Mövzu : “DABAQ VƏ QUDUZLUQ” Mühazirəçi : dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2011

1. Mövzu: “DABAQ VƏ QUDUZLUQ” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə.  Gəncə- 2011 AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AGRAR UNIVERSITETI Fakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: EPİZOOTOLOGİYA VƏ İNFEKSİON XƏSTƏLİKLƏR“BAYTARLIQ ” ixtisası

2. PLAN • Xəstəliyin tərifi • Tarixi məlumat • İqtisadi zərər • Törədicisi • Davamlılığı • Epizootoloji xüsusiyyətləti • Patogenez • Gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomik dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, S.Ə. Culfayev “Xüsusi epizootologiya”, “Azərnəşr”, Bakı, 1990. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Ağayeva, Q.Ə.Dünyamalıqev “Baytarlıq virusologiyası”. Azərnəşr-2009 • Z.Ə. Ələsgərov “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”, “Azərnəşr”, Bakı, 2006. • A. A. Konopatkin və başqaları “Epizootologiya və k/t heyvanlarının infeksion xəstəlikləri”, Moskva, “Kolos”,1984. • R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • R. A.Kadımov ,A.A. Kunakov, V.A. Sedov «İnfeküionnıe bolezni oveü», «Kolos», Moskva,1987. • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, Z.Ə. Ələsgərov “Epizootologiya”, “Elm”, Bakı, 1998.

4. DABAQ (APHTHAE EPİZOOTİCAE) • Dabaq cütdırnaqlı heyvanların itigedişli, şiddətli kontakioz xəstəliyi olub, yüksəkdərəcəli isitmə, ağızın selikli qişasında, dırnaqda və yelində aftozlu zədələnmələrin baş verməsilə səciyyələnir. • Tarixi məlumat. Heyvanlarda dabaq xəstəliyi qədim zamanlardan insanlara məlum olmuş və onun ilk təsvirini 1546-cı ildə Italiya alimi D.Frakastro vermişdir. 1764-cü ildə Saqar xəstəliyin kontakioz olmasını eksperimental üsulla müəyyən etmiş, 1897-ci ildə D.Leffler və P.Froş xəstəliyin törədicisini aşkar etmiş və onun virus olmasını qeyd etmişdir, 1922-ci ildə Karre və Valle dabaq virusunun çox tipliliyini göstərmişlər. • Xəstəlik hal-hazırda Şimali Amerika və Avstraliya qitələri müstəsna olmaqla dünyanın əksər ölkələrində görünür. SSRI-də dabaq geniş yayılmaqla ən çox cənub-şərq rayonlarında müşahidə edilir. • Iqtisadi zərər. Xəstəlik nəticəsində körpələrdə ölüm, yaşlı heyvanlarda məhsuldarlığın aşağı düşməsi pəzərə çarpır. Xəstəlik zamanı karantin tədbirlərinə çox böyük məbləğdə maddi vəsait sərf olunur. Bundan əlavə xəstəliyin profilaktikası və müxtəlif sağlamlaşdırıcı tədbirlərin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olaraq təsərrüfatlara böyük məbləğdə iqtisadi zərər dəyir. • Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi RNT-li virus olmaqla, bu pikornaviruslar ailəsinin rinovirus cinsinə mənsubdurlar. Virus 20-25 mm diametrə malik olmaqla zülali kapsidlə əhatə olunmuş və kapsid isə 32 kapsemerdən ibarətdir. Dabaq virusu antigenli komplementbirləşdirici, presipitləşdirici və immunogen fəallığa malikdir. • Hazırda dabaq virusunun A, O, C, SAT -I, Sat -2, Sat-3 və Asiya -I tipləri mövcuddur ki, hər tipin də variantları aşkar edilmişdir. • Beləki, A tipinin, 32,0-13, S-5, SAT- I- 7, SAT-2-3, SAT-3-4 vəAsiya 1-2 serolojitiplərimövcuddur. Bütunbutiplorimmunolojixüsusiyyətlərinəgörəbir-birindənfərqlənir. • Müəyyənolmuşdurki, dabaqepizootiyalarızamanıbutiplərdəbir tip digərinəkeçir. Tiplərinbelədəyişkənliyionlarınheyvanorqanizmindənpassajıiləəlaqədarolaraqyaranır. Virusumüxtəlifnövheyvanlarınorqanizmindəvəböyrəklərdənhazırlanmışilkintripsipləşdirilmişhüceyrəkulturasındayetişdirilir. Son zamailardabaqvirusunumüxtəlifnövheyvanlarınbeynindənhazırlanmışhüceyrəkulturasımdadayetişdirirlər. • Heyvanorqanizmində virus, virusneytrallaşdırıcı, komplemepttəsbitedicivəpresipitinləşdiriciokscisimləryaradır. Serolojitipləritəyinetməküçüi NR, KBR və PHAR istifadəedilir.

5. Davamlılığı. Dabaqvirusumühitfaktorlarınıntəsirinədavamlıolmaqlapeyində 5,5 ay, suda 4 ayaqədər, müxtəlifobyektlərüzərində 5 ay özvirulentliyinisaxlayır. Qanda 40 günə, soyudulmuşsüddə 47 günəvəheyvanlarındərisiüzərində 28-40 günəinaktivləşir. Virus termikitəsirlərədavamsızolmaqla 60°C temperaturda 15 dəqiqəyəvə 100°C-də isəaniolaraqməhvolur. 3%-linatriumqələvisi, 1%-liformaldehidməhlulu, amiliməhvetməküçünyaxşıdezinfeksiyamaddəsihesabedilir. • Epizootolojixüsusiyyətləri. Təbiişəraitdədabaqlairi-buynuzluheyvanlar, donuz, qoyun, keçi, dəvə, şimalmarallarıvəbirçoxvəhşicütdırnaqlıheyvanlarxəstələnirlər. At vəquşlarxəstəliyəhəssasdeyil. Laboratoriyaheyvanlarından hind donuzu, adadovşanıağsiçanlardabaqlaxəstələnirlər. • Xəstəlikkörpəheyvanlardavəxüsusilə 2-3 aylıqheyvanlardaçoxağırformadakeçir. • Infeksiyatörədicisininmənbəyidabaqlaxəstəvəvirusgəzdirənheyvanlarolmaqlaamilonlarımifrazatməhsullarıiləxaricimühitəifrazedilir. Xəstəliyinbaşverməsivəyayılmasındaağızsuyununböyükroluvardır. Müəyyənedilmişdirki, amilinxaricimühitəixracı, inkubasiyadövründə, klinikiəlamətlərgörünəndövrdavəsağalmadansonrakıdövrlərdədədavamedir. Virus daşıyıcılıqheyvanlarda 2,5-3 iləqədərdavamedirvəbeləhayvanlarifrazatməhsullarıiləvirusuxaricimühitəyayırlar. • Dabaqvirusununvirulentliyihəddənartıqyüksəkolmaqlaaftamayesində, nisbətənzəifiisəxəstəheyvanınqanındaolur. Aftamayesindəngötürülmüş 1:100 və 1:200-də durultmadərəcəsindəbeləxəstəliktörədəbilir. • Xəstəliksağlamheyvanlarlaxəstələrinkontakdaolması, həmçininyem, su, nəqliyyat, heyvanaxidmətəşyalarıvasitəsiləkeçəbilir. • Virus orqanizməağızınselikliqişasıvasitəsilə, həmçinindırnaqtacı, dırnaqlararasısahəvəyelininməmələrindəndaxilolur. Bundanəlavəamilincinsiyyətyoluvəgöziləburununselikliqişasındandaxilolmasımümkündür. Dabaqepizootiyavəbəzənisəpanzootiyahalındagedir. SSRI-dəxəstəlikbirçoxcənubi-şərqzonalarındamüşahidəedilir. Müəyyənolunmuşdurki, OrtaAsiyarespublikalarındaxırdabuynuzluheyvanlarvirusunehtiyatmənbəyidirvəiribuynuzluheyvanlarınyoluxmasıbilavasitəbunlardanbaşverir. • Dabaqilinbütünfəsillərindəmüşahidəedilir, ancaqdahaçoxpayızdavəqışınəvvəllərindəgörünür. Aparılansistematikmübarizətədbirlərinəbaxmayaraqölkəmizinmüxtəlifrayonlarındastasionarlıqgörünürvəmüxtəliffəsillərdədabaqepizootiyasıbaşverir.

