~laWmW ~fu ~u nuatu 0i=! o.. ~ :::'J:.1.fldll (lBllUaJ al) BSI~pU 'In>{B~ ~l abn>{~l BZHab ~uomw Oli=!){ al[sow fBS~>{ SBd o~FP OGIl[lall '>{Bd~ufolaf ldlPOIlP3. ~z ~u uaua al[p ~>{laldl[s ~u a I31~w °Bfal~l aur uaqosapuaaoz - eqpreq a (leZeUII) lezHaQ i=! ~1ll l~rnnu aut ~uBflaHJo'luaI as ~..1 al_ °a_~~ZBll[S ~l aurqsxrpu a lafon al W~l[SAlpU I al[p 'lalPollpa ~u npd~ 0\71:1"81::1 !J-dPOOOS fald uapuaf~ >{Bf~ qn'll~lawIEw ~fu ~u alBWlOUafpuaf~ 3I1r'H;J8l:l;Jd o~lllUl{S lalPI alAl I rrumu ai\awH>{aJuI ~l lSBI ~u Od~IIW °alPo>{nal ~UB>{ >{nurod '~WBl[p~q ~uB>{ lalPo>{na'1 :>£UU al[p ~BpUBld'~uBlqwaw ~u IS~pU~1~UB)l °aluBlsuO>{~WlOJ ~uB>{ d das 'lpnzIUB~lO a ua~folqw a .oll~le){l[s I l~lP ~l 'Bl[ldmHluB - aS~lfOlqw arn.:lBsod ~l apalBw ~ufofp>{ ~u lIdl{ofIl)! o~FP S ~u pap l[S~lO BSIP[ard :>{Bd~ufolai °lBWZIUB~IOOI>{IW °a)IW~JwHlBlpU~[~ ~u al[p ~){laldl[s ~u 'ai\BIll[sa a UiPIBd ad 'aIO>J:Brrd ~WIOJ - IU'Ier~ a lez~'1end ~u BHwI ~l ~UB['lalPoqmoll o~wBl[P~N °>J:Bd ~ufOlaf al[p ai\BIll[sa a U~JIBd ~u ual[ofp)l ~~asar ~L mq ~){al[p In){B~ a ua[s>{Idw ~u[~q al[p 'AlBuaqojjnqumrf OlBFWIPu~l ~~u~u nusfu >{a1°In>{B[~ a p~dal a Bfqwnl[ B~UuIwZIUB~lO ~UfOlqW >{Bf~ qn>{lalaWmW "In>J:Bf2 ~l BZ~>J:Bnd ~fIW OOf'pap OOZuapua~ ~~aA~lBIIdB>{ a lalalBd l~d~u In>{Bf~I IWPHH B~Ulal[OFP~d BJWn ~u~l A)l °In>{Bf~ lBIIS~dBl[ ~u lal[popu a lI!lOI mml BJllI!"'1°alozIlabl~pu ai\apalBW ~l FWNw~>{ B~UeJUIn 'Bla~ ~l ai\apuI al[p In>{B[~lafwI~pu UBqWI~d In>{B[~a lBzHab °alPo>{nalw~lai\ ~b B1UB~_\.~~a.\~ua lafwl~d~N O>{B~ ~u lal[al[l>{BJwH In>{B~ a l~ua ~u ual[plap rotnusmu lPU/ afg uaqnb al{sl\.rpu ~b alOln>{snw lBzHab B~Ulal[~ql~d 101n>{snw IpuI lBIP ~l a aloln>{snw uau ~UB>{ aWl[sAlpu ~l aAalliIlliJB~U a unnudax ai\afu a uaftB~z al[p uaflln>{l aw oualBf~z ~l al[p ualln>{l ~l IS~HB 'ai\fn>{snw ~l al[pa oi aur ~>{l[SBq a aloln>{snw a BfZIi\~llal[os~punw ~wnl[s a BflaAI>{al[p IS ai\BIll[sa °W~ZIUB~lO~UBlaft ~l ai\asaJold ~lBb

  4. biologjia -7 tkurrjes kembenyjetuareve kesaj cilesie disa flutura minute. Fija muskulore ndersa gjatesia e saj sillet prej 10 deri ne 12 em. Te njeriu dallohen lloje indesh muskulore, qe kane ndertim muskulor i vijezuar, indi muskulor (fig. 125). Indi muskulor i lemuar merr pjese ne ndertimin organeve te brendshme si ne zorre, orzane eneve te gjakut etj. Indi muskulor iviiezuar i zemres eshte i ndertuar nga dy indet e para (i lemuar Muskulatura e shume parruazoreve muskulore prodhohet te tjere jane te afte per tkurrje te shpejta. Ne saje te i levizin krahet e tyre deri ne 18 mije here ne eshte rreth pese here me e holle se fija e flokut, nxehtesi. Muskujt e insekteve dhe te tri dhe funksion i lemuar te ndryshem: indi dhe indi muskulor i zemres MUSKULOR I LEMUAR e muskujve ne paretet skeletin, dhe i vijezuar). te lemuar. te urogjenitale, mbeshtjell e ndersa ai erbehet prej muskujve Indi nervor INDI MUSKULOR I ZEMRES Indi nervor perbehet shumta. Qelizat nervore me tjetren, duke formuar neurone. euronet jane me specializim ngacmimet nga periferia tejcojne urdheresat form on trurin, palcen kurrizore miliarda qelizash nervore, Qelizat nervore permbajne personat e rritur e humbin riperteriten. Prandaj lendimit, ato nuk mund prej permes rrjet te verte e. Qelizat e indit nervor e larte, te cilat i marrin dhe i artin deri te truri, Po ashtu, keto qeliza i nga truri ne pjese e tjera te trupit, Indi nervor etj. Iruri injeriut ndertohet eliza 'e nervore, et;Te z iatimeve mbajne lidhje njera te cilat kane zgjatime te quhen prej disa nje cilesi shume karakteristike; aftesine e ndarje nese demtohen si pasoje e ndonje semundjeje te kompensohen. ato te dhe nuk mund te apo e Pyetje: 1. Numero 2. Numero 3. Emerto sistemet sqaro rolin dhe funksionin 4. Emerto format e indit lidhor. 5. Cili eshte roli i gjakut dhe i limfes? 6. Pershkruaj rendesine 7. Trego llojet e indeve muskulore. 8. C'funksion kryen indi nervor? qe duhet te kete nie ~p vecorite llojet e indeve. qelizash per te qene indo e organeve ne te cilet gjendet indi epitelial e tij. dhe e indit muskulor.

