Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. NARZĄDY ZMYSŁÓW

3. 1. Zmysły człowieka: • Wzrok - narządem tego zmysłu jest oko, • Słuch – narządem jest ucho, • Węch – narządem jest nos, • Dotyk – narządem jest skóra, • Smak – narządem jest język. Udział poszczególnych zmysłów w percepcji bodźców z otoczenia. ZMYSŁ WZROKU ZMYSŁ SŁUCHU ZMYSŁ WĘCHU ZMYSŁ DOTYKU ZMYSŁ SMAKU

4. 2. Aparat ochronny oka. Oko umieszczone jest w oczodole – kostnym zagłębieniu czaszki. Chroni go to przed urazami mechanicznymi. Oczodół wyścielony jest tkanką tłuszczową, która niweluje tarcie w czasie ruchu gałki ocznej. Kolejną barierę ochronną stanowią powieki z rzęsami. Powieki osłaniają oczy przed działaniem czynników chemicznych np. dymu oraz rozprowadzają płyn łzowy mający działanie bakteriobójcze. Łzy wydzielane są przez narządy łzowe umieszczone w kącikach oczu od strony nosa. Brwi podobnie jak rzęsy maja za zadanie wychwytywać pył, kurz i pot. Gałka oczna ma kształt kulisty. Zaopatrzona jest w mięśnie poruszające gałka oczną.

5. 3. Budowa oka. h g i SPOJÓWKA ROGÓWKA TĘCZÓWKA ŹRENICA SOCZEWKA CIAŁO SZKLISTE TWARDÓWKA NACZYNIÓWKA SIATKÓWKA NERW WZROKOWY b j a e d c f

6. 4. Funkcje części oka: • Twardówka, rogówka i spojówka są to zewnętrzne błony otaczające oko pełniące funkcje ochronne. Twardówka ma barwę biała, rogówka jest przezroczysta. • Naczyniówka jest błoną środkową, która w przedniej części oka przechodzi w tęczówkę. Naczyniówka jest silnie ukrwiona; dostarcza tlen i substancje odżywcze. Tęczówka może mieć różne zabarwienie. • Źrenica jest to otwór w tęczówce zmieniający swoją wielkość w zależności od natężenia światła. • Soczewka załamuje promienie świetlne wpadające do oka kierując je na siatkówkę. • Ciało szkliste jest to przezroczysta, galaretowata substancja wypełniająca gałkę oczną przez którą przenikają promienie. • Siatkówka jest wewnętrzną błoną światłoczułą pokrytą receptorami odbierającymi bodźce świetlne.

7. 5. Mechanizm widzenia. • Promienie świetlne przechodząc przez soczewkę ulęgają załamaniu i podrażniają receptory rozmieszczone na siatkówce. Znajdują się tu dwa rodzaje komórek światłoczułych: • pręciki - są to komórki wrażliwe na zmianę natężenia światła (odbierają obraz czarno – biały) • czopki komórki odpowiedzialne za widzenie barw. Czopki zawierają trzy rodzaje barwników wrażliwych na różne barwy światła: czerwone, zielone i niebieskie. promienie świetlne plamka żółta plamka ślepa

8. Największe skupisko czopków leży w osi optycznej oka – jest to tzw. plamka żółta, miejsce najlepszego widzenia. Z kolei w miejscu gdzie od siatkówki odchodzi nerw wzrokowy nie ma receptorów i miejsce to jest niewrażliwe na bodźce świetlne – plamka ślepa. Obraz powstający na siatkówce oka człowieka jest pomniejszony, odwrócony i rzeczywisty. Obraz z jednego oka jest dwuwymiarowy i płaski. Widzenie dwuoczne pozwala nam na otrzymanie obrazu przestrzennego (trójwymiarowego) Obraz z siatkówki jest następnie przekazywany nerwem wzrokowym do ośrodka wzrokowego w płacie potylicznym mózgu. To nasz mózg tak naprawdę odpowiada za to co widzimy. Mózg dziecka w ciągu pierwszych tygodni życia „uczy się” prawidłowo widzieć obrazy. Przebieg bodźca świetlnego w oku