6. Xəstəliyinfəsillərləbaşverməsiprosesivirusundəyişkənliyiiləonunvirulentliyininkəskinşəkildəyüksəlməsiiləizahedilir. Virusundəyişkənliyixəstəliyinbaşverdiyiölkəninərazisininböyük-kiçikliyindənvəoradakıheyvanlarınsıxlığındanasılıdır. • Müəyyənolunmuşdurki, dabağınsürətliyayılmasıkarantinvədigərməhdudlaşmalarınvaxtındaqoyulmamasıvəbaytarlıq-sanitariyatədbirlərinəriayətedilməməsiiləəlaqədardır. • Heyvanlarınyemlənməvəsaxlanmaşəraitininpisolmasıheyvanlarınümumirezistentliyininaşağıdüşməsinəsəbəbolurki, nəticədəağırgedişlixəstəlikmüşahidəedilir. Dabaqzamanıalınmışheyvanməhsullarının, xüsusiləsüdünzərərsizləşdirilmədənistifadəedilməsixəstəliyingenişbirərazidəyayılmasınasəbəbolur. Xəstəliyinyayılmasındaheyvandarlıqişçiləridəmühümroloynayır. • Patogenez. Orqanizmədaxilolmuş virus dərivəselikliqişalarınepitelihücey-rələrinədaxilolurvəoradasürətləartıbçoxalmasıbaşverir. Virusunçoxalmasıorqanizmincavabreaksiyası, serozluiltihabşəklindətəzahüredir. Bu dövrdəilkinaftalaryaranırki, bunlardaklinikiolaraqaşkaredilmir. Bəzirezistentliheyvanlardainfeksionprosesilkinaftalarınəmələgəlməsiilənəticələnir, sağalmabaşverir. Beləheyvailardavirusuneytrallaşdırıcıəkscisimləryaranırvəqanınmüayinəsizamanı beta vəqammaqlobulinlərinmiqdarıartmışolur. • Ancaqəksərheyvanlardaxəstəlikikincifazayakeçir. Epitelihüceyrələrindəçoxalmışviruslarqanakeçir, bütünorqanvətoxumalarayayılır. Bu zamanamilinorqanizmdəyayılmasıiləəlaqədarolaraqtemperaturunyüksəlməsi, antitellərin, interferonunyaranmasıbaşverirki, bunlardavirusunneytrallaşdırılmasıüçünvacibdir. • Beləhalda virus qandaneytrallaşır, ancaqepidermisdəçoxalır. Çünkiepidermisdəqanazdırvəşübhəsizantitellərdəazolur. Onagörədəbudövrdəorqanizmdə, xüsusiləağızboşluğunda, dırnaqnahiyəsindəvəyelindəçoxlumiqdardaaftalarəmələgəlir. Körpəheyvanlardaorqanizminümumirezistentliyizəifolduğunagörəonlardadabaqseptikiformadagedir. Bunlardaaftalaryaranmır, ancaqürəkvəmədə-bağırsaqsisteminizədələyirvəölümlənəticələnir. Bəzənmərkəzisinirsistemindədəpatolojiprosesbaşverir. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Iribuynuzluheyvanlardaxəstəliyininkubasiyadövrüortahesabla 1-7 gündür. Dabağınmüsbətgedişliformasızamanıümumizəiflik, yemdənimtina, gövşəməninpozulmasıvəağızdanmayeaxmasıgörünür. Sonratemperaturunyüksəlməsi, nəbzinsürətlənməsivəxəstəliyin 2-3-cü günlərindəağızboşluğununselikliqişasıüzərindəaftalarəmələgəlir. Bəzəneynivaxtdaaftalarhəmçinindırnaqtacıdırnaqarasısahədəvəməmələrüzərindəyaranır. Çoxvaxtönarxaətraflarıniltihabımüşahidəedilir. • Aftalarəvvəlcəxırdaolur, sonraisəinkişafedərəkbir-biriləbirləşirvəiriaftalaryaranır. Mexanikitəsirdənsonraaftalarındivarıcırılırvəeroziyaəmələgəlir. Bu dövrdəheyvanlarınağzındangüclüşəkildəselikaxır. Selikyapışqanlıolmaqlahəmişəağızdansallanmışvəziyyətdəgörünürvəağızbucaqlarındaköpüktoplanır. Eroziyalarbirhəftəyəsağalır, ancaqsekundarinfeksiyailəmürəkkəb-ləşirsənisbətənuzanırvə 2-3 həftədavamedir.

7. Traxeyavəburunudlaqyolununselikliqişasınıniltihabınəticəsindətənəffüsvəudmaaktıpozulur, ürəkdətaxikardiyavəaritmiyabaşverir, boğazheyvanlardabəzənbalasalmanəzərəçarpır. Heyvanlarüçünəlverişlişəraityaratdıqdaölüm 0,5% təşkiledirƏlverişsizşəraitdəkiheyvanlarınağızboşluğundanekrotikiiltihabinkişafedir. • Ətraflarındabaqlazədələnməsizamanıəvvəlcədırnaqtacıvədırnaqarasısahədəağrılışişləryaranır. Ağrıiləəlaqədarolaraqonlardaaxsaqlıqmüşahidəedilir. Sonraşişnahiyəsindəaftalarəmələgəlirki, bunlardapartlayırvədaxilindəkimayexaricəaxır. Əgərxəstəliknisbətənağırformadagedirsəvəaftozlusahələrböyükdürsə, buzamantacınfleqmonasıirinliartritvəbuynuzbaşmağınınqopubdüşməsinəzərəçarpır. • Yelininaftozluprosesiənçoxsağılaninəklərdəmüşahidəedilir. Məmələrüzərindəmüxtəlifböyüklükdəaftalaryaranır. Sonrabunlarpartlayırvəyerindəeroziyalarəmələgəlir. Aftozluproseslərləəlaqədarolaraqlaktasiyaprosesipozulur, süddəmüxtəlifkeyfiyyətdəyişiklikləriaşkaredilirki, budamastitinəmələgəlməsinəsəbəbolur. • 2 aylığaqədərbuzovlardadabaqitiqastroenteritformasındagedirvəaftalarolmur. Bəzəndabaqnəticəsindəbuzovlardataxikardiyavəürəyiniflicibaşverir. Qısabirmüddətdəmiokarditnəticəsindəbuzovlarda 100% ölümbaşverir. • Bəzənxəstəliyinmüsbətkeyfiyyətliformasımüxtəlifinfeksiyatörədiciləriiləxüsusiləirintörədənamillərləçirklənir, nəticədəirinlipododermatit, tacınfleqmo-nası, nefrit, endometritvə s. yaranır. Virusunözunüntəsirindənzəifrezistentli hey-vanlardamaddələrmübadiləsininvəürəkfəaliyyətininpozulmasıvə s. başverir. • Dabağınyamankeyfiyyətliformasızamanıyaranmışaftalarınsağalmadövründəheyvanlarınvəziyyətikəskinşəkildəağırlaşır. Bu dövrdəürəkfəaliyyətininpozulması, xüsusilətaxikardiya, arxaətraflarıniflicigörünürvəxəstəliyin 1-2-ci həftəsindəheyvantələfolur. • Qoyunlardaxəstəliyininkubasiyadövrü 2-3 gündür. Bunlardaənçoxətrafların, bəzənisəağızboşluğununselikliqişalarınınzədələnmələrigörünür. Heyvanlardatemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflik, yemdənimtinavəaxsaqlıqmüşahidəedilir. Quzulardaxəstəlikqastroenteritvəürəkəzələsininiltihabıformasındagedirvəkütləvitələfatlaözünügöstərir. • Keçilərdəxəstəliyininkubasiyadövrü 1-3 gündür. Dabağınklinikiəlamətləriqoyunlardaolduğukimidir. Bundanəlavəkeçilərinyelinindədəaftozluprosesləraşkaredilir. Xəstəlik 2 həftəyəqədərdavamedirvəsağalmailənəticələnir. Bəzənkeçilərdəxəstəliyinyamankeyfiyyətliformasınəzərəçarpır. • Donuzlardaxəstəliyininkubasiyadövrü 1-2 gündür. Xəstəlikzamanıtemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflikgörünür. Sonradırnaq, yelinvəburunnahiyəsindəaftalarəmələgəlir, zədələnmələrivəçoxvaxtnekrobakteriozdamürəkkəbləşməsigörünür. Çoşqalarxəstəliyəçoxhəssasolmaqlaonlarda 100%-ə qədərtələfatolur.

8. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Heyvanlarınağızboşluğunda, dırnaqnahiyəsində, yelinüzərindəaftalarvəeroziyalargörünür. Əgəraftalaririntörödənmikroorqanizmlərləvənekrobakteriozuntörədicisiiləçirklənirsə, buzamanhəminnahiyələrinirinlivənekrotikiiltihabımüşahidəedilir. Gövşəyənheyvanlarınmədəönlüklərindəbəzəneroziyalargörünür. Şirdanvəonikibarmaqbağırsaqdahemorrojiiltihab, ürəkvoperitonüzərindəqansağıntılarımüşahidəedilir. • Dabağınyamankeyfiyyətliformasındanölmüşheyvanlardaaftavəeroziyalarayemborusundarastgəlməkolur. Şirdanvəbağırsaqlardaitikataraliltihab, miokardıniltihabıiləəlaqədarolaraqürəkəzələsindəzolaqlılıq, yəni «pələngürəyi» aşkaredilir. • Çanaq, bud, çiyinqurşağıvəqabırğalararasıəzələlərdə, həmçinindildəvədiafraqmadailtihabsahələriaşkaredilir. Qaraciyərdəvəböyrəklərdədanəli, distrofiya, başbeyindəşiş, limfadüyünlərindəhiperplaziya, ağciyərdəhiperemiyavəserozqişalardanöqtəvarıqansağıntılarıgörünür. • Körpəheyvanlardaaftalaryaranmır, hemorrojivəserozluqastroenterit, «pələngürəyi» nəzərəçarpır. • Diaqnoz. Diaqnozməqsədilədabağınepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətləri, patoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınırvəlaboratoriyamüayinələriaparılır. • Dabaqalaboratoriyaüsuluilədiaqnozqoymaqüçünaftalı material götürülürvəlaboratoriyayagöndərilir. Aftalı material təzəolmaqlairibuynuzluheyvanlardadilinüzərindən, burundan, xırdabuynuzluheyvanlardaüstçənənindişsiznahiyə-sindənvədırnaqsahəsindəngötürülür. Patoloji material xüsusişüşəqablarayerləş-dirilir, üzərinəkonservləşdiriciməhluləlavəedilirvəlaboratoriyayagöndərilir. Biolojisınaqməqsədiləaftadanalınmışmaye 0,2-0,3 ml dozada hind donuzlarınınpəncəsindədərialtınayeridilir. Yoluxmadan 1-2 günkeçmişinyeksiyayerindəilkinaftalar, 3-4 gündənsonraisəağızınselikliqişasındaaftalargörünür. • Biolojisınaqkəndtəsərrüfatıheyvanlarıüzərindəqoyulur. Iribuynuzluheyvanlardadabaqzamanısağlamdanalargötürülürvəpatoloji material diləskarafikasiyaüsuluiləyoluxdurulur. Dilinüzərindəaftalarınəmələgəlməsipatolojimaterialdavirusunolmasınıgöstərir. • Dabaqvirusununtiplərinibir-birindəntəfriqetməküçünlüminessentmikroskopiyadan, siçanlarüzərindəbiolojisınaqdanvəkomplemetinbirləşməsireaksiyasındanistifadəedilir. • Biolojisınaqvasitəsiləvirusuntipinitəyinetməküçünxəstəlikdənsağalmışheyvanınqanındanistifadəedilir. Qansağalmadan 10 gündəntezolmamaqşərtiləvə 2 aydangecolmamaqşərtiləgötürülməlidir. Tiplərinsayıqədərsiçanqrupugötürülürvəyoluxdurulur. Sonraisəonlaragötürülmüş serum vurulur, əgər A tipi vurulmuşsiçanlarsağqalırsadigərqruplardaisəölürsə, deməkserumdahəmintipəuyğunantitellərvardır. • Dabağındiaqnozundaserolojireaksiyalardanneytrallaşma, aqargölindədiffuzprespitasiyavəkomplementinbirləşməreaksiyasındanistifadəedilir.

