P R OJE LER İ N EKONOMİK ANALİZLERİ

1. T.C.ORMAN ve SU İŞLERİ BAKANLIĞIÇÖLLEŞME VE EROZYONLA MÜCADELE GENEL MÜDÜRLÜĞÜPROJE HAZIRLAMA VE EKONOMİK ANALİZ EĞİTİMİ Çeşme, İzmir 16-19 Kasım 2011 PROJELERİN EKONOMİK ANALİZLERİ (Ekonomik Uygunluklarının/ Uygulanabilirliklerinin Belirlenmesi) Muzaffer Doğru

2. İÇİNDEKİLER 1. Proje Analizleri Amacı ve Kapsamı 2. Proje Finansal ve Ekonomik Analizleri 2.1. Proje Finansal Analizi Analizlerde kullanılan değerlendirme kriterleri ve yöntemleri Bugünkü Net Değer Fayda Masraf Oranı İç Karlılık Oranı Geri Ödeme Süresi Duyarlılık Analizi 2.2. Analizlerin Projeli - Projesiz Durum Farkına Göre yapılması 2.3. Proje bileşenlerinin analizlerinin ayrı ayrı analizleri ve değerlendirilmesi 2.4. Havza Islahı Hizmet ve Faydalarının Ölçülmesi ve Analizlerde Kullanılması (Çoruh Projesi Örneği)

3. PROJE ANALİZLERİ AMACI VE KAPSAMI

4. Ekonomik analiz genellikle mühendislik ve gelir getirmesi beklenen projelerde yoğun olarak uygulanmakta, halen ormancılık projelerinin çoğunda yer almamaktadır. • Toplumda artan farkındalık ve paydaşların bazı projelere gösterdiği duyarlılıkta artış nedenleriyle Çevresel ve Sosyal Uygulanabilirlik analizleritaleplerinde ciddi artışlar görülmektedir (örneğin HES projeleri için).

5. Birçok projede yetersiz kurumsal kapasite ve uygun olmayan proje yönetim yapısının başarısızlık nedenleri arasındaolduğu görülmekte ve durum kurumsal uygulanabilirlik analizinin önemine dikkat çekmektedir. Kurumsal uygunsuzluk ve yetersizliklerin, projede yapılacak değişiklikle düzeltilmesi olanakları değerlendirilmelidir.

6. Bir projenin uygulanıp uygulanmması veya alternatif projeler arasında önceliğinin belirlenmesi ekonomik analiz yanında diğer analiz sonuçlarına da bakarak ve proje tipini gözönünde bulundurarakalınmalıdır. Tablo 1:Alternatif Projelerin Çoklu Analiz Sonuçlarının Mukayesesi

7. 2. PROJE FİNANSAL VE EKONOMİK ANALİZLERİ(Finansal ve Ekonomik Uygulanabilirlik Analizleri) • Projeler parasal değerleri hesaplanabilir finansal ve ekonomik etkilere sahip olup, finansal ve ekonomik analizler proje etkilerini (maliyet ve faydalarını) uygun yöntemelerle karşılaştırmak ve değerlendirmek suretiyle gerçekleştirilirler. • Bu etkilerin yatırım sahibi kurum veya kişiler açısından değeri ile toplum açısından değeri farklı olup farklı şekilde hesaplanırlar. Projelerin yatırımcı kurum veya kişi açısından ve pazar fiyatlarını kullanarak yapılan analizine Finansal Analiz, maliyet ve faydaların toplum açısından değerlerinin (gölge ücretlerle) hesaplandığı analize Ekonomik Analiz(Sosyal Fayda-Maliyet Analizi) denir.

8.  Projelerde normal olarak finansal analizler kullanılmakta olup, Ekonomik Analizler özel durumlarda, az sayıda projede uygulanmaktadır. Bu eğitimde, kafalarda fazla karışıklık yaratmamak için sadece finansal analizanlatılacak, ekonomik analiz konusunda sadece kısa bilgi verilecektir.Ancak ilgi ve talep durumunda ekonomik analiz konusunda ilave bilgi verilebilecektir.

