Jak powstaja i co nam m wia imiona, nazwiska i nazwy miejscowe

1. Jak powstaja i co nam m�wia imiona, nazwiska i nazwy miejscowe Prof. dr hab. Stanislawa Sochacka

2. 1. Wiekszosc imion wsp�lczesnie w Polsce uzywanych ma swoje zr�dlo w imiennictwie dawniejszym, zwlaszcza imiona, kt�re odznaczaja sie duza popularnoscia. Imiona

3. 2. Najstarsza grupe polskich imion stanowia imiona slowianskie odziedziczone ze starszych epok. Obejmuja one trzy rodzaje imion: � podstawowe imiona zlozone, np. Boguslaw, Goscirad, Chwalib�g, � pochodne od imion zlozonych formy skr�cone, np. Bogusz, Bronisz, Zbyszko, � imiona proste od wyraz�w pospolitych, np. Kochan, Szczesny, Lasota. Liczny zbi�r tworza imiona zapozyczone, na kt�re skladaja sie przede wszystkim imiona chrzescijanskie o r�znej genezie jezykowej oraz niewielka liczba imion literackich noszonych przez slawnych w Europie bohater�w wystepujacych w historii i literaturze. Imiona

4. 3. Imiona chrzescijanskie to imiona zwiazane z liturgia i kultem swietych. Stanowia one skarbiec imienniczy dla wszystkich nawr�conych lud�w Europy. Powstajace na ziemiach polskich klasztory przeszczepialy je na grunt zycia religijnego. 4. Imiona chrzescijanskie funkcjonowaly na dw�ch plaszczyznach: w sferze sacrum jako imiona swietych obecne w liturgii Kosciola, r�znych obrzedach kultu i literaturze hagiograficznej oraz w sferze swieckiej jako imiona chrzestne w kregach rodzinnych i kontaktach spolecznych. 5. Podstawowy trzon imiennictwa chrzescijanskiego obecnego w Kosciele powszechnym stanowia imiona biblijne oraz imiona swietych meczennik�w i wyznawc�w okresu starochrzescijanskiego, zwiazanego z obszarem sr�dziemnomorskim, kt�rych Kosci�l otoczyl kultem i wlaczyl do kalendarza liturgicznego. Pod wzgledem jezykowym sa to imiona hebrajskie, aramejskie oraz greckie i lacinskie. W sredniowieczu, gdy ekspansja chrzescijanstwa przesuwa sie na p�lnocny Zach�d obejmujac obszary jezyka celtyckiego, anglosaskiego, niemieckiego, wchodza do kalendarza liturgicznego nowi swieci ze swoimi narodowymi imionami celtyckimi, anglosaskimi, niemieckimi. Nastepnie znajda sie wsr�d swietych takze swieci slowianscy. Imiona

5. 6. Imiona swietych uzyte w funkcji imion chrzestnych weszly w sfere swiecka i w jezykach narodowych zostaly przyswojone i dostosowane do fonologicznego, fleksyjnego oraz slowotw�rczego systemu danego jezyka, np. odpowiednikami pol. Jan sa: ang. John, fr. Jean, hiszp. Juan, niem. Johann // Hans, weg. Janos, wl. Giowanni, ros. i ukr. Iwan. 7. Imiona biblijne: Adam, J�zef, Dawid, Daniel, Jeremiasz, Ewa, Judyta, Zuzanna. Z imion wystepujacych w Nowym Testamencie najwieksza popularnoscia jako imiona chrzestne ciesza sie imiona apostol�w i ewangelist�w: Jan, Jakub, Piotr, Pawel, Marek, Andrzej, Bartlomiej, Maciej, Lukasz, Mateusz , Anna, Maria, Elzbieta, Joanna, Magdalena, Marta. Opr�cz imion biblijnych gl�wnym zr�dlem powszechnie uzywanych w calej Europie i w Polsce imion chrzestnych byly imiona swietych meczennik�w i wyznawc�w okresu starochrzescijanskiego (do konca V wieku), np. Aleksander, Aleksy, Ambrozy, Grzegorz, Jerzy, Agata, Agnieszka, Anastazja, Barbara, Dorota, Katarzyna. Imiona

