OKUL ÖNCESİ VE OKUL ÇAĞI ÇOCUKLARINDA BESLENME

1. OKUL ÖNCESİ VE OKUL ÇAĞI ÇOCUKLARINDA BESLENME Doç. Dr. Adem AYDIN DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ ÇOCUK SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI AD, SOSYAL PEDİATRİ BİLİM DALI adem.aydin@deu.edu.tr 14. Pratisyen Hekim kongresi, 29 Ekim 2009

3. 1978 Alma Ata • G Growth monitoring büyümenin izlenmesi, • O Oral rehidratasyon, ağızdan sıvı tedavisi • B Breastfeeding anne sütünün desteklenmesi • İ İmmunization genişletilmiş bağışıklık programı, • FFeeding beslenme • F Female education annenin eğitimi • F Family plannnig aile planlanması

4. Sosyal pediatrinin ana konuları

6. TNSA 2008

7. %13.7 TNSA 2008

10. Tarihte anne sütü • Eski Mısır:MÖ 1550 yılından kaldığı sanılan Ebers Papirusu’nda bebekleri beslemenin tek yolunun anne sütü ile besleme olduğu ve bebeklerin üç yaşına kadar anne sütü alması gerektiği yazılıdır. • Eski Mezopotamya:Eski Babilliler de anne sütü ile beslenmeye büyük önem vermişler ve “Baştanrıçaları İştar’ı bebeğini emzirirken tasvir etmişlerdir. • Eski Türkler:Eski Türklerde anne sütü kutsaldı. Yakut Türkleri’nde analık tanrıçası Ayzıt’ın yenidoğan bebeğine“süt gölü”nden getirdiği sütü damlatarak can verdiğine inanırlardı.

11. İlk 1 yıl beslenmesi • Anne sütü • İlk 6 ay • 6 ay-2 yaş + ek besin

12. Sağlıklı bebek için öneriler AAP, DSÖ • Kontrendikasyon olmadıkça, tüm bebeklere emzirme önerilmeli • Anne-babaya güncel bilgiler verilmeli • Doğrudan emzirme mümkün değilse sağılmış anne sütü verilmeli • Kontrendikasyon geçici ise anne sütü sağılarak süt yapımı devam ettirilmeli

13. Sağlıklı bebek için öneriler • Doğum öncesi ve sonrası hem anne hem baba eğitilmeli • Annenin kullandığı ve bebeğin uyanıklığını etkileyebilecek ilaçlar azaltılmalı/değiştirilmeli • Bebeğe agresif oral aspirasyon yapılmamalı • Doğumhanede ten-tene temas sağlanmalı • Su, şekerli su, mama, diğer sıvılar ve emzik verilmemeli

14. Sağlıklı bebek için öneriler • Bebek günde en az 8-12 kere emzirilmeli • Anne bebekteki erken “açlık” belirtilerine dikkat etmeli: ağlama geç belirti ! • Bebek kendiliğinden uyanmıyorsa en geç 4 saat sonra uyandırılmalı

15. Sağlıklı bebek için öneriler • Hastanede kaldığı sürece emzirme sistematik olarak değerlendirilmeli • Bebek 3-5. günde kontrole çağrılmalı bebekte tartı, sarılık, idrar-dışkı özellikleri, annede meme sorunları değerlendirilmeli • Kontrol 2-3 hafta sonra tekrarlanmalı

16. Prematüre ve diğer yüksek riskli yenidoğanlar için ek öneriler • Prematüreler için de en iyisi anne sütü • Anne sütü sağılmalı • Anneyle ten-tene temas mümkün olan en erken zamanda sağlanmalı • Fincanla besleme denenmeli

17. Emzirmeye kontrendikasyon oluşturan durumlar • Bebekte galaktozemi • Annede • Aktif, tedavi edilmemiş tüberküloz • HTLV pozitif ? • Tanı/tedavi amaçlı radyoaktif izotop alımı • Antimetabolit/kemoterapötik alımı • Uyuşturucu, sigara kullanımı • Memede herpes lezyonu (diğer memede yoksa o memeden emebilir) - HIV ±

