Төрийн хуулиас ИРГЭНИЙ ХУУЛЬ РУУ

1. Төрийн хуулиас ИРГЭНИЙ ХУУЛЬ РУУ Нээлттэй Академи Х.Тэмүүжин www.blogmn.net/temuujin

2. Шилжилтийн тухай нэг онол • Идеалаа олж авдаг • Түүнд таарсан институтүүдийг бий болгодог • Идеалаа эрхэмлэн үйл ажиллагаа явуулах соёлыг төлөвшүүлдэг • Энэ нь уламжлал болон тогтдог

3. ЭРХ ЗҮЙН ХУВЬСАЛ • Archaic law- эртний /бүдүүлэг/ хууль • Repressive law- дарангуй хууль төрийн эрх мэдлийг баталгаажуулж, төрөөс иргэдийг захирхад үйлчилдэг хууль • Autonomous law- XIX зууны сүүлч /Max Weber/ private autonomy: хувь хүний бие даасан байдлыг эрхэмлэх; individual responsibility: хувь хүний хариуцлагад найдах; freedom of contract-гэрээний эрх чөлөөг чухалчилах • Responsive law- XX зуун /Philippe Nonet & Philip Selznick/ market failures-зах зээл өөрөө зарим асуудлаа шийдэж чаддаггүй; welfare state-буянлаг төр • Reflexive law- шинэ үе/Gunther Teubner/ өөрөө өөрийгөө засварладаг, өөрөө өөрийгөө авч явдаг тогтолцоо

4. Ардчилал, эрх зүйт ёсны үзэл санаанд хамгийн нөлөө үзүүлж буй онол ёсоор • Уламжлалт /Хувь хүнд/ • Улс төржсөн/Ямар нэг бүтэц, зохион байгуулалтад/ • Мэргэшсэн/Хүний амьдрал, оюун санаад тогтсон эрүүл дэг журам, ухаалаг бодож олсон хууль ёсонд/

5. Ардчилал, эрх зүйт ёсны үзэл санаанд хамгийн нөлөө үзүүлж буй онол ёсоор • Rule of men/Хувь хүн засаглах/ • Rule by law/хуулиар засаглах - төрийн хууль: Хууль нь төрийн гар хөл, арга хэрэгсэл болж байх агаад төр хуулиас дээгүүр оршино/ • Rule of law/Хуульд засаглуулах - хууль өөрөө хуультай байх/

6. Rule by law Хуулиар засаглах нь огт хуульгүй байснаас дээр хэдий ч Үндсэн хуульт ардчилалд хангалтгүй... Учир нь засгийн газарт хуулиас давсан хүч чадлыг олгосоноор ямар ч дэглэмийг хууль ёсных болгож болно. \Ф.А.Хаек, 2004, х. 73.\

7. Rule of law Үндсэн хуульт ардчилал... Хувийн эрх чөлөө

8. XVII-XVIII зуун Төрийн эрх мэдэл нэг хүний гарт төвлөрчихсөн, институт гэхээсээ бодьгалчилагдсан, хэмжээгүй эрхтэй, юугаар ч хязгаарлагдаагүй, бүхнийг хамарсан ийм засаглалыг эгнэгт халахыг эрмэлзсэн оролдлогууд нь ардчилалд суурилсан эрх зүйт ёсны үзэл санааүүсэн хөгжих үндэс болсон юм.

9. Чөлөөт нийгэмд хамгийн өргөн дэлгэр тархсан төсөөлөлөөр "Эрх зүйт ёс" нь: • Мөн чанарын хувьд Хуульд дээд хүчин чадал олгох замаар хувь хүний эрх чөлөөг хамгаалах, эрх зүйд хязгаарлагдсан засаг бий болгох. • Зорилгын хувьд Улс төрийн эрх мэдлийг хууль дээдлэх зарчимд нэгтгэж, засгийн бүхий л үйл ажиллагааг хараат бус, шударга шүүхийн хяналтад оруулах замаар иргэний эрх, нэр төрийг баталгаажуулах

10. Эрх зүйт ёс нь "Just society"-г тодорхойлогч олон элементүүдийн нэг нь боловч хамгийн чухал элемент төдийгүй идеал нь юм Тэрээр чөлөөт, ардчилсан нийгмийн тогтолцоонд систем эрүүл байгаагын гол шалгуур, үнэлэмж нь болж өгдөг

11. Агуулгын Хэлбэрийн\Формал легалити\ Эрх зүйт ёсыг агуулгын ба хэлбэрийн идеал гэж хоёр хэсэгт хуваах нь Weber-ын"formal rationality", "substantive rationality"гэдэг ойлголтуудаас эхтэй юм Эрх зүйт ёсны хэлбэрийн идеал байдлыг Кельзений эрх зүйт ёсны талаархи ойлголтуудгүйгээр тайлбарлах аргагүй. Эрх зүйт ёсыг идеал хувьд нь:

12. Ханнс Кельзен /Австрийн хуульч/ • Хуулийн цаад уг чанар, түүний тодорхойлогч хэм хэмжээг улс төрөөс цаана /гадна/ хайсан. Улс төр Эрх зүй хууль А С С • Хуулийг ямар байхыг шийдэж буй улс төрийн нөлөөллийг хуулиас гаргах боломж, арга замыг эрэлхийлсэн.