9. 2.1 Proje Finansal Analizi Finansal analizin ana safhaları şunlardır: • Projenin yıllar itibariyle Girdi-Çıktı ve Nakit Akımı Tablosu’nun hazırlanması (projenin yıllar itibariyle girdi ve çıktı miktarlarını, birim fiyatlarını ve toplam değerlerini gösteren tablo’dur). Örnek 1: Bir kavak ağaçlaması için girdi çıktı ve nakit akımı tablosu Excell Dosyasında verilmiştir.

10. 2) Projenin yıllar itibariyle hesaplanan maliyet vefayda değerlerine dayalı olarak aşağıdaki değerlerinhesaplanması.■Bugünkü Net Değer (BND) ■ Fayda-Maliyet Oranı (F/M) ■ İç Karlılık Oranı (İKO)■ Geri Ödeme Süresi (GÖS).3) Bu değerlere dayalı olarak projenin uygulanabilir ve alternatif projeler içinden seçimininvedesteklenmesinin uygun olup olmadığı kararınınverilmesi.

11. 4) Projenin maliyet ve fayda değerlerinde olası değişiklikleri dikkate alan Duyarlılık Analizi’nin yapılması.Bunlara ilave olarak aşağıdaki değerlendirmeler de yapılabilir.- Projenin maliyet ve faydalarının değişik ilgi, gelir grupları ve bölgeler arasında dağılım ve paylaşımı. - Projenin gelir ve istihdam katkılarının yıllar itibariyle (yıllar içinde ve arasında) dengeli dağılıp dağılmadığı.- Projenin döviz etkisi(döviz gider ve gelirlerinin miktarı ve oranı). - Proje bütçe ihtiyacının karşılanabilir limitler içinde olup olmadığı.

12. Finansal Analizlerde Kullanılan Değerler, Yöntemler Bilindiği gibi proje masrafları ve gelirleri proje süresinin değişik yıllarında görülür. Örneğin bir ağaçlandırma projesinde projenin ilk yılında tesis masrafları (saha ihatası, toprak hazırlama, fidan giderleri, dikim, vb.), daha sonraki 3-5 yıl içinde tamalama dikimi ve bakım masrafları yapılır. Ara hasılanın ve son hasılanın alınacağı yıllarda istihsal ve satış giderleri yapılırken, satış gelirleri elde edilir. Proje yönetimi ve koruma giderleri ise tüm yıllarda görülür. Proje analizlerinde farklı yıllarda görülen bu değerlerin doğrudan karşılaştırması ile projenin finansal ve ekonomik etkinlik ve başarı değerlendirmesini yapmak mümkün değildir. Zira paranın bir zaman değeri vardır.

13. Örneğin size bugün verilecek 100 TL ile 10 yıl sonra verilecek 100 TL (enflasyon oranında artırılarak) aynı değeri taşımaz. Bunun nedeni basit olarak şu şekilde açıklanabilir. Bugün verilecek 100 TL’yı harcayarak bir ihtiyacınızı hemen karşılamak mümkün iken, bunun için 10 yıl beklemek aynı değerde değildir.  Bugün elde edeceğiniz 100 TL’sını en az rikli bir yatırımda kullansanız bile (hazine bonosu almak, vadeli hesaba koymak, vb.) 10 yıl sonra elinize geçecek para reel olarak (enflasyon etkisi çıktıktan sonra) 100 TL’nın üstünde olacaktır. Diğer bir deyişle yıllık oratalama olarak belli bir oranda artmış olacaktır.

14. İskonto Oranı veya İndirgeme Oranı (i) denen bu oran proje analizlerinde değişik yıllarda meydana gelen masraf ve gelirlerinin bugünkü değerlerinin hesaplamasında ve bu değerler dayalı olarak göre projenin finansal veya ekonomik etkinlik ve başarısının değerlendirilmesinde kullanılır. Proje değerlendirmelerinde kamu yatırımlarında hangi indirgeme oranının kullanılacağı ilgili devlet planlama birimleri veya ekonomiden sorumlu bakanlıklarca verilebilir.Bu oran yatırımın yapılacağı sektöre göre de değişebilir. Örneğin nakit gelirlerin düşük olduğu ve elde edilen faydaların bir bölümünün ölçülemediği veya değerinin hesaplanamadığı çevre projelerinde ”İndirgeme Oranı” sanayi yatırım projelerinin yarısı veya altında olabilir (AB ülkelerinde % 4-4,5 civarında).