18. Emzirmeye kontrendikasyon oluşturmayan durumlar • Annede: • HBsAg /HCV pozitifliği • Ateş • CMV seropozitifliği • Annenin kullandığı ve aslında kontrendikasyon oluşturmayan ilaçlar ! • Bebekte sarılık

19. Anne sütü: bir halk sağlığı önceliği Bebeğe yararı Anneye Yararı Topluma yararı Azaltır sağlık maliyetleri Üretkenliği artırır Atıkları Azaltır Beslenme Koruyucu antikorların artırır Kulak enfeksiyonları, solunum yolu enfeksiyonları riskini azaltır idrar yolu enfeksiyonları ve ishal sıklığı azalmıştır Şişmanlık riskini azaltır Meme ve yumurtalık kanseri riskini azaltır gebelik sonrası kilo kaybı Kolaylaştırır Osteoproz riskini azaltır ekonomik faydalar Bebek ile anne arası bağı güçlendirir 19

20. Teknik DOĞRU YANLIŞ

21. Bebek anne sütü almıyorsa • Yaşa göre değişir • Hastalık • Gaz sancısı • Anne bebek iletişim • Meme başı çatlağı……….

22. Ek besine geçiş • Bebek 6 aylık olduğunda miktar olarak yeterli olsa da • Sağlıklı beslenmenin sürdürülmesi • Yutma ve öğürme refleksi • Ekonomik • Bebek & anne sağlığı

24. Birinci Hafta Birinci Hafta Yoğurt Sağlıklı çocuk beslenmesi Öğleden sonra 70 60 Yoğurt 50 40 Sebze Ç 30 Meyve 20 Püresi 10 0 1. gün 2.gün 3.gün 4.gün 5.gün 6-7gün

25. Havuç Patates Kabak Yeşil yapraklı İkinci Hafta Birinci Hafta Sağlıklı çocuk beslenmesi Sebze çorbası Öğleden sonra 70 60 Yoğurt 50 40 Sebze Ç 30 Meyve 20 Püresi 10 0 1. gün 2.gün 3.gün 4.gün 5.gün 6-7gün

26. Üçüncü Hafta Birinci Hafta Sağlıklı çocuk beslenmesi Meyve püresi Öğleden sonra 70 60 Yoğurt 50 40 Sebze Ç 30 Meyve 20 Püresi 10 0 1. gün 2.gün 3.gün 4.gün 5.gün 6-7gün

27. Havuç Patates Kabak Yeşil yapraklı Sağlıklı çocuk beslenmesi

30. TNSA-2008

31. Sunum planı • Okul öncesi (1-6 yaş-oyun çocukluğu) dönemde beslenme • Oyun çocukluğunda beslenmenin temel özellikleri • Oyun çocukluğunda beslenme pratiği • Okul çocukluğu (6-12 yaş) döneminde beslenme • Okul çocukluğunda beslenmenin temel özellikleri • Kahvaltı • Okulda beslenme • Ara öğünler • Akşam yemeği • Şişmanlık

32. Oyun çocuğu beslenmesi Oyun çocukluğunda beslenmenin temel özellikleri  Beslenme problemlerininsık yaşandığı dönem  Çocuğun büyüme hızı ilk bir yaşa göre biraz duraklar: yeme ihtiyacı azalır: • Yemek seçen, tabağını tam bitirmeyen // normal büyüyen çocuklar için anne-babaların “çocuğum az kilo alıyor” diye endişelendiği dönem Aile sofrası  Gelecekteki beslenme alışkanlığının büyük oranda belirlendiği dönem  Beslenme alışkanlığının gelişmesinde temel olarak ailenin ve aile mutfağının belirleyici olduğu bir dönem Süt + formula