6. 8. Obok nurtu chrzescijanskiego (religijnego) wystapila w polskim imiennictwie slabsza tendencja nadawania dzieciom imion bohater�w swieckich, mitycznych i literackich, wslawionych przez poematy, podania i piesni od starozytnosci po czasy nowozytne, popularyzowane przez poezje, teatr, film i telewizje, np. Achilles, Aleksy, Hektor, Parys, Afrodyta, Cyntia, Diana, Korynna. Tw�rczoscia wielkich polskich romantyk�w sa inspirowane imiona: Aldona, Danuta, Grazyna, Witold. Literatura J. Bubak, Ksiega naszych imion, Wroclaw 1993. H. Fros, SI. F. Sowa, Twoje imie, Krak�w 1982. Imiona

7. Imiona

8. 1. Nazwisk, w przeciwienstwie do imion, nie wybieramy sobie, dziedziczymy je po przodkach. Jest ono zatwierdzane wraz z imieniem urzedowo. 2. Poczatkowo do identyfikacji ludzi uzywano tylko imion. Wraz ze wzrostem ludnosci i rozwoju stosunk�w spolecznych powstala przy identyfikacji os�b w obrocie prawnym potrzeba stosowania obok imienia dodatkowych okreslen sytuujacych jego nosiciela w danym miejscu, m�wiacych o jego relacjach rodzinnych, o jego zajeciach, charakteryzujacych go przy pomocy epitet�w, metafor, metonimii. Z tych okreslen wylonily sie w dlugim okresie od sredniowiecza do nowozytnosci nasze nazwiska. 3. Dokumenty historyczne ukazuja proces ksztaltowania sie nazwisk, np. Nicolaus de Baranowo > Mikolaj z Baranowa > Mikolaj Baranowski; Clemens filius Marci > Klemens syn Marka > Klemens Markowicz, Stasco dictum Kowal > Kowalczyk. Nazwiska

9. 4. W zwiazku z uchwalami soboru trydenckiego (1545 � 1563) powstaje praktyka notowania w ksiegach metrykalnych imion i innych okreslen identyfikacyjnych os�b wystepujacych przy obrzedzie chrztu, slubu, a takze pogrzebu. Synody polskie w XVI i XVII wieku wprowadzily obowiazek prowadzenia ksiag metrykalnych, co mialo znaczacy wplyw na stabilizacje nazwisk mieszczanskich i chlopskich. Najwczesniej pojawily sie nazwiska stale u szlachty zakonczone na -ski, kt�re staly sie symbolem szlacheckiego pochodzenia i zwiazane byly z posiadaniem ziemi. Ci, co nie posiadali ziemi nosili nazwiska odapelatywne (przezwiskowe). Mieszczanie i chlopi uciekali od swych nazwisk i dodawali przyrostki, np. Hampel > Hampelski, Domagala > Domagalczyk. Nazwiska

10. 5. Wszystkie nasze nazwiska dzielimy na dwie grupy: a). nazwiska polskie i b) nazwiska obce z pochodzenia. Nazwiska polskie uformowaly sie w procesie samoistnym na gruncie jezyka polskiego, natomiast nazwiska okreslane jako obce zostaly utworzone na obcym gruncie i przyniesione przez cudzoziemc�w, kt�rzy sie na ziemiach polskich osiedlili i w r�znym stopniu spolonizowali. R�wniez te nazwiska mogly, zachowujac pewne cechy obcosci, ulec polonizacji. Nazwiska