9. Təfriqidiaqnoz. Qaramaldaçiçək, qeyri-infeksionstomatitlər, vezikulyarstomatit, taunvəyamankataralisitmədəntəfriqedilməlidir. • Stomatitlərdəisitməvəaftaolmur, vezikulyarstomatitdənsiçanlarüzərindəbiolojisınaqqoymaqlatəfriqedilir. Vezikulyarstomatitvirusunayaşlı, dabaqvirusunaisəsiçanlardahaçoxhəssaslıqgöstərir. Xəstəliyə at vəeşşəklərdədətəsadüfedilir. • Çiçəkdəməmələrüzərindəbir-biriniəvəzedənçiçəyinmərhələlərimüşahidəedilir. • Yamankataralisitməsporadikformadagörünməkləkontagiozluqyoxdur, gözünbozarması, başnahiyəsindəşiddətlimüşahidəedilir. • Taundaətraflardavəyelindəzədələnməolmur, ağızdaisədifteritikiiltihabmüşahidəedilir. • Xırdabuynuzluheyvanlardadabaqnekrobakteriozvəpustulyozludermatitdəntəfriqedilməlidir. • Nekrobakteriozdagövdəninmüxtəlifnahiyələriidənekrotikiltihab, daxiliorqanlardanekrozsahələrivəabsesləraşkaredilirvəbaktereolojimüayinəninnəticəsiəsassayılır. • Pustulyozlustomatitzamanıiltihabaqızboşluğununselikliqişasındagedirvəbaşqanahiyələrdəmüşahidəedilir. • Müalicə. Dabaqzamaniheyvanorqanizmindənsuitkisibaşverdiyinəgörəonlaraistədiyiqədərsuverilməlidir. Xəstəlikzamanıheyvanlarişdənayrılmalıvəxüsusiyerdəsaxlanaraqmüalicəedilməlidir. Körpəheyvanlardadabaqqastro-enterittörətdiyiüçünmüalicəməqsədiiləheyvanakaliumpermanqanatın 1:1000-də məhluldan 0.5 l birdəfəyəverilməlidir. Ətraflarındabaqlazədələnməsinin pro-filaktikasıməqsədilədırnaqnahiyəsisistematikolaraqtəmizlənməli, ağacqətranıvəbalıqyağınınqarışığıiləişlənməlidir. Bundanbaşqaheyvanlar 5%-li formalin məhlulundanhazırlanmışayaqvannalarındanvədezbaryerlərindənkeçirilməlidir. • Ətraflarınaftozluzədələnmələrizamanıhəmnnnahiyəistisuvəsabunlayuyulmalı, sonra 1%-limiskuporosuvəyaağacqətranıiləbalıqyağınınbərabərnisbətdəqarışığıçəkilməlidir. Əgərətrafındairinliproseslərüstünlüktəşkiledirsəzədələnmələrzamanıpensillinlinovakainməhluluiləhəminnahiyəninblokadasıaparılır. • Ağızboşluğununaftozluiltihabızamanıhəminnahiyə 1:1000-də kaliumpermanqanatvə 1:5000-də furasilinməhluluiləyuyulmalıdır. Ağızınselikliqişasınınağırzədələnmələrizamanıaşağıdakımürəkkəbtərkiblimazdanistifadəedilməlidir: anestezin-2,5 q, novakain- 2,5 q, miskuporosu- 5, balıq yağı-20 q, vazelin -70 q.

10. Yelininaftalıprosesizamanı o, təmizsaxlanmalıvəməmələraşağıdakımürəkkəbtərkiblimazlaişlənməlidir: tripoflavin-1,0; novoakain-4,0 və vazelin-100.0. Bundanəlavəyelinnahiyəsipropolisinvazelinlə 15%-liməlhəmiiləişlətməsiyaxşınəticəverir. I.A.Yakimçuqyelininiltihabızamanı 200 m, 40%-liqlükozaməhluluna 2 q kofeinvə 5 q urotropinqatılıbheyvanınvenadaxilinəvurulmasınıtəklifetmişdir. Müalicəkursu 3 gün: 1-ci gün 15 q, ikinici gün-10 q vəüçüncügünisə 3 q miqdarındavenadaxilinəvurulmasıyaxşınəticəverir. • Əgərdabaqsekundarbakterialinfeksiyalardamürəkkəbləşirsəmütləqmüxtəlifantibiotiklərdənistifadəedilməlidir. Bu məqsədləxəstəheyvanlarınəzələsinə 600-800 min TV penisillinvəstereptomisinməhlulundan 6 saatdanbirinyeksiyaedilməlidir. • Ürəkfəaliyyətininizamlamaqüçünaşağıdakımürəkkəbtərkibliqarışıqdandaxiləverilməlidir: valerian dəmləməsi 10 ml, inciçiçəyinindəmlənməsi 15 ml, kalium-bromid- 6 q və distil su - 400 ml. • Dabaqdaspesifikmüalicəvasitəsikimirekonvalissentheyvanlarınqanıvəserumdanhərkqcanlıkütləyə 2 ml hesabıiləişlədilir. Xüsusiləbeləmüalicəvasitəsikörpəheyvanlardayaxşınətiçəverir. Bundanəlavəspesifikmüalicəvasitəsikimidabaqəleyhinəhazırlanmışimmunolaktondanistifadəedilir. • Immunolaktonmüxtəlifnevheyvanlarınkörpələrindəhəmmüalicəvəhəmdəprofilaktikaməqsədiləişlədilir. Profilaktikaməqsədilə 3 aylığaqədərkörpələrəhərkqcanlıkütləyə 0,4 q, 3 aylıqdanyuxarıheyvanlardaisə 0,1 q dozadainyeksiyaedilir. Preparatınmüalicədozası. 2 dəfəartıqgötürülməlidir. • Immunitet. Dabaqlaxəstələnibsağalmışheyvanlardaxəstəliyitörədəntipəqarşıimmunitetyaranır. Müəyyənedilmişdirki, immunitetqaramalda 3-12 ay, qoyunlarda 13 ay, donuzlarda 10-12 ay davamedir. • Ölkəmizdədabağınspesifikprofnlaktikasıüçünmonovalentvaksinlərhazırlanmışdır. Qaramal, qoyunvədonuzlarındabağınaqarşımonovalentvaksin, qaramaldilininepitelihüceyrəkulturasındayetişdiriləndabaqvirusunun A, O və C tiplərindənayrı-ayrılıqdahazırlanır. • Son zamanlardabaqın A, O və C tiplərinəqarşıpolivalentvaksinhazırlaimışdır. 50 kq-a qədərcanlıkütləsiolaniribuynuzluheyvanlaravaksin 5 ml və 500 kq-dançoxolanlaraisəhər 100 kqcanlıkütləyə 1 ml hesabıilədərialtınavurulur. Qoyunvəkeçilərəvaksin 2 ml miqdarındainyeksiyaedilir. • Iribuynuzluheyvanlardarevaksinasiya 5-6 aydansonraxırdabuynuzluheyvan-lardaisə 6 aydansonraaparılır. Buzovlar 4 aylıqdanvaksinasiyaedilir. Immunitetvaksinasiyadan 21 günvərevaksinasiyadanisə 4-5 günkeçmişyaranır. • Bundanəlavədabağın O, A, C vəAsiya- 1 tiplərinəqarşıhidrooksialiümin formal vaksinhazırlanmışdır. Bu vaksindəniribuynuzluheyvanların, qoyunların, keçilərin, donuzlarınvəçamışlarıidabaqınaqarşıistifadəolunur. Vaksinprofilaktikməqsədlə 1 dəfə, yoluxmaqoxusuolantəsərrüfatlardaisə 7-21 günlükfasiləilə 2 dəfəvurulur. Buzovlar 4 aylıqdanbaşlayaraqpeyvəndedilir. Əvvəllərvaksinasiyaaparılmamıştəsərrüfatlardayoluxmaqorxusuyarananzamanbuzovlardoğulduğugündənpeyvəndedilməlidir. Yaşlıheyvanlardarevaksinasiya 4-6 aydansonra, körpələrdəisə 2-3 aydansonra, dahasonraisə 4-5 aydanbirhəminheyvanlar 1,5 yaşaçatanaqədərrevaksinasiyaedilməlidir. Rekonpalisentlərinqanıiləqeyri-fəalimmunitetyaratmaqmümkündür. Bu məqsədləiribuyunuzluheyvanlardanxəstəliyin 12-25 günluyündə 2-3 litrqangötürülur. Əgər 1 litrlikqabaqangötürülürsə, əvvəlcəbuna 80 ml konservləşdiriciməhluləlavəedilməlidir. Bu məqsədlə 40 ml 10%-lilimonturşusununnatriumduzuvə 40 ml 10%-likarbolturşusugötürülür. Beləkonservantlıqan 2-4° temperaturda 3-4 ayaqədərsaxlanıbişlədiləbilər. Əgərqanakonservləşdiriciməhluləlavəedilməyibsəbu 3-4 günəqədərişlədilməlidir. Rekonvalisentqandanhərkqcanlıkütləyə 2 ml dərialtınavurulur. • Dabaqəleyhinəserumuhazırlamaqüçünaseptikaqaydalarınaəməletməkləvidacivenadanqanalınırvə serum ayrılır. 900 ml rekonvalisentserumunüzərinə 100 ml 5%-likarbolturşusuəlavəedilir. Belə serum 6 ayaqədəryararlıdır.

11. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Dabağınbaşverməməsiüçüntəsərrüfat-lardabaytarlıq-sanitariyaqaydalarınariayətedilməlidir. Heyvandarlıqfermalarınagirişyolundadezbaryerlərvəsanitar-buraxılışməntəqələritəşkiledilməlidir. • Heyvandarlığıninkişafsəviyyəsi, xəstəliyinyayilmadərəcəsiölkəniniqtisadiyyatıvəinkişafındanasılıolaraqdabağınprofilaktikasıvəmübarizətədbirlərimüxtəlifdir. Beləki, bəziölkələrdə (ŞimaliAmerika, Sakitokeanhövzəsindəkibəziölkələr) hansıki, buradauzunmüddətdirdabaqmüşahidəedilmirvətəbii-coğrafivəziyyətielədirki, digərölkələrləəlaqəsiməhduddur, dabaqlamübarizəxəstəvəxəstəliyəşübhəliheyvanlarınhamısınınkəsilməsivədezinfeksiyaaparılmasıyoluiləepizootikocağınləğvedilməsindənibarətdir. InkişafetməkdəolanAsiya, AfrikavəLatınAmerikasıölkələrindəsistematikpeyvəndlər, karantinvədigərbaytarlıq-sanitariyatədbirləriyerinəyetirilir, xəstəheyvanlarisəkəsilmir, əksinəmüalicəedilir. • Ölkəmizinsərhədzonalarındaninfeksiyanındövlətərazisinəkeçməməsiüçünmüvafiqtədbirləryerinəyetirilir, heyvandarlığınmədənisəviyyəsiyüksəldilir, sistematikpeyvəndlərvəxəstəheyvanlarınmüalicəsiaparılır, həryerdədabaqəleyhinəimmunzonaəldəedilməsinəçalışılır, infeksiyatörədicisininehtiyatmənbəyininaşkaredilibləğvedilməsivəbirsırabaşqatədbirlərhəyatakeçirilir. • Dabaqmüşahidəedilənzamantəsərrüfatlardakarantinqoyulur, xəstələrayrılaraqmüalicəedilir, digərheyvanlardavaksinasiyaaparılır, xəstəheyvanolantövlələrdəhərgün, digərlərindəisə 3 gündənbircaridezinfeksiyaaparılırvəpeyinbiotermikiüsullazərərsizləşdirilir. Dezinfeksiyaməqsədilə 2%-linatriumqələvisi, 1%-liformaldehidvə 5%-lixlorluəhənkməhlullarındanistifadəedilməlidir. Dezbaryerlər 3-5%-linatriumqələvisiməhluluiləhopdurulmalıdır. Geyimvasitələrivədigərparçaməmulatlarınızərərsizləşdirməküçünparoformalinkameralarındanistifadəedilir. Kameradaxilindəzərərsizləşdirplmə 60-65°-yəçatdırılmalıvəhər 1 m həcmə 80 q formaldehidiylədilməlidir. • Dabaqzamanıkarantinşərtlərinətəsərrüfatdaxilindəciddişəkildəəməledilməlidir. Dahadoğrusudabaqbaşvermiştəsərrüfatındigərtəsərrüfatlarlaəlaqəsikəsilməlidir. Təsərrüfataheyvanlarındaxiledilməsivəbaşqatəsərrüfatlaraverilməsiqadağanedilir. Yollardaşlaqbaumqoyulurvəgözətçilərtəyinedilir. • Heyvandarlıqməhsullarınıntəsərrüfatdankənaraçıxarılmasınaicazəverilmir. Məcburikəsilmişheyvanlartəsərrüfatdaxilindərealizasiyaedilir. Süd paste-rizasiyaedildikdənvəyaqaynadıqdansonratəsərrüfatdankənaraçıxarılmasınaicazəverilmir. • Karantinaxırıncısağalmadan 21 günkeçmiştəsərrüfatdangötürülür. Heyvanlarıntəsərrüfatdançıxarılmasınakarantingötürülməsindən 12 ay keçmişicazəverilir. Xəstəlikdənsağalmışheyvanlarınkəsilməsinəyalnız 3 ay keçmişicazəverilir. Vaksinasiyadan 21 günkeçmişheyvanlarətüçünkəsiləbilər. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamtəsərrüfatlardaplanlıqaydadabütünheyvanlarındabaqaqarşıvaksinasiyasıaparılmalıdır.

12. QUDUZLUQ (Rabies) • Quduzluqitigedişliinfeksionxəstəlikolub, ensefalomielitvəpolinevritsimtomokompleksiiləsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Quduzluğadair ilk məlumatlareradanəvvəlkidövrlərətəsadüfedir. IV əsrdəAristotelinsanlardaquduzluğuxəstəitlərindişləməsiiləəlaqələndirmişdir. Ilk dəfə 1559-cu ildə D. Frakostoroquduzluğuncanlıamiliolmasınıgöstərmişdir. SonralarSinkeitin, BeridgövşəyənheyvanlarınvəMaqandiinsanlarınağızsuyununyoluxucuolmasınımüəyyənetmişdir. • 1881-1889-cu illərdəL.Pasterözəməkdaşlarıiləbirlikdəxəstəliyin virus etiologiyasıolmasınımüəyyənetmişvəvirusunadadovşanlarınınbeynindənpassajetməkləonunvirulentliyinizəiflətməyə nail olmuşlar. Belə virus adadovşanlarıüçünbeyindaxiliyoluxdurmazamanıvirulentliyinisaxlamışvəinkubasiyadövrününmüddətiqısalaraq daimiolduğuüçünL.Paster, buvirusu virus ficeadlandırmışdır. Belə virus kulturasınatriumqələvisiüzərindəqurudulmaqlainaktivləşdirilmişdir. ƏldəedilmişbeləvaksinləPasterheyvanlardapeyvəndaparmışvəyalnız 1885-ci ildə ilk dəfəinsanlarınməcburipeyvəndinietmişdir. 2 ilsonraMeçnikovvəQamaleyaOdessadapasterstansiyasıtəşkiledərəkquduzheyvanlartərəfindəndişlənmişinsanlarıipeyvəndiniaparmışdır. • 1887-ci ildəBabeşquduzheyvanlarınbeyinhüceyrələrininprotoplazmasındaxüsusicisimləraşkaretmişvə 1903-cü ildəNeqribunundiaqnostikəhəmiyyətiniqeydetmişdir. • 1889-cu ildəBabeşvəLeppantirabik serum hazırlamaqmetodikasınıtəklifetmiş, 1908-ci ildə Fermi qliserinləşdirilmişformolvaksinhazırlamışdır. • Iqtisadizərər. Quduzluqnəticəsindətəsərrüfatlaraböyükzərərdəyirvəinsanlarınyoluxmaqorxusuolduğuüçünxəstəliyinləğvedilmçsininböyüksosialəhəmiyyətivardır. • Törədicisi. Xəstəliyintörədicisi RNT-li virus olmaqlarabdoviruslarailəsininlissaviruslarcinsinəmənsubdur. Virus neyrotropdur, virionunböyüklüyü 10-150 nm-dir. Quduzluqvirusunuağsiçan, hind donuzuvə s. heyvanlarıintraserebralüsullayoluxdurmaqlayetişdirirlər. Bundanəlavəvirusubirgünlüktoyuqenbrio-nununxoriallantoishissəsindədəyetişdirməkmümkündür. Quduzluqvirusunulaboratoriyaşəraitindəyatişdirməküçünilkintripsiiləşdirilmişhüceyrəkulturasın-danistifadəolunur. Ayrı-ayrıcoğrafizonalardanalınmışquduzluqvirusuümumiantigenlikxüsusiyyətinəmalikdir. Ancaqbunlarvirulentlikdərəcosinəgörəmüəyyənqədərfərqlənirlər. • Virus ikiəsas antigen komponentəmalikdir. Həllolan 3-antigen bütünquduz-luqvirusunaümumiolmaqlakomplementbirləşdirici, presipitinləşdiricivəimmu-noflüoresensiyareaksiyalarındaiştirakedənantitellərinyaranmasınasəbəbolur. • Infeksion V-antigen isəvirusneytrallaşdırıcıəkscisimlərin, antihemoaqqlu-tininlərinəmələgəlməsindəvəimmunitetinformollaşmasındaəsasolmaqlahəmdə tip spesifikdir. Qlikoproteidkomponentinfərqliliyiiləəlaqədarolaraq HP vasitəsiləvirusun 4 seroloji tipi müəyyənedilmişdir.