33. Oyun çocuğu beslenmesi Oyun ve okul çocuğu beslenmesi Artmış enerji ihtiyacı • Büyüme gelişmenin sürdürülmesi • Günlük aktivitenin karşılanması

34. Oyun çocuğu beslenmesi Enerji-vitamin-mineral alımı • Fransa, 3-36 ay, 706 çocuk • >12 aylık çocuklarda • Enerji alımı , Na+ alımı  • Zn, Fe, C vit alımı  • Özellikle Fe alımı için aileler eğitilmeli Fantino M, et al. Arch Pediatr 2008;15:446-55.

35. Oyun çocuğu beslenmesi Enerji-vitamin-mineral alımı • Kamboçya, 12-42 aylık, 210 boy kısalığı olan çocuk, beslenme alışkanlıkları: • (Kamboçya’da <5 yaş çocuklarda boy kısalığı %37) • >24 aylık çocuklar: • Enerji alımları önerilerin altında • Ca, Zn ve Fe alımları  • Günlük enerjinin %50’si pirinç, %15 çorba, %10 hazır yiyecekler (cips, biskv, kek), %10: meyve, <%4: yumurta, sebze, balık, süt, et vb • Hazır yiyeceklerin çoğu erişkin gözetiminde olmadan satın alınıyor • Ailelerin beslenme eğitimi ve bilgisi düşük düzeyde Anderson VP, et al. Matern Child Nutr 2008;4:146-59.

36. Oyun çocuğu beslenmesi Ne yemeli ? • Gıdalar genel olarak 5 ana gruba ayrılabilir: •  Süt ve süt ürünleri •  Et, tavuk, balık, yumurta vb. •  Ekmek ve diğer tahıl ürünleri •  Meyve ve sebzeler •  Yağ ve şekerler • Çocuklar her gün ilk dört gruptaki besinlerden almalıdır. • Yağlar ve şeker yiyecekler hazırlanırken içine eklenerek verilir. BESİN PİRAMİDİ

37. Oyun çocuğu beslenmesi Oyun çocukluğunda beslenme pratiği-1 • Günlük aktivite miktarı enerji ihtiyacını arttırır, ancak tek belirleyici değil • Günde 3 ana / 2-3 ara öğünle beslenmeli • Aileler, bakıcılar ve öğretmenler çocuklara beslenme konusunda örnek teşkil etmelidir • Yiyecek tüketimi günlük olarak değişir. • Bir gün az, bir gün fazla yer. • Bazen kahvaltı ve akşam yemeğinde tüm besin gereksinimlerini karşılarlar ve arada yemek istemeyebilirler: zorlanmamalı

38. Oyun çocuğu beslenmesi Oyun çocukluğunda beslenme pratiği-2 Yemek öncesi • Yiyecekleri anneleri ile birlikte hazırlamasına, sandviçin içine konulacakları seçmesine, ekmekleri bölmesine izin verilmelidir. • Yiyeceği sahiplenmesini • Daha iyi tüketmesini • Sağlıklı yiyecekler hakkında bilgi edinmesini sağlar.

39. Oyun çocuğu beslenmesi Oyun çocukluğunda beslenme pratiği-3 Yemek sırası: • Bir yaşından itibarenaile sofrasında yemek yemelidir. • Damak tadı yetişkinler gibi gelişmiş: Yiyecek anne-babanın yiyebileceği tat/kokuda olmalı • Yemekleri seçmesine izin verilmelidir. • İki yaşından sonra yedikleri aileninkinden farklı olmamalı. • Erişkinlerle aynı hızda yemek yiyemez: sofrada sabırlı olunmalı. • Öğünlerde porsiyonların bitirilmesi için ısrarcı olunmamalı • Yemek istemiyorsa sofradan kalkabilmeli • Öğünler belirli saatlerde verilmeli • Öğünlerden önce pasta, kek, çikolata vb. verilmemeli • Çocuğun arkasından dolaşarak / televizyon eşliğinde yedirmeye çalışılmamalı