11. A. Nazwiska polskie Wsr�d nazwisk polskich wyr�znic mozemy: � nazwiska odapelatywne, przezwiskowe odpowiadajace na pytanie jaki jest ? Okreslano ludzi za pomoca epitetu, metafory, metonimii, np. Aniol, Bialy, Kr�lik, Zajac, Paliwoda, Pedziwiatr ; � nazwiska od zawod�w odpowiadajace na pytanie co robi ?, np. Kowal, Stolarz, Mlynarz, Soltys; � nazwiska od nazw terenowych, np. Dolina, Zarzeczny. Chodzi tu o ludzi mieszkajach w dolinie, za rzeka; � nazwiska od imion, np. Marek, Jurek, Jaromir, Roland; � nazwiska pochodzace od grup etnicznych i narodowosci, np. Chorwat, Polak, Niemiec, Wegrzyn; � nazwiska od form relacyjnych okreslajace stopien pokrewienstwa, odpowiadajace na pytanie czyj jest ?, np. Janik, Janowicz, Ambroziewicz, Miodowicz, Mazurkiewicz; � nazwiska od nazw geograficznych, np. Bochnia, Skawina, Wisla, Wieliczka, a takze Krakowski, Opolski, Wroclawski, Przeworski, Wielkopolski. Nazwiska

12. B. Nazwiska obce z pochodzenia Obejmuja nazwiska r�znej narodowosci: bialoruskie, np. Chodkiewicz, Mickiewicz, Sopocko; czeskie, np. Holoubek, Dejmek, Matejko, Wodiczko, Hawranek; francuskie, np. Deskur, Puget, Vincenz; litewskie, np. Dauszkiewicz, Giedrojc, Narbut, Radziwill; niemieckie, np. Brykner, Estreicher, Szmid, Schulz, Fiedler, Ingarden, Romer; ormianskie, np. Awedyk, Kirkor, Passakas; rosyjskie, np. Golubiew; rumunskie, np. Bahleda, Fudala, Hareza; slowackie, np. Teslar, Siedlaczek, Zelnik; wegierskie, np. Bafia, Batory; wloskie, np. Bardini, Nardelli, Zanussi; zydowskie, np. Aszkenazy, Pinkas. Imiona i nazwiska sa czescia skladowa jezyka, sa w nich zapisane informacje o jezyku i o stosunkach obyczajowo-spolecznych. Nazwiska

13. Nazwy miejscowe, czyli okreslenie osad zamieszkalych, to nie tylko najtrwalsze pomniki przeszlosci jezykowej, lecz takze niezmiernie cenne swiadectwa historyczne, ukazujace w spos�b bezposredni wiadomosci o warunkach przyrodniczych i stosunkach spoleczno � osadniczych na danym obszarze. Og�lne rozeznanie w tym bogactwie nazw miejscowych czy w og�le nazw geograficznych umozliwia nam odpowiedni ich podzial zwracajacy uwage na znaczenie i budowe slowotw�rcza nazw oraz wydobywajacy pierwotna tresc znaczeniowa nazw w chwili ich powstania. Nazwy miejscowe

14. 1. Nazwy topograficzne charakteryzuja pierwotny wyglad terenu, uksztaltowanie, szate roslinna, zyjace na nim zwierzeta lub inne wlasciwosci. Wystepuja bardzo licznie w r�znych krajach i epokach, np. Brzeg 1235, pierwotnie Wysoki Brzeg � od polozenia nad Odra; Miedzylesie 1245 � osada polozona miedzy lasami; Turawa 1708 � od tur�w, kt�re wymarly w XVII wieku. 2. Nazwy kulturowe oznaczaja dziela rak ludzkich, a wiec urzadzenia, instytucje i wytwory kultur0y spolecznej i duchowej. Stanowia wiec odbicie dzialalnosci cywilizacyjnej czlowieka, kt�ry ustawicznie zmienia naturalne srodowisko, w kt�rym sie osiedlil, np. Blachownia, Kotlarnia, Kuznice, Huty � nazwy zwiazane z hutnictwem; G�ra sw. Anny 1783 � nazwa kultowa od patronki kosciola, pierwotnie byla to nazwa Chelm od zaginionego wyrazu chelm `wzg�rze`; Lany 1295 � od wyrazu lan `obszar ziemi dany osadnikowi pod uprawe`; Opole ok. 945 � od stpol. opole `wsp�lnota terytorialna`, odpowiednik naszego wojew�dztwa; Rybnik � osada rybacka; Sroda Slaska 1208 � od dnia tygodnia, w kt�rym odbywaly sie targi; Trzebnica 1139 � od trzebic `karczowac lasy pod uprawe i zasiedlenie`. Nazwy miejscowe

