Kənd təsərrüfatı bitkilərinin seleksiyası Qısa inkişaf tarixi, nailiyyətləri

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ Kənd təsərrüfatı bitkilərinin seleksiyası Qısa inkişaf tarixi, nailiyyətləri Dosent. b. e. n. F.H.Qurbanov

2. Mövzunun planı • Seleksiyanın genetik əsasları • Seleksiyanın qarşısında duran məsələlər • İntensiv əkinçilikdə seleksiyanın rolu • Seleksiya inkişafının qısa tarixi-primitiv, xalq,sənaye və elmi seleksiya • Azərbaycanda seleksiya işinin qısa tarixi və təşkili ADAU, dos. F.H.Qurbanov

3. Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev taxıl bitkiləri sahəsində ADAU, dos. F.H.Qurbanov

4. Görkəmli seleksiyaçı Akademik Cəlal Əliyev ADAU, dos. F.H.Qurbanov

5. Seleksiya latınca «Selectio» sözündən əmələ gəlib- seçmə deməkdir. • Seleksiya elmi ev heyvanlarının, mədəni bitkilərin və faydalı mikroorqanizmlərin yeni formalarını (cins, sort, ştamm) almaq və hal-hazırda olan formaları yaxşılaşdırmaq üçün yeni üsullar və yollar işləyib hazırlayır. Genetika seleksiya elminin nəzəri əsasını təşkil edir. • Seleksiya işinin düzgün planlaşdırıb aparılması genetika elminin müəyyən etdiyi dəyişkənliyin və irsiyyətin ümumi qanunlarına və seleksiyaçını maraqlandıran konkret əlamətlərin nəslə keçməsinin mexanizminə əsaslanır. ADAU, dos. F.H.Qurbanov

6. Seleksiya işinin qısa tarixi • Primitiv seleksiya • Xalq seleksiyası • Sənaye seleksiyası • Elmi seleksiya ADAU, dos. F.H.Qurbanov

7. Seleksiya işinin qısa tarixi • 8-10 min il bundan əvvəl, Asiyanın Cənubi-Şərqində çəltik, Misirdə və Çində buğda, Aralıq dənizi sahillərində subtropik və paxla bitkiləri becərilirdi. • Qədim Yunanıstanın görkəmli alimləri Herodot, Feofrast, Polibi, Strabon və başqaları öz əsərlərində Azərbaycan torpağının məhsuldarlığı haqında qeyd etmişlər. • Azərbaycan alimləri sübut etmişlər ki, dənli bitkilər Azərbaycanda hələ 4-5 min il bundan əvvəl becərilirdi. ADAU, dos. F.H.Qurbanov

8. SELEKSİYANIN QARŞISINDA DURAN ƏSAS MƏSƏLƏLƏR • 1) seleksiya işinin obyekti olan bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin növ, cins, sort tərkibinin öyrənilməsi; • 2) hibridləşmədə və mutasiya prosesində irsi dəyişkənliklərin qanunauyğunluqlarının analizi; • 3) bitkilərin, heyvarıların və mikroprqanizmlərin əla-mət və xüsusiyyətlərinin inkişafında mühitin rolunun tədqiqi; • 4) müxtəlif tipdə çoxalan orqanizmlərdə arzu olunan əlamətlərin möhkəmlənməsi və qüvvətlənməsinə im-kan yaradan süni seçmə sisteminin işlənib hazırlanması; ADAU, dos. F.H.Qurbanov

9. Uzaq hibridləşmə Maxorka Tütün ADAU, dos. F.H.Qurbanov

10. Uzaq hibridləşmə Yabanı armud Mədəni armud Hibrid ADAU, dos. F.H.Qurbanov

11. Seleksiya elmi öyrənir • İrsi dəyişkənlik • Çarpazlaşma sistemləri • Seçmə nəzəriyyəsi • Eksperimental mutagenez • Heterozis ADAU, dos. F.H.Qurbanov

12. Poliploidiya Üzüm Diploid Tetraploid ADAU, dos. F.H.Qurbanov

13. Poliploidiya Zəngçiçəyi Diploid Tetraploid ADAU, dos. F.H.Qurbanov

14. Növlərarası hibrid • Alça göyəm gavalı ADAU, dos. F.H.Qurbanov

15. Uzaq hibridləşmə Hibrid Günəbaxan Yeralması ADAU, dos. F.H.Qurbanov

16. Seleksiya metodları • Laboratoriya metodu • Vegetasiya metodu • Lizimetriya metodu • Tarla metodu • Laboratoriya-tarla metodu ADAU, dos. F.H.Qurbanov

17. Müşahidə və təcrübə • Fenoloji müşahidələr • Laboratoriya-tarla təcrübələri • İstehsalat şəraitində tarla təcrübələri ADAU, dos. F.H.Qurbanov

18. Əlamət və Xüsusiyyət • Bitkilərin hər bir morfoloji quruluşuna əlamət deyilir. • Əlamət – ölçü ilə, çəki ilə, gözə yarı qiymətlə müəyyən olunur. • Boy, yatma sayı, ölçüsü, buğum, sünbül və s. • Bitkilərdə fizioloji, biokimyəvi və texnoloji göstəricilərə xüsusiyyət deyilir. • Fizioloji xüsusiyyət - bitkilərin quraqlığa, şaxtaya, yatmağa, nəmliyə, çürüməyə, xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı davamlılığıdır. • Biokimyəvi xüsusiyyət – bitkilərdə zülalların, karbohidratların, yağların və d. üzvi maddələrin kəmiyyət, keyfiyyət göstəriciləridir. • Texnoloji xüsusiyyət - sənayedə istifadə olunan xammalın keyfiyyətidir. Məs: pambıq bitkisinin lifinin uzunluğu, lif çıxımı, bərkliyi, dənin un çıxımı, unun çörək bişirmə çıxımı və s. ADAU, dos. F.H.Qurbanov