9. 6. Akomodacja i adaptacja oka. • Adaptacja oka – jest to zdolność widzenia w różnych warunkach oświetlenia. Zjawisko to jest możliwe dzięki rozszerzaniu się i zwężaniu źrenicy. Przy słabym oświetleniu źrenica oka ma średnicę 7 – 8 mm, a w jasnym świetle zwęża się do 2 -3 mm. • Akomodacja oka – jest to zdolność widzenia przedmiotów z bliska i z daleka. Odbywa się to poprzez zmianę wypukłości soczewki. AKOMODACJA OKA A – przedmiot znajduje się daleko – soczewka spłaszczona B – przedmiot znajduje się blisko – soczewka wypukła

10. 7. Wady wzroku. • Krótkowzroczność – obraz powstaje przed płaszczyzną siatkówki. Przedmioty dalekie widziane są niewyraźnie. W celu korygowania tej wady należy używać okularów z soczewką wklęsłą. • Dalekowzroczność – obraz powstaje za płaszczyzną siatkówki. Nieostro widziane są przedmioty z bliska. Wadę tę koryguje się soczewkami wypukłymi.

11. Astygmatyzm – polega na zniekształceniu widzianego obrazu. Przyczyną jest nieprawidłowa krzywizna soczewki lub rogówki. Do korekcji tej wady stosuje się szkła cylindryczne. Zez – jest to odchylenie gałek ocznych od równoległego położenia. Wadę tę leczy się poprzez odpowiednie szkła i ćwiczenia. Daltonizm – polega na zaburzeniu prawidłowego rozpoznawania kolorów. Jest to choroba genetyczna, częściej występująca u mężczyzn. Dotyczy najczęściej nierozpoznawania koloru czerwonego i zielonego. Do diagnozy wykorzystuje się karty z kolorowymi cyframi.

12. Zaćma (katarakta) – jest to choroba polegająca na zmętnieniu soczewki, co powoduje upośledzenie wzroku. Zaćmę można leczyć poprzez wszczepienie sztucznej soczewki. Ślepota – całkowity lub częściowy brak widzenia może być wywołany wieloma czynnikami np. urazem, odwarstwieniem siatkówki czy wadą genetyczną. Ludzie niewidomi posługują się tekstami pisanymi specjalnym wypukłym alfabetem Braille`a.

13. 8. Narząd słuchu. UCHO ŚRODKOWE UCHO WEWNĘTRZNE UCHO ZEWNĘTRZNE małżowina uszna przewód słuchowy zewnętrzny trąbka słuchowa błona bębenkowa kosteczki słuchowe ślimak d e f a b c

14. Ucho zbudowane jest z trzech części: • ucho zewnętrzne: • małżowina uszna – zbudowana jest z tkanki chrzęstnej. Kieruje ona fale dźwiękowe do przewodu słuchowego. • zewnętrzny przewód słuchowy – wysłany jest włoskami zatrzymującymi zanieczyszczenia. Znajdują się tu też gruczoły łojowe produkujące woskowinę. Jej nadmiar może zatkać przewód słuchowy powodując osłabienie słuchu. • Ucho środkowe: • błona bębenkowa – zbudowana z tkanki łącznej. Pod wpływem fali dźwiękowej jest ona wprawiana w drgania, które przekazuje kosteczkom słuchowym. • trąbka słuchowa (trąbka Eustachiusza ) – łączy ucho środkowe (jamę bębenkową) z gardłem. Umożliwia ona wyrównywanie ciśnienia po obu stronach błony bębenkowej. Przełykanie śliny bądź ziewanie otwiera wejście do trąbki słuchowej pomagając w wyrównywaniu ciśnienia np. w górach czy podczas startu samolotu.

15. kosteczki słuchowe - młoteczek, strzemiączko, kowadełko przenoszą drgania z błony bębenkowej do ucha wewnętrznego. Strzemiączko jest najmniejszą kością w ludzkim organizmie – około 3 mm. • ucho wewnętrzne: • błędnik kostny z umieszczonym wewnątrz błędnikiem błoniastym. Główną jego część stanowi ślimak wypełniony limfą. Znajdują się tu receptory odbierające bodźce dźwiękowe.