  5. aL/p ieuuea» I;Jaue6.10 a JawaJ5/5 allaue6.1D ~ ~l apu~ BS~paso ~fN ?ufofl~pu ourqsxrpu ?UB[ol?')l·laUB~o ?-ll~fu_O?l~. ?l UO~S)[uIljoqp ?Hzod '~S?'l{PBUI '?UIlOJ ?UB)[lBH:J d ?ll{S? eruraz 'l{S'd 'lBnt~J ?S Bl{t~ ?l dl{Q 'f-:l-d lll)[Bf2 ~!B -IloAlau ~pu~'lol{PH ~PU]" 'loIn)[snUI ~PU]" B2u rerurapu ?fu a U~UO~S)[uIlj ~uB2lO[q?)[ urde] ~n)[l{sBq ~l l?tfadmod ~pU.I~dl{s ?U Ull)[B. ?N 'U~UIZ~UB2lO ?l?l 'BllOZ 'BPI?UI 't!>J:lIsaA ;:)l{P;) ?s<J!d~uJ?q aAauB2lO ?ll?pBn)[ 'Bf-:l-dlf 'BfuBUI?lIIA.Ij?UB[~~s'Bi-e.~?HP?PUa laUO!S~ntI '~a BF~)[l{snUI'pnll'!l{t)[nI 'dAauefu"o ~UInl{S~l l?>J:lISBql?daF?und aUI ual{Al)[ "~a B[z~A?I'ln)[Bf2~~UIHln)[lBb B~ fard ~?(p~d uq[?[U?l ?u[ozHBal lBIP ?l ~UB2lO~ll{S~·Bp?1tIspm 'l{s'd 'uo~s~nJ nxqseq ~SlapU! Bl{Hf2~l rod 'l{sapu~ a If!S<DOldla.\nj: Bll~d ~~~>J:lIsnUI ~,u[o~pu If!.I.lBUI safuBUI~UIA.IJ~~lOlcf! ~sa:Jold laAl)[ nj red 'Od~l~W ·Saf.IlBUI~UIAlJ ~rd B2li lBnlIY a)[np ~* B1It~f2n's~punl{ ! ~2lO UOIB)[ lBU:J~l l~d~u laUB2lO al{pa ~U[Ofl~PUSaf.IlBUI~lIIA.Ij a urseoord ~U~sa[d U]"llBUI ~b lauB2lO a uneredn sap[n)[ aUI !Uo2l{Z~A·Saf.IlBUI~UIAlJ ~ll{S~mf '6ztu~m2!:J ~qBlBdB reruuazard al{P B1UB3aA ~l ~UBT ~ln2!:J ~H)[~uRm:hbBlBd a lauB2lO Bl{Hf2~l ·Saf.IlBUI~UIAlJ ~u[aAl)[ a l~2nll B2u lal{~ql~d Saf.IlBUI~fUAlPqBlBdV 'BlBnt)[B:J~l auo~s~Ilj -pap 'al{P rerurard Bll~d uaql~l{s:BPUnl{ nll{S~)l '~Hl~)[l{snUIal{p Saf.IlBUI~UIAlJ ·lIAJ.I~)[S al{P ZBUIln2 ~U~lap H.* a:·F~'fna[:ll~du~q qAJ 'Up[Brcnnsed Bll~d 'n)[~p lal{~q 'alO2lB[ apu~l ~[u al{p ~lUInl{S~l~A~?udlab ~S~S!UBld! lBlinzal !SlIAP~)[S~N ·aUIl{sA.rpua la~lal)[Bq B2u al{p Hlny-nld a lB:JUIp2 B2u lP[B ~~l~UI ~UI~llSBd~[u uaqnb ~b 'BlUInl{s ~l aiu!z~2ap aUIp~)[l{snUI ~U~u[ofl~d~p la~olg op:) 'Blo~Olq a U~UIlOJB)[~b 'z~[ol{ ~[u aUIuopunjrad ~2ap ~s S~ll)[O)[ ~u ~UB[ow 'l~Srul saUIl~d '(6Zr2!:J) In)[g_f2a l~lBUdB)[aUIl)[BlUO)[ ! ~qUI~>J:lIS lal{~q aABlo~olq 'In)[Bf2 al{p aAp~)[l{snUI lafUIl~pu aAazB2 ~l ~uBfa)[!UB2lOlalBlBdB al{p lauB2l0 BllBI ~l ~UIas)[aldUIo)[ ~u BlBnz~2lO ntl{s~)l 'aAauB2lO ~l aUIalS!S~u - alOUI!fl~pU a aIBuo~s~Ilj ~ruraists uOt~a 'lOAlaU turaists 'safuBUI~lIIA.Ij~l 'In)[Bf2 ~l HUIHln)[lBb~l 'sa~all ~l aAauB2lO ~l ~flBI ~l ~UIuHaA~N'~a s~m)[~l ! 'IBHuaf2om al{P lOUIq.I~pU l~2lO labBlBd a IBUO!S)[uIlj !~fu ts uordax HP ~~UIz~2lO 'a~ ~l punUI ~UIz~2.IO ts aSl~ql~d fq ~l aA~safd ~l fBUO!S){U1lJ lTUrr.IdaA~>J:lIsBq ~l afBs~u UI~laA~fouo~s~Ilj 'aAaUB2lO~l aAaUIafS~S al{P a:>ITUB2lO aAalBlBdB 'aAaUB2lO'aAapU]" al al{pa rod 'l~l{sJ1DIal UI~laAof ~SBl{ ~aAaUB~hoa laUIalS~Sal{pa aso laUB~ho ·l~UI~q ------------------------------------------~----------~----------------------~