15. Proje finansmanının bir dış borçlanma ile sağlandığı projelerde iskonto oranı alınan borcun faiz oranına göre hesaplanır ve genelde bu oranın biraz üzerinde (risk payı) alınır. Örneğin proje, Dünya Bankasından % 6 faiz oranı ile alınan bir kredi ile finanse ediliyorsa İndirgeme Oranı % 7 veya 8 olarak alınabilir (proje en az bu oranda getiri sağlamalıdır ki ülke bu projeden yatırımından kazançlı çıkabilsin). Özel sektör veya bir kurumun kendi öz kaynaklarını kullanarak gerçekleştirileceği projelerde ise İndirgeme Oranı projede kullanılacak paranın en karlı ve az riskli alternatif yatırımda kullanılması ile elde edilecek orana göre ve bu oranın biraz üstünde (risk payı) alınır. Örneğin bir kurum kendi öz kaynağını en uygun alternatif yatırım olarak Hazine Bonosu alımında kullandığında yıllık net % 8 kazanabiliyorsa bu kaynağı yatıracağı projeden en az % 10 oranında getiri beklemeli ve projesinin değerlendirlmesinde bu oranı İndirgeme Oranı olarak kullanmalıdır.

16. Bir projenin herhangibir yılında meydana gelen bir giderin veya gelirin bugünkü değeri aşağdaki formül ile hesaplanır.BNDmy= myx (1/1.0iy)Burada: BNDmy = Projenin ”y” yılında meydana gelen ”m” masrafının ”i” indirgeme oranına göre hesaplanmış bugünkü değeri 1/1.0iy = İndirgeme FaktörüProjenin herhangibir yılında meydana gelecek bir gelirin bugünkü değeri aynı şekilde, hesaplanacak indirgeme faktörü ile bulunur.

17. Örnek 1: İndirgeme Oranı’nın % 9 olduğu bir projenin 5’inci yılında yapılacak 75 000 TL’lık masrafın ve 7’inci yılında elde edilecek 120 000 TL’lık gelirin bugünkü deperlerinin hesabı. BNDm5= 75 000x (1/1.095) = 48 475 TLBNDf7= 120 000x (1/1.097) = 65 644 TLİndirgeme Oranı: % 9İndirgeme Faktörü: 5’inci yıl için 0,65 7’inciyıl için 0,55

18. Örnek 2: Grup Çalışması 1: Aşağıdaki maliyet ve gelir değerlerinin bugünkü değerlerini hesaplayınız. İskonto Oranı: 7

19. Proje bugünkü net değeri, projenin yıllar itibariyle gelirlerinin bugünkü, değerlerinin toplamı ile, yıllar itibariyle masraflarının bugünkü net değerlerinin toplamı arasındaki fark olup, aşağıdaki formülle ifade edilir.n nBND =  gy/(1.0i)y– my/(1/0i)yy=0y=0Eğer BND artı olarak bulunursa, bu proje finansal/ekonomikyönden uygun ve uygulanabilir demektir (projenin gelirleri masraflarınüzerinde beklenen oranda (iskonto oranı) bir kazanç getirme yanında bunun üzerinde BND kadar bir ilave (artı) değer sağlamaktadır. BND eksi olarak bulunursa, projenin cazip olmadığı anlaşılır (kabul edilebilir olması için indirgenmiş gelirlerin en az BND kadar artması veya indirgenmiş masrafların bu miktar azalması gerekir). Proje Bugünkü Net Değeri (BND)

20. Örnek 2:Excell dosyası Sayfa 2’de, 10 yıllık bir projenin yıllar itibariyle gelirleri ve masraflarının bugüne indirgenen değerleritoplamları ve bunlar arasındaki fark olarak proje BND’ihesaplanmıştır. Grup Çalışması 2: Excell Tablosu Sayfa3’te verilen tablo değerlerine göre proje BND’ini hesaplayınız. Sonucu değerlendirin.