13. Davamlılığı. Virus müxtəliffizikivəkimyəviamillərintəsirinədavamlıdır. Qurudulmuşbeyində 10-14 gün, günəşşüasınıntəsirindənisə 1-2 günsağqalır. Virus 60° temperaturda 1 saata, 80 temperaturda 2 dəqiqəyəvəqaynadılmazamanıaniolaraqməhvolur. • Kimyəvidezinfeksiyzmaddələrindənkreolin, natriumqələvisivə formalin 2-5%-liməhlulhalındavirusubirneçədəqiqəyəməhvedir. • Epizootolojixüsusiyyətləri. Xəstəliyəbütunnövistiqanlıheyvanlarhəssasdır. Əvvəllərxəstəlikvəhşiheyvanlardadahaçoxmüşahidəedildiyinəgörəbuna «meşəquduzluğu» adıverilmişdir. Sopralarxəstəlikşəhərlərdədəqeydolunmuşvəmüharibəiləəlaqədarolaraqyeniquduzluqsahələriyaranmışdır. hal-hazırdaAvstraliyavəhavayadalarımustəsnaolmaqlaxəstəliyədünyanınbütünölkələrindətəsadüfedilir. • Xəstəliyədahaçox it ailəsinəmənsubolanvəhşiheyvanlar (tülkü, canavar, çaqqal), yarasalar, gəmiricilərvəpişiklərhəssaslıqgöstərir. Körpəheyvanlaryaşlılaranisbətənquduzluqvirusunadahaçoxhəssasdır. • Quduzluqvirusununehtiyatmənbəyiətyeyənvəhşiheyvanlarvəbəzievheyvanları, dünyanınbəziyerlərindəisəyarasalarhesabedilir. Amilinehtiyatmənbəyininxarakterindənasılıolaraqxəstəliyintəbiətvəşəhərtipliepizootiyalarımövcuddur. • Şəhərtipliepizootiyalardainfeksiyatörədicisininmənbəyisahibsiz it vəpişiklər, təbiətepizootiyasındaisəvəhşiətyeyənheyvanlarhesabedilir. • Ölkəmizdəquduzluqənçox RSFSR vəKazaxstandamüşahidəedilməkləburadakıvəhşiheyvanlarxəstəliyingenişərazidəyayılmasındabeyükroloynayır. SSRI-dəxəstəliyintəbiiocaqlarımüəyyənolunmuşdurki, bunlaramisalolaraqVolqa, Ural, AmudəryavəSırdəryalaylarınınhövzələrinigöstərməkolar. Quduzluqvirusuüçünxarakterikxüsusiyyətmərkəzisinirsisteminəyüksəkvəvisseralorqanlaraisəzəiftropizmdir. Virus xəstəheyvanlarınqanıvəsidiyindəolmur, yalnızağızsuyuiləxaricimühitəixracedilir. Onagörədəheyvanlarınyoluxmasıdişləməiləbaşverir. • Quduzluqdanölmüşitlərin 90%-ə qədərindəağızsuyundavirusunolmasımüşahidəedilmişdir. Virusunağızsuyuvasitəsiləayrılması ilk klinikiəlamətlərdənsonramüşahidəedilir. Ancaqxəstəlikdə ilk klinikisimptomlarçoxvaxtmüəyyənediləbilmədiyiüçünvirusunayrılmasıiləklinikisimptomlarıngörünməsinəqədərmüəyyənvaxtkeçir. • Onagörədəinsanvəheyvanlarısəbəbsizolaraqdişləmiş it vəpişiklər 10 günnəzarətaltındasaxlanmalıvəbumüddətərzindəquduzluğa aid olanəlamətlərgörünməsə, deməkolarquduzdeyilvəonagörədəağızsuyundadadişləmədövründəquduzluqvirusuyoxdur. • Epizootiyanınintensivliyivəhşiətyeyənheyvanlarınsıxlığıiləəlaqədardır. Beləheyvanlarınsıxlığınəqədərçoxolursa, xəstəlikdətezyayılır. Təbiətdəquduzluqepizootiyasıüçünmövsümxarakterikhalolmaqlaxəstəlikənçoxyaz, payızvəqışdövründəmüşahidəedilir. Bu ətyeyənvəhşiheyvanlarınbiologiyasıiləəlaqədardır. Beləki, yanvar-mart aylarındabuheyvanlarıncütləşməsidövrüolurvəonagörədə, budövrdəerkəkrəqiblərarasındamübarizəgedir.