  6. biologjia -7 Pyetjedhe aetvre. 1. Trego ndryshimet 2. Emerto dis a organe. 3. Dallo ndryshimin 4. Sqaro pse ndryshon 5. Gjej ne model organet e aparatit te frymemarrjes te njeriut dhe pershkruaj ndermjet indit dhe organit. e organit nga aparati organik. aparati organik nga sistemi i organeve. dhe te atij te tretjes dallimet ne mes tyre. ZGAVRA E HUNDES SKERFYELLI FIG. 129. APARATI I MUSHKERitE FRYMEMARRJES

  7. ?S ~UIlIsIpafUI ~l UI~lfsAlpU ~l aA~lol>[BJI IUIpdaA !llll~dt rpu ~u utdnr; UO.IqUIa ounqse] a ~sa1nqUI ISBm>[~l '~m)[~I a ~ a:J.durrq ~Upu :~UBf)IS 'UI~llfsBfI ISIpafUIB~U~UfIA~b aUIlfsUI~p a~\a~at){p !~~ap 'Idll.If B~UaAa~u~I a P?dal a BfqUInlf 'S~lntBladUIal 'fta p~dal I IUIHBzall 'a)[IUII)[aA~pu~I I alfp a ~llfs~ Bm)[n lBsalllfs B~UlBntl~pU aIBITdl!~ a axe-Z!Iab ~l arosobejradrs a as~fOlqUI ISuaqraqs Bm>[~l '.lOlfPHlntI~UB>[lfsBq ~l HPuI ~l aqp ~l aAaUB~.lO 'HUIZ~UB~.lO ~l ourqspuarq a U£und lBns~lo1d a>[np 'santal>[s>[a 10l alfpa B>[Bm>[~1fBS~>[ SOdl~d OlB)[dt l~opa.I)[5)[a ~l qUB)aA ~l aUB~.lO~UB>[ >[nulB1P ~ll~ZBlLfS'aA~>[lfsaA ~X '(l?lO>[~) ~I aUIlfpopu )IS uOIs>[ullJ~l~>[rraur a Bm>[~1 laIlBp~ ~l 'saf>[ald ~l) astbqs ~UInlfs alfpa BmsopuaA ~l ~uBf '~s~ILfaxu safquINp?l O£t'8I:! ?u~otJofu a alfP uaIIPl~d aroxrau afu aUIlaUIIUIJB~UB~U[ard '('fta IN3~a\tJ\t)l ¥ID{~1~ abBJ.I~dIS~N 'lalfpopu IBlB1P ~l ~u lBlBntIS l~d UIUIZIUB~.lO ~ aA~lOZBn.Il ~l alfp aA~.lOZBn.IlBd ?P~1 ~ufofBliBlP ~l B1PU~~ uanbered ~UInlfs ~s s~m)[~1 saUIl~d~N 'fta a>[HBUIolB 'asanui1aLf 'alolApuA laLfAn{~l punUI aA~los>[ol~fn ~l alfp laAbLfsad ~l alfpa rod 'aA~lOZBn.IlBd B>[~.lOfnaABUIZIuB~.lO BSIPa Bm)[~l 'aAazB~ I IUI~q{u~~lfS a~B~z ~l udnri a BfbBF~dIS 'uafz~A~1S~ZBlLfs ~ufos~punUI I lB1P ~l alO)[rdlab a ~JrurnLfs ~u aod 'BqaUIBal 'Lfs'd IS'alouBlqUIaUI ~llfs~ aAalBozolOld dar U! R[P a ~IIDmad aUI ~IIaftLfs~qUII ~llfs~ aA~zBtL[salAl~>[ I tdrui aAalsBl arozqabaumqs l~ZBlLfsal 'lBnl)[K> a U~UIlOJ S~ZBllfS a ~~naftlf5~qUI lfS~lO~n.r.md adnrf ~UInlfs al 'a1BI1aHdalBzHab ~u~~ql~d a rodnr; UI~llfsBf at '1.fs'dI 'll1-dll.If UO.IqUIB1Pa B1n)[Hn>[ laLfofBlabBF~dIS ~u euuoptda B~U '(on '~u ) alouHI)[ ~tL[s~OfBlB1P ~l al lBllpUB>[ uOUI1.{TI)u ITP I '.lO~lBf ~u~1 HfBlS~>[Ol ~l lIqUIp>[ a Bm>[n l~d~u ua~~l aLfp~>[Ol UO~Bl aA~)[Blnq ~UInLfsa Bm>[~l 'Ua~.I.IBUI~UIAlJ uosapunur '((;£1 aqp 1£1'~9) S~t~OlqUI10l B)[~b '(mIUI1~)['BJBn~) u~foLfz~~ :aABsa.ItqsJp fald ~l~ql~d a ~lLfs~aA~.lOZBn.Ila Bm)[~r- a.lOS~bBF~dISasanqs HaHda B~UlBnt.I~pU a ~lLfs~(aurraptde) ~l ounqse] a u~sa.ItLfs~ufolfPO.Id mp ~l a lBzHab '.lOSallLfs~UInLfs n)[ 'manda '/:€T8I:! IllIV\I~Hj~)1 ~l apalBUI uaLfofp)[ BmsolA~u 's~m)[~1 ~lA~U UIdBfI ~b '(atua~Id)