21. Proje bugünkü net değeri, projenin yıllar itibariyle gelirlerinin bugünkü, değerlerinin toplamınin, yıllar itibariyle masraflarının bugünkü net değerlerinin toplamına oranı olup aşağıdaki formülle ifade edilir.nnBND =  (gy/(1.0i)y) /(my/(1/0i)y)y=0y=0F/M Oranı 1’den büyük olarak bulunursa, bu proje finansal/ekonomikyönden uygun ve uygulanabilir demektir (projenin gelirleri masraflarının en az indirgeme oranı kadar üzerindedir). F/M oranı 1’den küçükse, projenin cazip olmadığı anlaşılır. Fayda-Masraf Oranı (F/M)

22. Örnek 3:Excell dosyası Sayfa 2’de, 10 yıllık bir projenin yıllar itibariyle gelirleri ve masraflarının bugüne indirgenen değerleribulunmuş ve bunu takiben bugüne indirgenmiş gelirlerin toplamları bugüne indirgenmiş masrafların toplamlarına bölünerek F/M Oranı hesaplanmıştır. Grup Çalışması 3: Excell Tablosu Sayfa3’te verilen tablo değerlerine göre proje F/M Oranını hesaplayınız. Sonucu değerlendirin.

23. İKO gelirlerin bugüne indirgenmiş değerleri toplamını masrafların bugüne indirgenmiş değerleri toplamına eşitleyen veya diğer birifade ile BND’i sıfır (BND = 0) yapan İskonto Oranıdır (i) olup aşağıdaki formülle ifade edilir.nn (gy/(1.0i)y) -(my/(1/0i)y) = 0y=0y=0İKO yukarıdaki eşitliği sağlayan iskonto oranı ”i ” olup, projede harcanan kaynaklar (masraflar) karşılığında sağlanan kazanç oranını ifade eder. Yatırım sahibi için bu oran cazipse (örneğin en iyi alternatif yatırımda kazanabileceği oranın üzerinde ise veya bu tip yatırımlar için kabul edilen ve kullanılan iskonto oranının üstünde ise) proje uygulanabilir olarak değerlendirilir. İç Karlılık Oranı (İKO)

24. İKO’nı hesaplamak için birbirine yakın indirgenmiş gelir ve gider değerlerini verbilecek bir iskonto oranı tahmin edilir ve bu oran kullanılarak BND hesaplanır. Eğer bu değer pozitif ise bunun anlamı, İKO’nın bu iskonto oranının üstünde, negatifse altında olduğudur. Bunu takiben, eğer BND pozitifse daha yüksek iskonto oranları denenerek eksi BND değeri veren ikinci bir iskonto oranı bulunur. Bu durumda IKO’nın bu iki iskonto oranı arasındaki bir oran olduğu belirlenmiş olur. Eğer hesaplanan ilk BND değeri negatifse, daha düşük iskonto oranları denenerek pozitif NBD değeri veren en yakın bir iskonto oranı bulunur ve IKO’nin bu iki iskonto değeri arasında olduğu anlaşılır. İç Karlılık Oranı Nasıl Hesaplanır

25. Biri negatif diğeri positif BND değeri veren iki iskonto oranı belirlendikten sonra, IKO aşağıdaki formül ile hesaplanır. küçük iki iskonto Positif BNDIKO = iskonto + arasındaki x oranı fark Positif BND + Negatif BND (mutlak değeri)Grup Çalışması4:Excell Tablosu Sayfa3’te verilen tablo değerlerine göre projenin İKO’nı hesaplayınız. Sonucu değerlendirin.

26. Geri ödeme süresi (GÖS) bugüne indirgenmiş gelirler toplamının maliyetlerin toplam bugünkü değerine (tüm maliyetlerin bugünkü değerler toplamına) eşit olduğu veya onu geçtiği yıldır. GÖS’ün bulunması için yıllar itibariyle gelirlerin indirgenmiş değerleri kumulatif toplamları hesaplanır, bu değerin maliyetlerin toplam bugünkü değerine eşit olduğu veya geçtiği yıl bulunur. Gelirlerin çoğunun projenin son yıllarında elde edildiği ormancılık projelerinde geri ödeme süresi bu nedenle çoğu kez proje sonuna doğru gerçekleşir. Geri Ödeme Süresi (GÖS)

27. Örnek 4:Excell dosyası Sayfa 2’de, 10 yıllık bir projenin yıllar itibariyle gelirleri ve masraflarının bugüne indirgenen değerleribulunmuş ve bunu takiben bugüne indirgenmiş gelirlerin kumulatif toplamlarının maliyetlerin BND’lerin toplamını geçtiği yılolan 15. yıl GÖS olarak bulunmuştur. Grup Çalışması4: Excell Tablosu Sayfa3’te verilen tablo değerlerine göre projenin GÖS değerini hesaplayınız. Sonucu yorumlayın.