13. Ханнс Кельзен /Австрийн хуульч/ • "Нормативизм" Улс төр Эрх зүй хууль А С А С

14. М.Вебер Капитализмыг бэхжүүлэх Ф.Хаек Либерализмыг баталгаажуулах Эрх зүйт ёсны агуулгыг

15. Хувь хүн өөрийн хууль ёсны байдалаа өөрөө тодорхойлох тухай санаанаас орчин үеийн эрх зүйн дэг журам гарч ирнэ: Иргэд хуульд захирагддаг ч, тэрхүү хуулийг өөрсөдөө зохиогч байх ёстой. Jurden Habermas, Beyond facts and Norms, translated by W.Rehg \Cambridge: MIT Press 1996\ p. 449.

16. Эрх зүйг ард түмэн тогтооно, тэрхүү эрх зүйд ард түмэн өөрсдөө төдийгүй төр ч захирагдана.

17. Үндсэн хуульд тулгуурласан ардчилал, эрх зүйт ёсны аугаа зорилго нь: Иргэний эрхийг хуулиар баталгаажуулж, засгийн эрх мэдлийг хуваарилан, эрх зүйд захируулах замаар парламентын ба шүүхийн хяналтыг төрд тогтоох. Улмаар энэ арга механизмаараа иргэдийн улс төрийн оролцоог хангаж, иргэний хувийн эрхийг нийгмийн бүх түвшинд баталгаажуулах.

18. Олонхоороо ч гэсэн зөрчилж болохгүй хувийн эрхүүдийг тодорхойлох эрх мэдлийг гагцхүү шүүгч эдэлнэ. • Эдгээр эрхүүдийг ардчилсан замаар хүрч болох институтад даалгаж болохгүй. Яагаад гэвэл тэр энэхүү эрхүүдийн агуулгад гар хүрэх боломжтой.

19. Үндсэн хуулийн шүүх • Иргэний үндсэн эрхийг хамгаалах • Эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг хангах • Ардчиллыг бэхжүүлэх \бүгд найрамдах ёсыг\ • Эрх зүйт ёсыг мөрдүүлэх • Үндэсний эрх зүйг хөгжүүлэх

20. Үндсэн хууль - либертари үзэл • Адил тэгш эрхтэй энэ гишүүдийнх нь эрхээр үйл ажиллагааных нь хэмжээ хязгаар тодорхойлогдож байдаг засаг бол "Шөнийн манаач". • Төрийн эрх хуулийг тогтоодоггүй /rule by law/, харин хуулиуд төрийн эрх мэдлийг тогтоодог /rule of law/. • Хууль тулган хүлээлэгдээгүй иргэдээс өөрөөс нь үүдэх ёстой. • Хувь хүний хүлээн зөвшөөрсөн тэр хэмжээгээр төр орших ёстой. Түүнээс илүүч үгүй, дутуу ч үгүй. • Хамгийн бага оролцоотой төр, төрөөс дээгүүр хувь хүн.

21. Хууль тогтоомжуудыг шинэчлэн найруулах явдал бол хамгийн амар, энгийн бөгөөд зовлонгүй зүйл • Эрх зүйт ёсны шинэтгэлийн үндсэн бэрхшээл нь улс төрийн болон хүний асуудал байдаг. Эрх зүйт ёсны шинэтгэл "хуулиар засаглагдахаас татгалздаг удирдагч нарын асуудал" шийдэгдсэн тохиолдолд л сая нэг амжилтад хүрэх болно. Эрх зүйт ёс - улс төрчдийн төрийн хүн гэх уламжлалт үзэл, иргэний бус хуулиар баталгаажсан дур зоргоо орхих хүртэл хялбар хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй ээ.

22. Азийн улс төрчид: Иргэд хуулийг дээдэлж байх тухайд л анхаарлаа төвлөрүүлэхээс бус төр хуульд захирагдаж, эрх тушаалтнууд хууль дээдлэх явдлыг ер боддоггүй. Тэдний үзлээр бол "хууль нь төрийг хязгаарлах бус харин түүний эрх мэдэлд үйлчилэгч" юм. Өөрөөр хэлбэл тэдний үзэл нь "Rule of law"-аас илүү "Rule by law" агуулгыг илэрхийлдэг.

23. Хуульч нь иргэний нөхөр байж • Хууль нь хүний эрхэд үндэслэгдэж • Шүүх нь хуулийн манаач, хувь хүний эрх чөлөөний хэрэм, цайз болж чадаж байгаа газар "Эрх зүйт ёс" оршиж... Үндсэн хууль цаасан дээр бус иргэний амьдралд бичигдсэн байдаг.

24. Хууль, шүүх, хуульчдыг төр шидэт дохиур адил өөртөө хэрэглэдэг бурангуй ёс Монголд халагдаагүй байна /Rule by law/. "Rule of law"-ын зарчмуудыг хурлын индэр, сурах бичгийн хуудаснаас нь салгаж амьдралд бодит зүйл болгох шаардлагатай байна.

25. Товчхондоо Төрийн хуулиас иргэний хууль руу шилжих хэрэгтэй байна.