  8. biologjia -7 e te gjenden indi lidhor, fijet muskulare djeresore dhe dhjamore. si p.sh. te peshqve, ne pjesen siperfaqesore qe jane rodukte a te pasur me ene gjaku dhe kane .Lekurete pajisur me nje shtrese te Ne rastin e r ve dhe te krokodileve Nen epiderme lemuara, enet e gjakut, qelizat ndijore, gjendrat Ne lekuren e rruazoreve, luspat (fig. 133), pllaka eshterore Amfibiet kane lekure te lemuar, pa 1 gjithmone te njome, Zvarraniket briret, mjaft te zhvilluar. e briret ka formen e pllakave mjaft te trasha ose forme mburoje si te breshkes, te krokodilit e~. Lekura tipike e shpendeve ka nje epi erme te helle, e cila ne siperfaqe eshte pak e brirezuar, duke perjashtuar \ kurse kembet e ketyre shtazeve .ane .- ato te zvarranikeve (fig. 134a)_ Cjitaret e kane trupin te mbuluar shtese te lekures, ku bejne pjese eoz kane origjine lekurore. Karakteris - _-e lii...... __,;:-ic se iitareve eshte edhe prania e gjendrave te ndryshme - e~., paraqitja e te cilave eshte e rna gjendet derma. te jane te Iekures. shtresa et • uara me luspa te ngjashme me jane te vendosura puplat, '-.l e me - diat perfaqesojne elemente briret qe onjte, thundrat, FIG.l33 MBULESA TRUPORE TE RRUAZORET NDRYSHEM FIG.l34. PRODUKTET LEKURORE TE GJITARET Pyetje dhe aetvre. 1. Pershkruani (peshqit, ujetokesoret, 2. Krahasoni te ndryshem 3. Analizoni ndertimin te ujetokesoreve 4. Numero produktet te gjitareve, rolin e lekures te organizmave te miry shem shtazore zvarraniket, shpendet ndertimin dhe funksionin e lekure (kandrrat, krimbi i tokes). dhe funksionin e lekures (mbeshtjellesin dhe te zvarranikeve. e lekures se zvarranikeve, dhe gjitaret). se parruazoreve trupor) te shpendeve dhe

  9. safzlA~1 I lWalSlS aLlP JIHJLlS3 JfnJ/smu uafz!.\.~n'afz!.\.~I l~ aAaUB~lO a U!UIalS!S ~Uf~ql~d lfn>[snUI aqp WIll{sg a lOZBll{SHUIZ!UB~lO ~l aAH>[B 'l[ll>[snUI ~ufos~punUI am !taP){S ~~pu !W[P ~-l '-lafz!A~IUOS~punUI ~b aS~lall{s~qUI ~zBq !Suaql~l{s fHa l~safd 'alAl a laUIH>[BIlUO>[aUI lfn>[snUI ~ufaAI>[ ~U!l~lalqUI ~u lal{Al>[~b SafZ!A~Ia ~ll{safl{l a ~UI BUIlOtI aUI tal@q arozmqs ~u S~UIZBldolOld a U!UI!UIAlI ~u!~q a ~t~>[aqp ~llOJ a uuansqns reurz!UE!ho J"!5 ~!ll>[TIad eso S~tfOlqUI u!s~IIa~l{s~qUI ~UB>[a >[nu l~IP ~l '~lOzHab~fu OD! 'aUIall ~l aA~qUI~>[a U!UI!fp>[aUI U!Z!A~1~b lBqaUIB aUI HSBI~ll{s~ JlII!1IEO 'e:}..Tel ~l aA~ZBll{S~l al£P lnpafu ! safz!A~1 a ~IAU~UI ~S sapa la~!~l~d '~L{fULq2 let@fu ~l aUI u!Z!A~1BllBI a l~ZBll{Sal£P nualu as UH>[BJ~u uorpuob lBTP ~l 'l:!far~l aUIall ~l ~qUI~>[UOUIIOJafafz!A~1OPJ ~lB~ BqaUIB BSI~pU fBlSBdal£P uafz!A~1 ~ufaAl>[ ~l asod ua>[npl{z lBfal ~l aUI ual{os~puaA~z IS 'll!TIlOUa>[llp u!Z!A~I'~fn ~u ~ufolaf ~b aA~lBozolOld ! l{pBUI ! I~UInu ~fN 'RfIBdab - a>[!lBUIZBIdolOld aUIHB~z aUI paurared al{p aIa~BU aUI lalBIa~BU a ~U!s~lJB aUI aA~UI!q [aid lal{oIIBp al{p lal{ozpal>[BlB>[ alOZBll{S Bp~lalqw ~l Hu:rPF~>[ a BfoAau B~U IBnZ~ll{sn>[ ~ll{s~ ~b of>[pn>[np '~IH ~s SafZ!A~I ~l ~lAU~UI ~UB>[al{p 'IIBUll l~d ererorojrad ~l ~uBf l~UIN In>[ itunbqsn a mscoord IBns~UI !UIa>[J!S 'HUI!bl{sn ~s soureur ~l ~lUBJaA Btal'~'ZallI!soloJ BUIlOJBSTPal UI~laA laHbBIBd al{p alOS~lAp pn>[np ~ll{S~ aA~ZBll{Sa ansas - alOZBll{S '~a laIBIO>[ 'l~la~UnJS alOZBll{S~U!l~lalqUI ~U afZ!A~Il~d aAaUB~lO ~l Bll{Sadl{s ~l ~UI lBUIlOtI ~uBf '~qUI~>[aso ~IAlUIA~ !S ernqolu ~l arodrui ieumcfaz 1HS~aVII~)I~WnHS) j z ~aVII~)1 ~l\fd 311~~A1V11Ar8 'SET '81::1 3V11HSA~aN3 ~ZI1lHS E ~aVII~)1~l\fd q_~1 J 'ojo'Z

  10. biologjia .7 Te krimbat levizja behet me ane te keteve, qe gjen . Cjymtyret e verteta per kembenyjetuarit qindkembeshave, tjera shtazore ky numer kembe, merimangat ka± :-- tokesore kane dy pale - :etrupit . - - .-arje i hasim te : - -~ iitha grupet e e pese pale rse rruazoret 3i. 8 reo Pervec (kandrrat ku n ¢::1-.-:::l:t -- sseteu SHPENDET e trupin e shtazes, skeleti e jashtme formohen embenyjetuarit) e nen lekure tek nga dhe ZVARANIKET • iiesat eshterore ne - ~-e, pllakezat eshterore sura r e --::ir; knrrizor, skeletin e gjymtyreve rendesi te trnpit. Kete tip te dhe Muslfujt Muskujt e perbejne ate ne jeten e perditshme indeve muskulore mund ta shtrijne dhe ta tkurrin gjatesine e tyre. Me shtrirje dhe tkurrje bazohet levizshmeria e indit muskulor, procesit te levizjes. Gjate tkurrjes muskuli behet i shkurter, duke mos e nderruar vellimin (fig. 137). ase - pjese te trnpit te shtazeve dhe te njeriut qe e quajme mish, Karakteristika eshte se qeliz.at e tyre jane kontraktile, kryesore e ketyre qe do te thote FIG.136. SISTEMI I SKELETIT RRUAZORET TE qe eshte karakteristike themelore e