40. Oyun çocuğu beslenmesi Oyun çocuğu beslenmesinde etkili faktörler nelerdir? ABD: 2515 anne (4-24 aylık çocuk): (Feeding Infants and Toddlers Study Cohort: FITS 2002 kohortu)  Anne eğitim düzeyi :En önemli belirleyici • Çocuğun beslenme sürecinde pozitif davranış gösteriyor • Daha fazla sebze-meyve veriyor • Daha az şekerleme / tuz içeriği yüksek hazır yiyecek veriyor • Yiyeceği sevmediğine karar vermeden önce en az 3 kez deniyor  Anne yaşı : Olumlu etkiliyor  Gelir düzeyi : Olumlu etkiliyor  Tek ebevyn olunması: Olumsuz etkiliyor olan annelere hamilelik döneminden itibaren “sağlıklı çocuk beslenmesi” eğitimi verilmeli Sonuç: Düşük eğitim/gelir düzeyi Genç yaş Tek ebevyn Hendricks K, et al. J Am Diet Assoc 2006;106:S135-48.

41. Kahvaltı

42. Okul çocuğu beslenmesi Kahvaltı Okulda beslenme-ara öğünler Akşam yemeği Obesite Kahvaltı önemli mi? • Günün en önemli öğünü • Okul başarısını ve mental iyilik durumunu arttırır. • Farklı teoriler: • Pek çok makro-mikronutrientin ve esansiyel yağ asitlerinin alınması • Gece boyunca aç olan vücudun kahvaltı ile enerji alması • Triptofan sentezi için glukoz gerekli, triptofan serotonin (bellek için gerekli) öncülü • Düzenli beslenme / öğün = düzenli hayat (Kahvaltı bu denklemin bir parçası) • Kahvaltı eden adolesanların daha az sigara ve alkol alışkanlığı var Johansen A, et al. Scand J Publ Health 2006;34:32-40 • Masa çevresinde tüm aile beraber olmak ruhsal rahatlama sağlıyor Gilman SE, et al. Psychol Med 2003;33:1341-55.

43. Okul çocuğu beslenmesi Kahvaltı Okulda beslenme-ara öğünler Akşam yemeği Obesite Kahvaltı etme alışkanlığı üzerine etkili faktörler nelerdir? • Norveç’te 15-16 yaş, 7305 öğrenci ile yapılan çalışma: • Hiç kahvaltı etmeyenler (<2 kez/hafta): Kız cinsiyet (%27 ve %18) Düşük aile eğitim düzeyi (%38 ve %10) Sigara içme alışkanlığı (%39 ve %18) “Soft drink” alışkanlığı (%33 ve %22)  Diyet yapanlar (%44 ve %17)

44. Okul çocuğu beslenmesi Kahvaltı Okulda beslenme-ara öğünler Akşam yemeği Obesite Kahvaltıda ne yemeli? • Ayaküstü veya yolda giderken değil, sofrada aile bireyleri ile birlikte yapılmalı • Kahvaltıda peynir ve yumurta olmalı • Ekmeğe tereyağı/ margarin sürmek yetmez • Fazla enerji alır ve şişmanlar • Yağ yerine peynir tercih edilmelidir. • Peynirli, domatesli tost yapılabilir. • İçecek: • Süt, ıhlamur, açık çay, bitki çayları, taze sıkılmış meyve suyu • Kahvaltıda süt istemezse bir ara öğünde içmeli