19. Azərbaycanda seleksiya işinin qısa tarixi və təşkili • 1) Lənkəran qəzasında XIX əsrin 40-cı illərində A.Dudinski meyvə və zeytun ağaclarını, 70-ci illərdə Kaziskiy sitrus bitkilərinin iqlim alışması, • 2) Quba qəzası üzrə De-Bur qardaşları, Benkendoror və s. meyvə ağacları, üzüm tənəklərinin becərilməsi, • 3) Göyçay qəzası Şelkovnik A.B. portağal üzrə, • 4) Gəncə qəzası Qolisin, Qorçakov şərab üzüm, • 5) Bakı qəzası İretski şərab üzüm, • 6) Salyan qəzası Stepanov A.M. Pambıq, ADAU, dos. F.H.Qurbanov

20. Kafedrada çalışmış alimlər:Akademik İ.D.Mustafayev ADAU, dos. F.H.Qurbanov

21. Kafedrada çalışmış alimlər: Akademik Ələkbər Quliyev ADAU, dos. F.H.Qurbanov

22. Kafedrada çalışmış alimlər: Professor Adilə Əlizadə ADAU, dos. F.H.Qurbanov

23. Kafedrada çalışmış alimlər: Dosent Sevinc Mustafayeva ADAU, dos. F.H.Qurbanov

24. Aprobasiya ADAU, dos. F.H.Qurbanov

25. Azərbaycanda seleksiya işinin qısa tarixi və təşkili • 1894 – Qarayaz təcrübə sahəsi (Gürcüstan, Klnq-Qarayezski) • 1907 – Zəyəm stansiyası yaxınlığında Sarıtəpə təcrübə sahəsi. • 1912 – Aqstafa təcrübə sahəsi – toxumçuluq, yemçilik, növbəli əkinlər. • 1909 – Muğan təcrübə stansiyası – yaranmada – çar pul vermişdir. • 1914 – Cəfərxan seleksiya plantasiyası – pambıq, yonca toxumçuluğu ADAU, dos. F.H.Qurbanov

26. BİTKİ SELEKSİYASININ ƏSAS BÖLMƏLƏRİ. • Başlanğıc material haqqında təlim • İrsi dəyişkənlik haqqında təlim (dəyişkənlikdə qanunauyğunluq, mutasiya və s.) • Mühitin təsiri haqqında təlim (sort və mühit, mühit faktorlarının təsiri) • Yaxın və uzaq növlərin arasında hibridləşdirmə nəzəriyyəsi. • Seleksiya prosesinin nəzəriyyəsi (öz-özünə, çarpaz tozlanma, vegetativ çoxalma) • Seleksiya işinin əsas istiqamətləri haqqında təlim (xəstəliyə, quraqlığa davamlılıq və s.) • Müxtəlif bitkilərin seleksiyası haqqında təlim. ADAU, dos. F.H.Qurbanov

27. Uzaq hibridləşmə Növlərarası hibridləşmə Cinslərarası hibridləşmə Yumşaq buğda Bərk buğda Buğda Çovdar ADAU, dos. F.H.Qurbanov

28. SORT • Təsərrüfat –bioloji xüsusiyyətlərinə, morfoloji əlamətlərinə görə məhsuldarlığı və keyfiyyəti artırmaq məqsədilə müxtəlif iqlim və torpaq şəraiti üçün seçilmiş, artırılmış bir-birinə oxşar bir qrup mədəni bitkilərə sort deyilir. • Sort k/t-nın istehsal vəsaitidir. ADAU, dos. F.H.Qurbanov

29. Qarğıdalı ADAU, dos. F.H.Qurbanov

30. Miçurinin işləri ADAU, dos. F.H.Qurbanov

31. Sort qarşısında tələblər • 1) Sortu təşkil edən bir qrup bitki eyni mənşəyə məxsusdur, bir və ya bir neçə bitkinin nəslidir. • 2) İlkin seçilmiş bir və ya bir neçə bitkini çoxaltdıqda seçmə yolu ilə təsərrüfat bioloji xüsusiyyət, morfoloji əlamətlərinə görə eyni olan bitki qrupları yaradılır. • 3) Sortu müəyyən torpaq-iqlim şəraiti üçün yaradırlar. • 4) Sort müəyyən təsərrüfat şəraiti üçün yaranır. • 5) Sort müvafiq iqlim və torpaq şəraitində daimi sabit və keyfiyyətli məhsul verməlidir. ADAU, dos. F.H.Qurbanov

32. Sort qarşısında qoyulan tələblər • İldən asılı olmayaraq yüksək məhsuldarlıq, • Əlverişsiz şəraitə davamlılıq, • Xəstəlik və zərərvericilərə davamlılıq, • Mexanikləşmiş becərməyə uyğun olmalı, • Məhsulun yüksək keyfiyyəti olmalı. ADAU, dos. F.H.Qurbanov

33. Seleksiya Pitomniki ADAU, dos. F.H.Qurbanov

34. Seleksiya pitomniki ADAU, dos. F.H.Qurbanov

35. Qarğıdalı ADAU, dos. F.H.Qurbanov

36. Seleksiya pitomniki ADAU, dos. F.H.Qurbanov

37. Kolleksiya pitomnikləri ADAU, dos. F.H.Qurbanov