  11. Hpas In>J:snw ~fu B~U lal{~ql~d <l_\aoY! L[pBUI! l~mnu ~UBf i'?b ',UBfID[snUI i=1l ~U Bml{PH °10l{PH pu~ aut ataA saw <lA<lfgi'?l alOs':l-\nt BUIlO} _\P ~~ofiBQ II :alOln>J:snw °BlBnwi'?I i'?lal{p alOf~A-oIOl{lli'?l aw ua a alAt a ua~l{S a Udfz~A~I i'?ufi'?qlfn>J:snw i'?laA~safd °Hdfill a uafz!Ai'?l a ~ ~ufos~punw esnur al{p si=1lndl{s a lfn>J:snw °alo2lBf a a~\~l aABl.lpueY I2iDl : _ ?l i'?uuf i'?b aA~L[EI>J:i'?l al{p aA~qWi=1>J: i'?li=1UB aur ual{i'?q ~ U1fala>J: n>J:lOUm>J: a lfn>J:snw i'?um>J:U~U msopuaA a :;d.12Q 0 ~ufo~1l>J:B osa~\.?~ ° 1.2~-'UrA0u 'apa ~uBf aABllpuB>J: a li'?IAtwAb li'?d rmerqsrod -;id °LfT5I:l i'?uBflBllpUB)I °BI~W ~l ~safillllnu aur i'?uf~q a ~H)I a uaf:z!:-\.~l 0i?_\@ rr>~ ~?uu 3Arn>lSnVII 3 l\1V11~O:l EnU ~.I'2..~ aJ_: !!UI!llo~ a aAbl{sad ~ufos~punUI l~d lBZ~lau n>J:'w1lou a lfn>J:snw ~b 'w~l{s~bnJ uapUd~ i'?lB~I~d a t~dfill ~u: ~B50d ~~..:- °alOll{sN lBS0>J:lalq °l{sod aAi=110Si=1>J:ol~fn ~~dfil~ am ~~I alfP'3 1 _~ BlB~ ~l ~qw~>J: aur i=1fn~U IBlllOU a>J:np aurdard ~l aloI>J:snw a °aUIlBdl~d am lI!Z!--\.~I'nerut li=1di'?Uutsebqsan i'?l'l~>J:~UBIIBAZ tl{S~U0>J:BZHIP ~fi){ ~ TGa_ ~ i=1l :)~s 'In>J:IBq ~l w~l{s~bnJ uordax rrrP0>J:0I>J: asm>J: 'pdlB~ al{pa °l~IAtWA~ a t~IAlWAb ~l aurredred :)~s 'aA~pUddl{s ~uuf 'la~p '~L[E.D[ ~u rennopuqs ° TIJ~:t ~UU>J:~fBpUBld ~l HIP ~Udf ~l ~ufosi=1punw '~I~W ~l safillllnu ~ ~uq :}ElP i'?l 'aAi'?qWi'?>J:~l i=1UB aur U~Z~Ai=11 HPuadl{S °l~IOIBl{BI>J:a lfn>J:snw °Si=1satafa BIAUi'?W B~U tl{S~S~IBA 'Wi'?l{SAlPU ~l W~lli=1PU a BfZ~Ai'?l B~U llIs~saAI>J: lalBA aA~IBH~ a l~IAtWA~ ~ <llIP amredrad i'?ti=1UB aur tal{i'?q OfB al{p aurderd i'?l aAfn>J:snw BnU It{~Si=1lBA 'UIi'?l{s~b~ a BIAU~W i=1S solrraur al{p mmbqsn s~salaf 'apa) '~dBIA 'UIplllnIJ 'ur1fou - o~a unbqsn o(8tT~U a !~f1/P f1JlI~f1 erZ!Af11 aA!1ZeJlI~ a aWll~lIJ!r6Jf1d aAi'?wN a B:)~UInl{S l~pui=11rraur B~U utln alIP aIBlau~w 3. °qol lBIDIOJ.l~ ~fUi=111 aur i'?fu i=1utalPI 'puaA aur H~ap al{la~ l{SBUUual{ola~z TIll{~){ alIP utsur a uabBFi'?d~s li'?pui'?I uornzts BIP a 'Hdfill fB~>J: Ii=1PlllDfli=1d°asaibl{sn i=1llal{np as UF~Ai'?I li'?ZBll{S °Udl{abl{sn 'i=1u{OtOU'UdlPIBAZ d50 ~~Ode.IA aUIL[SZTAi'?IBdi=1~ 1lB~ i=1uufi=1baso ll1Z~Ai'?I>J:nu i'?b ore i'?uuf BUBII i'?l °i'?ufOmlnu o(Zi=1uuf lBIP nrrp) BIBnIB>J: a i=1HSi=1fu B~N i=1U ll1ZTA~I li=1lOZBnJlBd as i=1lBd~wa>J: arounsaur uafz~Ai=11i=1ufi=1q a ~S -aurqs.Gpu i=1l BIAUi=1W i=1ufi=1q a ~SLi=1fni=1U li=1lOzetl{SBlBd Di=1lOfAUi=1qllli=1>J: li=1>J:Blnqafz~Ai=11 i=1li=1>J: 'i=1lf~Wli=1>J:) 1S L(li=1loqUIi=1>J:aAJ>J: 'lB>J:SB~ a HZBll{S i=1fni=1U li=1ZBll{SoaUIl.[SArpu i=1l~si=1lfadl{s aur U~Z~Ai=11 aurqs.Gpu lal{np li=1d auuqsodaur a lBUi=1lIPi=1l ~u0>J:NS oUpfB i=1>J:0l i=1U alB 'u~fn i=1UfB:) i=1l °aAi=1zBllIs BS~p a i=1u~si=1lfadl{s