15. 3. Nazwy dzierzawcze nalezaly do najbardziej zywotnych typ�w nazewniczych, bo stosunki wlasnosciowe odgrywaly zawsze duza role w zyciu spoleczenstw. Informowaly one najczesciej, kto byl pierwszym wlascicielem osady. Do najstarszych zaliczamy nazwy typu Bytom 1105 � stary gr�d nalezacy do Bytoma < Bytoslaw; Racib�rz 1108 � od imienia Racibor; Wroclaw 1000 � pierwotnie Wrocislaw od imienia Wrocislaw; Cieszyn 1155 � od imienia Ciesza < Ciechoslaw; Gogolin 1123 � od przezwiska Gogola; Paczk�w 1191 � od imienia Paczko < Pakoslaw; Ozimek � od nazwiska Ozimek. �4. Nazwy patronimiczne naleza do bardzo powszechnych w calej Polsce, zakonczone sa przyrostkiem -ice. Pierwotnie nazywaly one mieszkanc�w na podstawie imienia lub przezwiska zalozyciela osady, np. Biskupice 1243 � czyli ludzie biskupa; Goslawice 1404 � od imienia Goslaw; Krapkowice 1294 � od przezwiska Chrapek; Siemianowice 1246 � od imienia Siemian. Nazwy miejscowe

16. 5. Nazwy etniczne, kt�re podobnie jak nazwy patronimiczne, oznaczaly r�wniez najpierw mieszkanc�w, ale nie od nazwy osobowej zalozyciela, lecz od charakterystycznych wlasciwosci zamieszkalego przez nich terenu, np. Bierdzanie > Bierdzany, tj. mieszkancy barda `wzg�rza`; Gwozdziany � od stpol. gwozd `las`, tj. ludzie mieszkajacy w lesie. Znaczenie etniczne mialy r�wniez nazwy � przezwiskowe�, kt�re nazywaly mieszkanc�w wedlug zajecia, pozywienia, wygladu, np. Boboluski 1299 � dzis Boboluszki, czyli `ludzie luszczacy b�b`.� 6. Nazwy sluzebne zwiazane byly z ustrojem feudalnym i okreslaly wyspecjalizowane czynnosci sluzebne wobec pana feudalnego, np. Bobrowniki 1273 � od wyrazu bobrownik `dozorujacy bobry`; Komorniki 1245 � od wyrazu komornik `zawiadujacy gospodarka dworska`; Piekary 1316 � pierwotnie Piekarze; Psary 1316 � pierwotnie Psarze, czyli psiarze opiekujacy sie psami. Nazwy miejscowe

17. 7. Nazwy rodowe sa mlodszym typem, gdyz nie pojawily sie wczesniej, przed XIII wiekiem. Oznaczaly czlonk�w rodu od nazwy osobowej zalozyciela, np. Czarnowasy 1228 � od przezwiska Czarnowas; Marszalki � od nazwiska Marszalek; Tychy � od imienia Tych < Tymoteusz. Na ziemiach polskich tworzyly sie tez nazwy niemieckie, czeskie, luzyckie, litewskie, bialoruskie i ukrainskie. Nazwy miejscowe

18. Dziekuje za uwage