28. Projelerin uygulanması sırasında bazı girdi (işgücü, akaryakıt, vb.) ve çıktıların miktar ve fiyatlarında, proje değerlendirmelerinde kullanılan değerlerden önemli sapmalar meydana gelebilir ve bu sapmalar neticesinde projenin ekonomik performans gerçekleşmesi proje başında yapılan değerlendirmeden farklı olabilir. Duyarlılık analizinde, girdi ve çıktı miktar ve fiyatlarında olabileceği düşünülen değişiklilerin tahmini yapılır ve BND, F/M, İKO bu yeni değerlere göre yeniden hesaplanır. Bu değerlendirmeler kötümser ve iyimser tahminler olarak yapılabilir. Bu yeni hesaplamalar sonucunda projenin finansal ve ekonomik değerlendirme sonucunun ne derece değiştiği veya değişmediğine bakılır. Duyarlılık Analizi (DUAN)

29. Eğer sonuç olası değişikliklerden ciddi şekilde etkileniyorsa proje yatırım kararı tekrar gözden geçirilir. Buna ilave olarak bu değişimlerin etkilerini azaltmaya yönelik olarak projede bazı düzenlemeler de düşünülebilir. Duyarlılık analizlerini pratik olarak gerçekleştirmek için örneğin tüm maliyetleri % 25 artacağı veya gelirlerin % 20 azalacağı gibi varsayımlar kullanılabilir. Veya projenin finansal/ekonomik uygunluğunun maliyet ve gelirlerin hangi sınırlara kadar değişiklikleri için geçerliolabileceği (Başabaş Noktası) hesaplanır. Örnek: Sayfa 2’de yapılan duyarlılık analizinde proje maliyetlerinde % 3’ün üzerinde meydana gelecek artışlar veya gelirlerinde %3’ten fazla azalma durumunda projenin finansal etkinlik bakımdan uygunluğunu kaybedeceği belirlenmiştir.

30. 2.2 Analizlerin projeli-projesiz durum farkına göre yapılması Bilindiği gibi bir bölgede tasarlanan bir projenin uygulanmaması durumunda da büyük olasılıkla o yörede benzer bazı faaliyetler aynı ölçekte ve aynı metodlarla olmasa bile belli ölçekte gerçekleştirilecektir. Örneğin Çoruh Havzası Rehabilitasyon Projesi değerlendirmeleri sırasında proje uygulandığı takdirde toprak muhafaza tedbirlerinin ve bozuk orman rehabilitasyon çalışmalarının 40 300 ha alanda gerçekleşeceği, alınmadığı durumda ise yaklaşık 23 000 ha alanda benzer çalışmaların kurumların mevcut programları çerçevesinde yürütüleceği görülmüştür. Diğer deyişle proje sonucu bu çalışmalar yaklaşık 17 300 ha daha fazla alanda gerçekleşecektir. Diğer taraftan projeli ve projesiz durumlar arasındaki fark sadece çalışma alanı miktarı ile ilgili olmayıp, uygulanacak yöntem ve yaklaşımlar ve bunların etkinlikleri arasında farklar da dikkate alınmalıdır.

31. Açıklanan nedenlerle, özellikle büyük ölçekli dışkaynaklı projelerde o projenin uygunluğu değerlendirmesinin, önerilen projenin gelir ve maliyetlerinin karşılaştırılması yerine, projeli ve projesiz durumlarda gerçekleşecek maliyetler arasındaki farkların, gelirler arasında meydana gelecek farklarla karşılaştırılmasına dayalı olarak yapılması uygun olacaktır. Nitekim Çoruh Projesi finansal ve ekonomik analizleri bu yöntemle gerçekleştirilmiştir. Eğitim sırasında talep halinde bu konuda daha fazla bilgi verilebilecektir.