  12. biologjia .7 1''I . !- OTUESVE millFLUTURUESVE TE SHPREHURA PER KM NE ORE: gepardi Apusi petriti (ne sulm edhe deri 300) tuna lepuri, kali (vrapim i shpejte), makushi ujku, gjirafa, lakuriqi, lejleku, rinoqeronti, delfini kali (vrapim) devja, balena e kalter, bleta gjarpri, trofta, grethi, kacadreni njeriu (ecje), miu SHPE)Ti!sIA E DJSA VRAPUfSVE, 100 Km ne ore 90 Km ne ore 80 Km ne ore 70 Km ne ore 60 Km ne ore 50 Km ne ore 40 Km ne ore 30 Km ne ore 20 Km ne ore 10 Km ne ore 5 Km ne ore MENYRAT E Pyetje dhe aetvr«. 1. Konstatoni menyres se jeteses te bimeve dhe te shtazeve. 2. Analizoni menyrat e levizjes se amebes, te paramecit 3. Pershkruani menyrat e Ievizjes te grupeve te ndryshme parruazoreve dhe te rruazoreve te peshqve dhe te shpendeve. 4. Krahasoni skeletin e jashtem me skeletin e brendshem te ndryshme te parruazoreve 5; Pershkruani ndertimin dhe funksionin nderlidhjen e menyres se marrjes se ushqimit dhe te dhe te euglenes, te - te krimbit te tokes, te kandrrave, te grupeve dhe te rruazoreve. e muskujve. Pune pralftilfe: Me ndihmen Per kete gje duhet te leni modelet ose fotografite te hardhuces, te zogut dhe te ndonje gjitari. Vizatoni ato. e arsimtarit vertetoni ve~orite e ngjashme te rruazoreve. e peshkut, te bretkoses,

  13. 7- blologjla Sistemi i organeve te tretjes 1 -. Per kryerjen e funksioneve jetesore te ~ d o organizrni te gjillE ~ i h ~ e : domosdoshem ushqimi. Ushqimi shfrytezohet per slguriItua e temperatures trupore, te levizjeve, te fitimit te energji:;e e - ~ . Per :'u anitur keto eshte e domosdoshme marrja e ushqimit, i cill peones ~ e n y r a v ndryshme zberthehet ne pjese me te imeta. Si burim t h e r r e - sherben sheqeri e sidomos glukoza. Nevojat ditore energji':ij.€ per nje organizem varen prej aktiviteteve te organizmit perkates. e te ~ : ' c ~ energjetik APARATI I TRETJES VRIMA ANALE, KRIMBI SHPARUK KAPERCALLI FIG.139. FYTI ORGANET ETRETJES TE PARRUAZORET KRIMBI I TOKES Gjate procesit te evolucionit te botes shtazore me persosjen e ndertimit trupor behet edhe persosja e organeve te tretjes sipas menyrec5. s.e te ushqyerit. Kjo p o s a ~ e r i s h t vIen per parruazoret, te ci1et kane elisa forma te ndertimit te aparatit te tretjes. Menyra me e thjeshte eshte e parashtazoreve, te cilet ushq.i:rrtln e marrin me tere trupin e tyre dhe e dergojne ne vakuole tretese, ne te cilat gjenden fermentet, te cilet mundesojne zberthimin e ushqimit te thithur. Ie parameciumi gjendet nje thellim ne forme hinke i pajisur me qerpike. Me hyrjen e ushqimit formohen vakuolet tretese, te a lat qarkullojne neper citoplazem. Paralelisht me levizjet e tyre behet edhe tretja e ushqimit. Knidaret, p.sh. hidra, kane goje te rrethuar me disa zgjatime te quajtura @

  14. ~.. ==-_.­ ------------- · - . ~ . blologjla -7 tentakula, qe sher hapesiren trupore, ku ­ pjeset e patretura hidl te thjeshte perbehet p . degezuar deri ne fund . ' persosur (fig. 139) pi:! goja dhe kapercalli, re ushqimit, ndersa pjeser ~ . . _ or; me vrimen anale. Sisten: te cilen gjendet e ashtu - ushqimit. Radula eshte e-'pa;:;s;;;= nga forma dhe m shtaza. Funksioni i saj fyti qe vazhdon me 1 hepatopankreas. l uk. me vrimen anale. gojor, qe iu ka pershta:­ thithjes), me fytin. ka..... gjendror dhe me zo mesme dhe te prap paraqiten si organe :p disa kembeny(tuar mendafshit (me-tin: a d h ~ _ Ia:fSj:£ i .~ - FIG.141. RADULA TE KERMILLI ... . ' : i - ~ i" _ ~ _ ' - - ' ; ; " ­ 1 FIG.142. ORGANET ETRETJES IN ei persosur, prej peshqve e deri e nga ketu ne zorre, ku el<;ise. Ushqimi i Sistemi i OIl:> _ megjithese ka cJsa u..:u-,-",,,,," te gjitaret. Te t r e ~ a e ushqimit patretur me ane te . ujetokesoreve eshte e ; ~ " " " " _ , " " " t D kapjen e ushqimit '\, . • --:: : _. ga peshqit gjuha e '""'=""""'" sherben edhe per e.rsa ne zorre pos melr;ise Fl( TR ~

  15. 7- blologjla FIG.143. ORGANET ETRETJES TE SH .. lengun e vet e derdh edhe pankreasi. Pjesa perfundim:::r .:-='.? : : : t : ' ~ ~ eshte e zgjeruar dhe formon kloaken. Zvarraniket, krahas'I.:iil" w '", ujetokesoret, kane dhembe (sidomos krokodilat) sh sherbejne per copHimin e ushqimit. Shpendet (l·B ) U ane te sqepit dhe e kaperdijne duke kaluar ne kapercall ! c:. iOS..,.tP i z : c i ~ r - : . r ne gushe. Aty ushqimi zbutet dhe si i tille percillet me pa.."C ....e : : ' : ' ; " ~ i l l ' l gjendror e pastaj ne ate per blua* (rrcok). T r e ~ a e metejrnt.> ::€--2; ; - ~ holle, ne te cilen derdhen lengjet e m e l ~ i s e dhe te pankrea.::-:: ; : ~ : - . . . . . i : ~ = . , : : ; ; - . e t r e ~ e n definitive te ushqimit. Zorra perfundon me kloak.e anale permes se cites hidhen mbeturinat e ushqimit. Ne n tretes te gjitareve marrin pjese kanali per t r e ~ e (trakti digjes te cilat tajojne fermente per t r e ~ e n e ushqimit (fig. 144). . : r ~ e 5 r ~ : : : i l '~ ~ £:. ::-. . L ( ' ~ <t d ~ ~ ' GJENDRAT PESHTYMORE --'---&.I.­ G OJ fYTI LU TEMTHI ZORRA DYMBEDHJETGISHTORE / ZORRA E HOLLE ZORRA E TRASHE FIG.144.0RGANET E TRETJES TE NJERIU VRIMA ANALE ~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