14. Patogenez. Orqanizmə daxil olmuş virus sinir toxumasının hüceyrələrində toplanır. Sonra sinir yolu vasitəsilə bir-başa və ya onurğa beyni ilə mərkəzi sinir sisteminə keçir. Mərkəzi sinir sistemində virus çoxaldıqdan sonra buradan peri-feyaya doğru yönəlir və ən çox ağızsuyu vəzilərini innervasiya edən sinirlərə toplanır. Mərkəzi sinir sistemində virus hüceyrələri parçalayır, sonra hüceyrəarası sahəyə düşüb buradan yeni hüceyrəyə keçir. Sinir hüceyrələrinin belə zədələn-mələri ilə əlaqədar olaraq ürək və tənəffüs üzvlərinin iflici, nəhayət ölüm baş verir. • Quduzluqda xəstə heyvanların sinir toxumasında peyrotoksinlər aşkar edilir ki, bu da quduzluqda xas olan simptomo-kompleksin inkişafına səbəb olur. Müəyyən olunmuşdur ki, virus sinir yolundan əlavə bəzən qan və limfa damarları vasitəsilə yayılır. • Gedişi və kliniki əlamətləri. Amil orqanizmə ən çox dişləmə vasitəsilə daxil olur və yara nə qədər böyük olarsa, yoluxma ehtimalı da o qədər çox olur. Xəstəliyin inkubasiya dövrü orta hesabla 3 həftədən 3 aya qədər olur. Bəzən 3 gündən 3 ilə qədər də davam edə bilər. Itlərdə xəstəliyin 5 forması aşkar edilmişdir: coşğun, paralitik və ya sakit, atipik, abortiv və qayıdan formalar. • Çoşğun forma 3 mərhələ ilə inkişaf edir: prodromal və ya melanxolik, oyanıqlıq və ya maniakal və paralitik mərhələlər. • Melanxolik mərhələ12 saatdan 3 günə qədər davam edir. Bu dövrdə it öz sahibinə daha çox mehribanlıq göstərir, bəzən isə hissiyatsız olur, qaranlıq küncdə uzun müddət sakit durur, sahibinin çağırışına çox vaxt getmir, yaxud həddindən artıq sahibinə mehribanlıq göstərir. Çox vaxt o sahibindən aralanmır, onun əlini, üzünü yalamağa çalışır. Artıq bu dövrdə itin ağız suyunda virus mövcuddur. Sonra itdə tədricən narahatlıq başlayır. O səbəbsiz olaraq bir yerdən digər yerə qaçır, toxunma və səsdən qorxur. Qallüsinasiya hərəkətləri, yəni tanış əşyalara hürür, yaxud ağzı ilə havada «milçək tutma» hərəkəti edir. O yem yemir, ancaq yabançı cisimləri gəmirir. Zədə nahiyəsində qaşınma müşahidə edilir. Tədricən udma aktı çətinləşir, ağızdan selik axır, sidik və nəcis ixracı çətinləşir, melonxolik mərhələ bir neçə gündən sonra maniakal dövr ilə əvəz olunur. Bu dövrdə itdə oynaqlıq həddən çox artır. Müxtəlif yad cisimləri gəmirir və udurr. Bəzən səbəbsiz nəliyə doğru qaçır bu zaman bir maneəyə məhəl qoymur. It həddən artıq aqressivləşir, hər şeyə hücum edir. O hürmədən insan və heyvanlara hücum edərək onları dişləyir. Qəfəsdə olan nəmli dəmir və taxtaları gəmirir, dişlərinin qırılması və dilinin zədələnməsini hiss etmir. Sonra sinir tutmaları yaranır, gövdə üzərində müxtəlif qrup əzələlərin iflici inkişaf edir. Bu dövrdə çəpgözlülük, alt çənənin aşağı sallanması, dilin xaricə çıxması müşahidə edilir. Itlərdə çeynəmə və udma aktı tamamilə pozulur, hürmə xırıltılı olur. Bu mərhələ 3-4 gün davam edir, sonra paralitik mərhələyə keçir. Bu dövrdə iflic artır, heyvan tez-tez komatoz vəziyyətə düşür və tələf olur. • Paralitik və ya sakit forma zamanı itlərdə güclü oyanıqlıq və aqressivlik olmur v ən çox iflic nəzərə çarpır. • Atipik forma zamanı oyanıqlıq olmur. Heyvanlarda arıqlama, əzələlərdə atrofiya və bəzən isə qastrokitorit görünür. • Abortiv forma zamanı xəstəliyin ilk dövründən sonra heyvanda onun inkişaf etməməsi və ləğv olması hadisəsi müşahidə edilir.

15. Qayıdan forma zamanıxəstəlikklinikiolaraqsankisağalır, sonraisəyenəxəstəlikinkişafedir. Beləprosesbirneçəgünlükfasiləilətəkrarolunur. • Iribuynuzluheyvanlardaquduzluqzamanıbəzəncoşğun forma, əksərənisəparalitik forma müşahidəedilir. • Coşğun formazamanıheyvanhamıyahücumedir, buynuzuiləmüxtəlifvasitələridağıtmaqistəyir, başınıyuxarıtutubböyürür. Sonraheyvandatərləmə, ağızdanselikaxması, tez-tezsidikvənəcisifrazı, cinsioyanıqlıqbaşverir. • Coşğunluqvəaqressivlikgetdikcədahaçoxsinirtutmalarıiləəvəzolunur. Heyvanınağzıaçıqolmaqlaburadançoxlumiqdardaağızsuyuifrazolunur, dilxaricəçıxır; O ayaqustədurabilmir, yanıüstəuzanırvəqıcıqlaraqarşıreaksiyavermir. • Quduzluğunparalitikformasıçoxmüşahidəedilməkləgövdəüzərindəəsasənifliclərüstünlüktəşkiledir. • Çoxvaxtmədəönlüklərininatoniyasıvəqəbizlikmüşahidəedilir. Xəstəliyin 3-6-cı günləriheyvanlardaölümbaşverir. • Qoyunvəkeçilərdəquduzluqiribuynuzluheyvanlardaolduğukimidir. Aqressivlikzamanıirəliyəhucum, cinsioyanıqlıq, ağızdanseliklimayeninaxması, tərləməvəifliclərmüşahidəedilirvə 3-5 gündənsonraonlartələfolur. • Atlardacoşğun forma zamanı, narahatlıq, zədənahiyəsinimüəyyənvasitələrəsürtməsi, tez-tezsidikburaxma, bəzənsancıəlamətlərigorünür, aqressivlikartır, cinsioyanıqlıqbaşverir, sonracoşğunluqdepressiyailəəvəzolunur. Bu dövrdəudmaaktıçətinləşir, salivasiyagüclənir, çeynəməəzələləriningərginləşməsibaşverir. Dahasonraəvvəlcəarxaətraflarınsonraisəbütövgövdəninəzələlərindəiflicləryaranırvəölümbaşverir. • Donuzlardacoşğun forma üstünlüktəşkiledirvə on çoxaqrsssivliknəzərəçarpır. Donuzlarözlərinimüxtəlifvasitələrəçırpır, xırıltılısəsverir, güclüsalivasiyabaşverir. Bəzənqusma, dişləməsahəsindəqaşınma, sonraisəifliclərinkişafedir. Donuzlardaxəstəlikbirhəftəyəölümlənəticələnir. • Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Xəstəlikdənölmüş it vəbaşqaheyvanlarıncəsədləriarıqolmaqlaselikliqişalardasianozluqnazərəçarpır. Gövdəninöntərəfitamamiləselikkütləsinəbulanmışolur. Gövdəninmüxtəlifnahiyələrindəzədələnmələrmüşahidəedilir. Ağızboşluğununselikliqişasındahiperemiyavəyaralar, dərialtıtoxumasınınquruluğuaşkaredilir. Gövşəyənheyvanlarınmədəönlüklərindəquruyemkutləsivəyabançıvasitələrgörünür. Mədəninselikliqişasıhiperemiyalıvəqansağıntılıgörünür. Daxiliorqanlarınəksəriyyətindəhiperemiya, qansağıntılarıvəbəzənparenximatozdegenerasiyaaşkaredilir. • Parenximatozorqanlardavenozdurğunluqəlamətlərigörunür. Başbeyinvəonurğabeynihiperemiyalıolmaqlaşişkingörünür. • Beyincikvəuzunsovbeyindəqansağıntılarıaşkaredilir. Başbeyinyanmədə-ciklərindəvəonurğabeyinkanalındaçoxlumiqdardaeksudatmüşahidəedilir. • Histolojimuayinəzamanıbaşbeyindədiffuz, irinsizensofaliqdəyişiklikləri, xüsusiləhiperemiya, xırdaperivaskulyarqansağıntılarıgörünür. DiaqnostikadaBabeş-Neqricisimcikləriningörünməsiəsasdır. Bunlarmikroskopaltındadəyirmi, yumurtavarı, üçbucaqlıpə s. formadagörünür. Cisimcikdanəlistrukturayamalikolmaqlabuxüsusiyyətonudigərhüceyrədaxilicisimlərdənfərqləndirir.

16. Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətləri, patoloji-anatomikdəyişikliyinəzərəalınır. Spesifikdiaqnostikaüsullarındanimmunoluminessentmikroskopiya, aqargelindədiffuz-presipitasiyavəneytrallaşmareaksiyasındanistifadəedilir. • Immunolüminessentmikroskopiyaməqsədiləspesifikantirabik serum vəxəstəheyvanınbeyniistifadəedilir. Serum əvvəlcədənxüsusiboyalarlanişanlanır. Lüminessentmikroskopiyazamanıquduzluqvirusununantigeniolanpreparatlardayaşılrənglidənəciklərgörünür. Bu üsulyüksəkspesifikliyəmalikdir. • Aqargelindəpresipitasiyareaksiyası 90%-ə qədərdüzgünnəticəverirvəbuüsuldanköhnəlmişmateriallarındamüayinəsiüçünistifadəedilir. Neytrallaşmareaksiyasıiləayrılmışvirusunindentifikasiyasındadaistifadəolunur. Quduzluğundiaqnozuməqsədiləbiolojisınaqqoyulur. Bu məqsədləağsiçanlarvəadadovşanlarındanistifadəedilir. Ağsiçanınbaşbeynindənhazırlanmışsuspenziyailədərialtınaintraserebralyoluxdurulur. Biolojisınağınnəticəsimüsbətolduqdayoluxmadan 1-2 həftəkeçmişağsiçanlarxəstələnirvətələfolurlar. Ölmüşsiçanlarınbeyniserolojiüsullavəhistolojimüayinəiləyoxlanılır. • Adadovşanlarıintraserebralüsullayoluxdurulur. Viruslumaterialdaquduzluqvirusuolduqda 2-3 həftədənsonradovşanlardaiflicbaşverirvəonlartələfolurlar. • Quduzluğunlaboratoriyamüayinəsiüçünxırdacəsədlərbütövhalda, iriləriisəbaşıvəyabeyniçıxarılaraqlaboratoriyayagöndərilir. Laboratoriyadamikrosko-piyazamanıBabeş-Neqricisimcikləriaşkaredilir. • Təfriqidiaqnoz. QuduzluğuAueskixəstəliyindən, yamankataralisitmədən, listeriozdanvəinfeksionensefalomielitdəntəfriqetməklazımdır. Aueskixəstliyindəaqressivlikolmur, alt çənədəiflicmüşahidəedilmirvəbeyinhüceyrələrindəBabeş-Neqricisimciklərinətəsadüfolunur. • Yaman-kataralisitməyalnızqaramaldagörünməkləbunlardaaqressivlikvəiflicolmur. Listeriozbiolojisınaqvəbakteriolojimüayinəilətəfriqedilir. Infek-sionensefalemnelitdəölümquduzluğanisbətənazgörünməkləbeyinhüceyrələ-rindəxüsusicnsimcikləraşkaredilmir, spesifikvəsimptomatikmüalicənəticəverir. • Müalicə. Müalicəaparılmır, xəstələnmişheyvanlaroldürülür. Nadir hallardaxəstəliyinabortivformasızamanısağalmaqeydedilir. • Immunitet. Xəstəliyəkörpəheyvanlaranisbətənyaşlılarçoxdavamlıdır. Peyvəndolunmuşboğazheyvanlardanimmunbaladoğulur. Beləhalhumoralantitellərinhesabınayox, süniinfeksiontolerantlıqxüsusiyyətiiləəlaqədardır. Peyvənddən 3-4 həftəkeçmişimmunitetyaranırvəaylarladavamedir. Spesifikhiperemmun serum vəqlobulinləpeyvənddənsonraimmunitet 1-2 gündənsonrayaranırvə 1 ayaqədərdavamedir. Spesifikprofilaktikaməqsədiiləölkəmizdəquruantirabikfenolvaksindənistifadəedilir. Bu vaksin 1957-ci ildəV.P.Nazarovtərəfindənqoyunlaraadaptasiyaolunmuşvaksinştammındanhazırlanmışdır. • 1955-ci ildəK.N.BuçievvəV.V.Nikolayevatərəfindənhiperimmunantirabikssrumhazırlanmışdır. Son zamanlarölkəmizdəvəxaricdəmüxtəlifştammlardanvaksinlərəldəedilirvətəsərrüfatşəraitindəyoxlanılır. • Ölkəmizdəkəndtəsərrüfatıheyvanlarınınquduzluğuəleyhinəmayeadyuvant-deponillidiriaitnrabik AZBI vaksiniişlədilir.

17. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Ölkəmizdəprofilaktikməqsədləhərilplanlıqaydada it vəpişiklərinquruantirabikvaksinləpeyvəndiaparılmalıdır. Vaksinitlərə 2 ml vəpişiklərə 1 ml miqdarında, xırdadekorativheyvanlaraisə 7 günlükfasiləilə 2 dəfə, hərdəfədə 1 ml vurulur. • Meşətəsərrüfatı, ovçularcəmiyyətivəqoruqolantəsərrüfatlardaheyvanlararasındaquduzluqmüşahidəetdikdə, təciliolaraqbaytarlıqişçilərinəməlumatverilirvəölmüşheyvancəsədləribaytarlıqlaboratoriyasınagöndərilir. • Bundanəlavətəbiətdəcanavar, tülküvəçaqqallarınmiqdarınınazaldılmasımühümdür, çünkiümumittifaqsəhiyyəcəmiyyətininverdiyiməlumatagörəbeləheyvanlarınhər 10 km sahasindəheyvanların 1-2 başaqədərazalmasıquduzluğunbaşverməsivəyayılmasınınqarşısınıalır. • Təsərrüfatdaquduzluğaşübhəyaranandadiaqnozuntəcilisurətdədəqiqləşdiril-məsiüçünmüayinələraparılırvəhəminsahəqeyri-sağlamhesabedilir. Təciliolaraqyerliopqanlar, səhiyyəişçilərivədigərtəşkilatlarlamübarizətədbirləriişlənir. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamtəsərrüfatdan it vəpişiklərinkənaraçıxarılmasınaiçazəverilmir. • Peyvəndolunmuşheyvanlarınətüçünkəsilməsinəpeyvənddən 2 həftəkeçmişicazəverilirvəbeləheyvanlarınsüdündənümumiqaydadaistifadəedilir. Xəstəliyəşübhəliheyvanlarınətibaytarlıqnəzarətindənkeçirilməli, südüisəqaynadıl-malıdır. Xəstəliyəşübhəliheyvanlarınpeyvəndedilməsinəicazəverilmir. • Postinfeksionpeyvəndyalnızbəzivaxtlarda, xüsusilədişlənmədən 3 günkeçmişaparılabilər. Vaksinasiya 3 gün, gündə 2 dəfəaparılır 16 günkeçmişyenəbirdəfətəkraredilir. • Zədəboyükolduqdavəpeyvəndingecikdirilməsizamanıvaksinasiyaedilməz-dən 20 dəqiqəəvvəlheyvanınhərkqcanlıkütləsinə 500 ml spesifikantirabik serum vurulurvəsonravaksinyeriddilir. Beləheyvanlar 2 ay müddətindətəcridedilməlidir. • Infeksiyadövründətəsərrüfatdacaridezinfeksiyaməqsədilə 10%-linatriumqələvisindən, 4%-liformaldehidməhlulundanistifadəedilir. • Azqiymətliəşyalar, peyinvəyemqalıqlarıyandırılır. Xəstələrinağızsuyuiləçirklənmiştorpaqxlorluəhəngləqarışdırılırvəbasdırılır. • Təsərrüfatdaməhdudlaşmalaraxırıncıxəstələnmədənvəyaölümdən 2 ay keçmişgötürülür.