32. 2.3. Proje bileşenlerinin analizlerinin ayrı ayrı yapılması, değerlendirilmesi Projelerin ana bileşenlerinin her biri veya bazıları için finansal ve ekonomik analizlerinin ayrı ayrı yapılması önemli yararlar sağlayabilir. Örneğin, bir entegre havza projesinde ana rehabilitasyon faaliyetlerinden biri için yapılan analiz, bu faaliyetin yüksek maliyetleri ve uzun yıllar sonra elde edilebilecek düşük gelirleri nedeniyle finansal/ekonomik bakımdan cazip olmadığı, ayrıca projenin tümünün ekonomik etkinliğini de düşürdüğü görülebilir.

33. Bu durumda bu faaliyetin/bileşenin projeden çıkarılması durumunda projenin diğer bileşenlerini ve bütünlüğünü ne derece etkileyeceğine bakılır, projeden tümüyle çıkarılması, uygulama miktarının azaltılması, maliyetlerini azaltacak şekilde design edilmesi veya diğerproje bileşenlerine sağladığı katkıların değerlerinin hesaplanması ve değerlendirmeye dahil edilmesi düşünülebilir.Bunun tersine ekonomik getirisi çok yüksek olan proje bileşenlerinin (örneğin arıcılık) uygulama miktarının artırılması imkanları değerlendirilebilir.

34. 2.4. Havza Islahı Hizmet ve Faydalarının Ölçülmesi ve Analizlerde Kullanılması (Çoruh Projesi Örneği) Uzun yıllar boyunca gerçekleştirilen ormancılık, havza ıslahı ve benzeri projelerde elde edilen çok önemli çevresel ve sosyal yararların büyük bölümü değerlendirmelere dahil edilmemiş ve proje fayda/gelir hesaplarında sadece odun üretimi, tarım, hayvancılık, arıcılıkve benzeri faaliyetler sonucu elde edilecek somut çıktılar dikkate alınmıştır. Bunun yanında, projelerin çevresel ve sosyal faydalarının da önemli olduğundan, ancak bunların ölçme ve değerlendirmelerinin çok zor veya mümkün olmadığından, bahsedilmekle yetinilmiştir.

35. Ancak son yıllarda gerek dünyanın diğer ülkelerinde gerekse ülkemizde projelerin çevresel ve sosyal hizmet ve işlevlerinin ölçülmesi, değerlerinin hesaplanması ve proje değerlendirme ve önceliklendirme çalışmalarına dahil edilmeleri yönünde gelişmeler sağlanmaktadır.Aşağıda Tablo 2’de sosyal ve çevresel sütunlar altında gösterilen hizmetler dikkatle incelenirse bunların birçoğunun aynı zamanda ekonomik önem ve değeri olan hizmetler olduğu görülecektir. Bu durum önemli çevresel ve sosyal hizmetler sağlayan ormancılık ve havza ıslahı benzeri alanlarda çalışan kurumlar ve projeler için önemli olup, bu çeşit değerlendirme yöntemlerinin geliştirilmesi çalışmalarına verilen destekler artırılmalıdır.

36. Tablo 2: BİR HAVZA ISLAHI PROJESİNDE EKONOMİK,ÇEVRESEL, SOSYAL ETKİLER

37. Bu anlayış çerçevesinde Çoruh projesinde, klasik proje gelir hesaplamaları yanında aşağıdaki ürün ve hizmetlerin de ölçülmesi ve projenin ekonomik değerlendirmelerine dahil edilmesi sağlanmıştır. • Erozyonla kaybıönlenen toprağın değeri; • Toprak besin maddelerinin muhafazası değeri; • Önlenen/azaltılan doğal afet zararları değeri; • Meraların artan verimliliği; • Karbon tutumu değeri; • Yaratılan istihdam; • Odun tüketiminde tasarrufun değeri. Özellikle araştırma kuruluşlarıyla işbirliği bu alandaki bilgi ve kurumsalkapasitenin geliştirilmesine ciddi katkılar sağlamalıdır.

38. TEŞEKKÜRLER dogru_muzo@yahoo.com