  16. blologjla -7 Ne pjesen e traktit digjestiv bejne pjese goja, fyti, kapercalli, lukthi, zorra e holle dhe e trashe, ndersa ne gjendra ato peshtymore, te lukthit, te mel<;ise, te pankreasit dhe te zorreve. Sistemi i organeve te t r e ~ e s te gjitaret eshte me i persosur, megjithese ka dallime ne ndertimin e tij te gjitaret bimengrenes prej atyre mishngrenes. Te gjitaret bimengrenes dhembet per nga ndertimi dallohen prej atyre te zvarranikeve. Dhembet e gjitareve jane te diferencuar dhe kane rrenjen e futur ne nofull dhe kane kurore te forte. Dhembet e pare (preres) jane te mprefte dhe sherbejne per b r e j ~ e n e ushqimit, ndersa dhemballet per bluarjen dhe z b u j ~ e n e tij. Ne kete proces veprojne edhe gjendrat e peshtymes. Nga goja ushqimi i grimcuar dhe i zbutur kalon ne lukth, ku gjendet lengu i tij (acidi klorhidrik) qe ndihmon t r e ~ e n e metejme te ushqimit. Si i tiUe ushqimi kalon ne zorre te holle ku behet t r e ~ a definitive e ndihmuar nga lengjet e mel<;ise dhe te pankreasit. Ushqimi i zberthyer merret nga ana e eneve te gjakut, te cilat gjenden perreth zorres dhe dergohet ne pjeset e *ra te trupit. Ushqimi i patretur kalon ne zorre te trashe e cHa perfundon ne vrimen anale dhe hidhet jashte. Gjatesia e zorreve te bimengrenesve eshte shume me e madhe se e mishngrenesve. Tani do te njihemi me organet e sistemit te t r e ~ e s te gjitareve. FIG.145. RRUGET E KALIMIT TE ! USHQIMIT NEPER GOJE 1 ~ . NDERTIMI I DHEMBIT Goja Ne zgavren e gojes gjenden dhembet, gjuha, gjuheza, ndersa ne gojen e njeriut edhe bajamet. Ne goje po ashtu derdhet peshtyma qe vjen nga gjendrat nenveshore, nengjuhore dhe nennofullore. Dhembet Varesisht si ushqehen, rruazoret e ndryshem kane r e n d i ~ e dhe lloje te ndryshme te dhembeve. Dhembet jane te fiksuar per nofullen e siperme dhe te poshtme. Dhembi tek i rrituri perbehet prej tri pjeseve: nga kurora e

  17. 7- blologjla mbeshtjelle me lenden e bardhe te quajtur smalt, rrenja e mbeshtjelle me cement dhe palca e mbeshtjelle me dentine. Neper pake kalojne enet e gjakut dhe nervat (fig.146). a et r e PRERES ~ s j-. 1 FIG.147. RRADHITJA DHEMBEV Specializimi me i larte i dhembeve eshte arritur te gjitaret. te te cilet paraqiten disa tipe te dhembeve, varesisht prej funksionit te lyre. Sipas funksionit te tyre dhembet ndahen ne: teo 1. dhembe preres qe sherbejne per mbajtjen dhe prerjen e ushqimit; 2. dhembe shqyes qe sherbejne per copetimin e ushqimit. Ie disa gjitare, posa<;erisht te mishngrenesit, keta dhembe jane te gjate dhe te mprehte. 3. dhemballet. Tek keta dallohen paradhembaUet, qe kane ndertim me te thjeshte dhe te prapmet apo dhemballet e vertete (fig.147), te cilet te gjith<;kangrenesit (omnivoret), si<; jane njeriu, derri dhe te tjere. ne maje jane te thumbuar, ndersa te mishngrenesit jane te mprehte. Ie m.tazoret me primitive gjate jetes dhembet nderrohen disa here, te lakuriqi dalin'i,'etem nje here, ndersa te gjitaret dhe njeriu ekzistojne dy gjenerata te dhe.mbeve. Gjenerata e pare quhen dhembe te qumeshtit, te cilet p.sh. te njeriu prej moshes 5 deri ne 12-vje<;are, zevendesohen me ata te perhershem. Te disa gjitare, posa<;erisht te disa brejtes (lepuri,miu etj.), dhembet cilesohen me rritje te panderprere. Dhembet kane rol te bejne perpunimin mekanik te ushqimit dhe pergatitjen e tij per gelltitje. Ne kete proces te zbutjes se ushqirnit, dhembet i ndihmon peshtyma, e cila tajohet nga gjendrat peshtyrnore. Gjuha Ne pjesen e poshtme te gojes gjendet gjuha. Gjuha eshte nje organ muskulor i levizshem, qe sherben per perzierjen e ushqimit dhe per gelltitjen e tij, por edhe per kapjen e gjahut (fig. 148), si<; eshte rasti te bretkosa, zhapini etj. Pos kesaj, gjuha sherben edhe si organ i shijimit, i prekjes, por edhe i te folurit te njeriu. e