16. 9. Mechanizm słyszenia. • W procesie słyszenia fala dźwiękowa trzykrotnie zmienia swoja formę: • drgania cząsteczek powietrza zamieniają się w drgania błony bębenkowej i kosteczek słuchowych • drgania kosteczki słuchowej przechodzą w drgania płynu wypełniającego ślimak • receptory dźwięku w ślimaku zamieniają drgania limfy na impulsy elektryczne, które są przekazywane do ośrodka słuchu w płacie skroniowym mózgu. PRZEBIEG IMPULSU DŹWIĘKOWEGO W UCHU

17. 10. Narząd równowagi. Narząd równowagi składa się z 3 półkolistych kanałów wypełnionych limfą. Są one ułożone w różnych płaszczyznach. Wewnątrz znajdują się kamyki słuchowe. Ruch limfy i kamyków podrażnia komórki czuciowe wyściełające kanały. W ten sposób do mózgu dociera informacja o aktualnym położeniu ciała. Alkohol zaburza działanie zmysłu równowagi.

18. 11. Higiena słuchu. • Dźwięki które słyszymy maja różną głośność. Zbyt głośne dźwięki, które dłuższy czas oddziaływają na nas mogą spowodować uszkodzenie słuchu. Próg wytrzymałości słuchu wynosi 130 dB (decybeli). Dźwięki o wyższym natężeniu powodują ból i uszkodzenie słuchu. Przykłady dźwięków o różnym natężeniu: • rozmowa – 60 dB • głośna muzyka z walkmana – 70 dB • przerwa w szkole, ruch wielkomiejski – 80 dB • młot pneumatyczny – 100 dB • muzyka dyskotekowa, piła elektryczna – 110 dB • wybuch petardy – 120 dB • startujący odrzutowiec – 130 dB • Aby zachować sprawność narządu słuchu należy unikać hałasu.

19. 12. Narząd smaku. Smak odbierany jest za pomocą receptorów zwanych kubkami smakowymi. Są one umiejscowione u podstawy widocznych gołym okiem brodawek smakowych rozmieszczonych na języku, podniebieniu miękkim i tylnej ścianie gardła. Smak jest zmysłem chemicznym reagującym na substancje zawarte w pokarmach. Kubki smakowe przekazują impulsy do ośrodka smaku w płacie ciemieniowym mózgu. Zmysł smaku współpracuje z węchem. KUBEK SMAKOWY

20. Człowiek rozróżnia 4 podstawowe smaki: • słodki • słony • gorzki • kwaśny • Są one rozmieszczone w różnych częściach naszego języka. GORZKI KWAŚNY SŁONY SŁODKI

21. 13. Narząd powonienia. Węch podobnie jak smak jest zmysłem chemicznym. Receptory węchu znajdują się w błonie śluzowej nosa. Bodziec przekazywany jest nerwami węchowymi do ośrodka węchowego w korze mózgowej. Człowiek odróżnia około 3000 zapachów. Receptory węchowe szybko przyzwyczajają się do nowego bodźca, dlatego po około 30 sekundach nie rozróżniamy już zapachu. Katar przytępia zmysł węchu. Jednocześnie słabiej odczuwamy smaki. opuszka węchowa droga węchowa komórka węchowa

22. 14. Zmysł czucia. • Receptory odbierające bodźce czuciowe rozmieszczone są w skórze. Najwięcej znajduje się ich na palcach, stopach, wargach i języku. Narządy czucia można podzielić na dwie grupy: • narządy czucia powierzchniowego odbierające wrażenia dotyku, ciepła, zimna bólu, ucisku, swędzenia. • narządy czucia głębokiego rozmieszczone w mięśniach, stawach odbierające wrażenia bólu z głębszych partii ciała. • Bodźce odbierane przez receptory czucia są przesyłane nerwami czuciowymi do ośrodków w płacie ciemieniowym mózgu. receptor czucia w skórze

23. 15. Bibliografia i netografia: • Gołda W., Kłyś M., Wardas J.: Biologia dla gimnazjum część druga, Wydawnictwo Nowa Era, • Gulewicz B., Wierbiłowicz E.: Biologia dla klasy I gimnazjum, Wydawnictwo ABC, • Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, • Sylwanowicz W.: Mały atlas anatomiczny, PZWL, • Szlachetko A., Szlachetko D., Rutkowski P.: Biologia gimnazjum II, Wydawnictwo M. Rożak, • Villee C. A.:Biologia, PWRiL, • www.wikipedia.pl, • www.encyklopedia.interia.pl • www.wiem.onet.pl