45. Okul çocuğu beslenmesi Kahvaltı Okulda beslenme-ara öğünler Akşam yemeği Obesite Kahvaltının içeriği önemli mi? The influence of the glycaemic load of breakfast on the behaviour of children in school. Benton D, Maconie A, Williams C. Physiol Behav 2007;92:717-24. • Bellek üzerine etkili • İngiltere: 19 çocuk (7 yaş), 4 hafta süreyle kahvaltıda • Eşit enerji, farklı glisemik indeksli (Gİ) öğün • Düşük Gİ alan çocukların • 30 dk çalışma süresince • Dikkatlerini daha iyi topladıkları • Daha iyi hatırladıkları • Yanlış yapmadıkları görülmüş • 2 saat sonra bile dikkatleri daha iyi

46. Okul çocuğu beslenmesi Kahvaltı Okulda beslenme-ara öğünler Akşam yemeği Obesite Okulda beslenme: • Okul yemekleri yerine kantin besinleriyle beslenmek yanlış  Ambalajlar cezbedici •  Çocuk için gerekli vitamin ve mineralleri içermez (vitamin- mineral , tuz-enerji ): •  Obesite riski  • Hamburger, patates kızartması ve pizza yerine: peynirli-domatesli tost • Kola yerine: süt, ayran, taze sıkılmış meyve suyu ve su • Hazır meyve suları yerine: meyvenin kendisi

47. Okul çocuğu beslenmesi Kahvaltı Okulda beslenme-ara öğünler Akşam yemeği Obesite “Hamburger + patates kızartması + kola “= Coca colonization • Coca Cola, ABD kültürünün uluslararası simgesi haline gelmiştir • Maya kültürü çocukları bile geleneksel beslenmelerini bırakmış ve bu üçlü beslenme ile kolonize olmuşlardır ABD: Cavadini C, et al. Arch Dis Chil 2000;83:18-24.

48. Okul çocuğu beslenmesi Kahvaltı Okulda beslenme-ara öğünler Akşam yemeği Obesite Ara öğünler - atıştırma • Üç ana öğünün arasında enerji toplamak için yenir • Ana öğünlerde yenilenin üçte biri kadar yenmeli ABD: Adolesan: • 2500 kcal/gün enerji alıyor (%30’u ev dışında yenilen yiyeceklerden) • Her atıştırmada ~300 kcal alıyorlar Huang TTK, et al. Obes Res 2004;12:1875-85. Okulda ara öğünde ayak üstü yenilebilecekler: Bir bardak süt veya yoğurt Bir porsiyon sütlü tatlı Bir meyve Bir bardak meyve suyu ve bir dilim kek Peynir ve kraker Peynirli tost / sandviç

49. Okul çocuğu beslenmesi Kahvaltı Okulda beslenme-ara öğünler Akşam yemeği Obesite Atıştırma gerçeği “Fast food” atıştırmak: • Obesiteye neden oluyor • Kemik gelişimini olumsuz etkiliyor • Meşrubatla birlikte yenir: Süt - ayran içmeye engel • Diş çürüklerine neden oluyor • Özellikle rafine şeker tüketmek diş çürüğünü  • Jelli-karamelli şeker, şekerli sakız, bar çikolata, gazoz: riski  • Ağızda ne kadar uzun süre tutuluyorsa risk o kadar  • Milgrom P, et al. Oral health in the United States, 2000

50. Okul çocuğu beslenmesi Kahvaltı Okulda beslenme-ara öğünler Akşam yemeği Obesite Atıştırma gerçeği • Atıştırılan yiyeceklerin özellikleri anne- babanın atıştırdıklarıyla paralel Epstein LH, et al. Appetite 2006;47:115-8. • Pek çok sebze ve meyve “fast food”tan pahalı: • Çocuk ucuz, kolay yenilen ve tok tutanı tercih ediyor Epstein LH, et al. Psychol Sci 2006;17:82-9. • Kalabalık gruplarla yendiğinde atıştırma miktarı %30 daha fazla • İletişim daha az, yemeye odaklanma daha fazla Lumeng JC, et al. Arch Dis Child 2007;92:384-7. • Televizyon izleme süresi ile atıştırma miktarı orantılı