  18. blologjla -7 Te peshqit gjuha eshte e palevizshme dhe pak e zhvilluar, ndersa te rruazoret tokesore eshte e levizshme dhe sherben per pertypjen e kafshates, zbutjen e saj me ndihmen e peshtymes, e cila ne goje arrin nga gjendrat nenveshore, nengjuhore dhe nennofullore (keto gjendra nuk ekzistojne te peshqit). Peshtyma permban fermentin e quajtur ptialina qe sherben per zberthimin e karbohidrateve. Pos kesaj me ndihmen e gjuhes merret edhe uji, si dhe kaperdisja e ushqimit. Pasi ushqimi te zbutet mire me ane te gjuhes, percillet ne fyt, i cili e lidh zgavren e gojes me kapercallin, i cili perfundon ne lukth. Te shpendet, si\ eshte permendur edhe me pare, ne kapercall (ezofag) behet nje zgjerim i quajtur gushe, ne te cilen behet zbutja e ushqimit me ndihmen e gjendrave jargore, qe gjenden ne teo 148. FUNKCIONI I GJUHES NE MARRJEN E USHQIMIT } 1 LUKTHI Lulfthi Lukthi eshte organ muskulor qe ka formen si te fasules (fig. 149). Ne lukth behet perzierja dhe zbutja e metejme e ushqimit, i cili pergatitet per te kaluar ne zorre te holle. Ne lukth gjenden gjendrat te cilat tajojne lengun e lukthit, qe permban acidin klorhidrik dhe fermente per zberthimin e albumineve dhe te lendeve yndyrore. Gjate nje dite tajohen afro 1,5 litra te ketij lengu. Ndertim specifik ka lukthi i shpendeve dhe i gjitareve ripertypes. Te shpendet (fig.l43) lukthi eshte i perbere prej lukthit gjenderor, i cili tajon fermente dhe lukthi mekanik (rrcoku), i ciIi eshte muskulor dhe sherben per FIG.IS0. LUKTHI TE RIPERTYEPESIT

  19. 7- blologjla therrmimin e ushqimit. Lukthi i ripertypes\'e 5g. ~ pjeseve dhe ka funksion te caktuar. Pjesa e pari> {is'- ­ mblidhet ushqimi. Ne plane gjenden shume n:' fermentin e quajtur celulaza, me ndihmen e fe ~ e ~ ... celulozes (polisakarid). K y ferment nuk gjendet te ~ ; : a . ' · ' P t e vijne kesula, porrci dhe mulleza, ne te cilen mendl fermente per t r e ~ e n e ushqimit. Ushqimi i ketyre shtazeve me pare mberrin ne rk' ­ perzihet me leng e pastaj prape kethehet ne goje, ku ~ ketij procesi ushqimi i ripertypur kthehet deri ne m;, . , [ I, :1 Zorra e holle T r e ~ a kryesore e ushqimit behet ne zorren e holle. , zorra e holle mbeshtillet me mukozen e saj, e d la eshtE e ~ keto rrudhosje gjenden qimet thithese. Ne paretet e z o fermente te shumta qe sherbejne per t r e ~ e n definitive te as perparme e zorres se holle e lidhur me lukthin quhet zorra dymbedhjetegishtore. Ne te derdhen lengjet e (termisheza). Me ane te levizjeve ritmike ndihmen e fermenteve qe derdhen ne te, behet perzierja :iJ,e '71 perfundimtar i ushqimit ne prodhime te thjeshta, te cilat 00 ane te eneve te shumta te gjakut dhe te limfes (yndyrat . kalojne ne gjak e pastaj ne tere trupin. Gjatesia e zorres ~ ! 1 eshte me e madhe se e mishngrenesve. Gjatesia e zorre5se h eshte afro shtate (7) metra. . . ~ s e M.e te ~ m e l ~ j te zorres (pemUiit Zorra e trashe Pjesa e patretur e ushqimit kalon ne zorre te trashe. \:e m zorres se holle gjendet zorra e verber. Shpezet i kane dy, nderSd g:-1:are: ilje. Nje pjese e ushqimit zberthehet ne te dhe perthithet nga e n e Njekohesisht perthithet edhe pjesa me e madhe e ujit Pjes.a feter e ushqimit te patretur ngurtesohet dhe me ane te vrimes anaJe. hicihet jashte. Ne zorre, posa<;:erisht ne ate te trashen, jetojne lJoje te nciryshme te bakterieve, nder te cilat disa jane te dobishme (ndihmojne ne torminUn e vitaminave B12 dhe K). Gjatesia e saj eshte dy (2) metra. e ~ EO' ·;-akur. Mel,ia Mel<;:ia eshte gjendra me e madhe (fig.lSI). Rendoll eshte me ngjyre te kuqe te mbyllet me peshe prej afro 2 kg. Ne mel<;i gjendet meshikeza e temthit (idhces) e cila tajon lengun, i cili ne zorre ben t r e ~ e n e lendeve yndyrore. Mel<;:ia po ashtu luan rol ne lirimin e gjakut nga produktet e

  20. blologjla -7 MEL<;IA FIG.ISI. ZORA DYMBEDHJETGISHTORE MEL<;IA DHE PANKREASI demshme si dhe rikthimin e glukozes ne amidon shtazor (glikogjen), i cili mbetet si ushqim rezerve. Sipas nevojes ai prape mund te kthehet ne glukoze. M e l ~ i a quhet edhe "fabrika" per perpunimin e materieve dhe ka shume funksione (mbi 500). Roli i shumices se ketyre funksioneve ende nuk eshte sqaruar. M e l ~ i a sherben edhe si depo per vitamina si dhe per eleminimin e materieve te ndryshme helmuese. Panlfreasi Pankreasi (fig.lSI), edhe pse eshte me i vogel se m e l ~ i a , ka rolin kryesor ne tretjen e ushqimit. Ky ne zorre derdh lengun pankreatik, i cili permban shume fermente qe veprojne ne albumine, ne karbohidrate dhe ne yndyra. Po ashtu, pankreasi tajon insulinen, e cila drejtperdrejt shkon ne gjak, ku luan rol ne shkembimin e karbohidrateve. Ne mungese te insulines, sheqeri (glukoza) shkon ne urine i pashfrytezuar nga gjaku, duke shkaktuar semundjen e sheqerit. --: - ... ­ Pyetjet: 1. Emerto organet qe sherbejne per tre*n e ushqimit. 2. Krahaso organet e tre*s te parruazoreve dhe te rruazoreve. 3. Krahaso organet tretese te shpendeve dhe te gjitareve. 4. Pershkruaj pjeset e gojes dhe tipet e dhembeve. 6. Pershkruaj ku behet tretja definitive e ushqimit. 7. Vlereso rolin e m e l ~ i s e dhe te pankreasit ne tretjen e ushqimit.

More Related