M ühazirəçi: Dos. Məmmədov s.z.

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK FAKÜLTƏSİENERGETİKA KAFEDRASIMÖVZUMAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ VƏ MAQNİT SAHƏSİNİ XARAKTERİZƏ EDƏN ƏSAS KƏMİYYƏTLƏR FƏNN: ELEKTROTEXNİKANIN NƏZƏRİ ƏSASLARI Mühazirəçi: Dos. Məmmədov s.z. Gəncə~2010

2. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Kazimzadə Z. “Elektrotexnikanın nəzəri əsasları”. Bakı, Maarif, 1966. 2. Волынский Б.А. “Elektrotexnika” .Москва, энергоатомиздат, 1987. 3. Блажкина А.Т. Общая электротехника. Ленинград энергоиздат. Ленинградское отделение, 1988. 4. Нейман Л.Р. Теоретические основы электротехники: в 2-х томах. Ленинград. Энергоиздат, 1988. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

3. PLAN • MAQNİT SAHƏSİNİN İNDUKSİON TƏSİRİ ELEKTROMAQNİT İNDUKSİYA QANUNU • MAQNİT DÖVRƏLƏRİ • TAM CƏRƏYAN QANUNU • MAQNİT DÖVRƏSİ ÜÇÜN OM QANUNU • FERROMAQNIT MATERIALLAR VƏ ONLARIN XASSƏLƏRİ MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

4. Fizika kursundan məlumdur ki, elektrik cərəyanını əhatə edən mühidə maqnit sahəsi əmələ gəlir. Maqnit sahəsi burada yaranan hadisələrin müşahidə edilməsi ilə aşkar olunur. Maqnit sahəsini xarakterizə edən əsas kəmiyyət maqnit induksiya vekto-rudur. Maqnit induksiyası maqnit sahəsinin elektromexaniki və induksion təsirlərini xarakterizə edir. Maqnit induksiyası vektorunu təyin etmək üçün maqnit sahəsinin elektro-mexaniki təsirindən istifadə etmək daha rahatdır. Amper qanununa görə maqnit sahəsində yerləşdirilmiş cərəyanlı məftilə təsir edən qüvvə belə ifadə olunur: burada B – maqnit induksiyası ; I – məftilin cərəyanı, A; - məftilin aktiv uzunluğu, м; - məftillə sahənin istiqamətləri arasındakı bucaqdır. Bu halda F qüvvəsinin istiqamətini şəkildə göstərildiyi kimi sol əl qaydası ilə təyin edirlər.Yuxarıda göstərilən formuladan, maqnit induksiyası I = 1A, = 1 m, ° olsa, B=F alınır. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

5. Şəkil 1. Maqnit sahəsinin elektromexaniki təsiri. Sol əl qaydası. Deməli, maqnit induksiyası, sahəyə perpendikulyar istiqamətdə yerləşdirilmiş vahid uzunluqlu və vahid cərəyanlı düz məftilə sahənin təsir göstərdiyi qüvvə ilə təyin edilir. Maqnit induksiyasının vahidi BS sistemində Tesladır (Tl). Mühəndis hesablamalarında Qaus adlanan vahiddən də istifadə edilir: 1 Tl = 104 Qs Maqnit sahəsini qrafiki təsvir etmək üçün maqnit induksiya xətlərindən istifadə edilir. Bu xətlərin istənilən nöqtəsində induksiya vektoru onlara toxunandır. Maqnit xətləri həmişə qapalı konturlar təşkil ezdir və bir-birilə kəsişmir. Düzxətli cərəyanlı naqilin və cərəyanlı sarğacın maqnit sahələrinin istiqamətləri, onları yaradan cərəyanlarla sağ gedişli burğu qaydası üzrə bağlıdır. Maqnit sahəsinin ikinci əsas kəmiyyəti maqnit selidir (Ф). Qeyri-müntəzəm maqnit sahəsində maqnit induksiyası vektorunun elementar sahədən seli MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

6. Şəkil 2. Düzxəttli naqilin və sarğacın maqnit sahəsi. burada - vektoru ilə dS səthinin normalı arasındakı bucaqdır. S səthindən keçən maqnit seli Ф ifadəsi ilə təyin edilir: Əgər maqnit seli müntəzəm (B = const) və səth müstəvidirsə, maqnit seli: Sahə (S) maqnit selinə perpendikulyar və =0 isə olar.Maqnit selinin vahidi Veberdir. 1 Vb =1 Тл∙1м2 Mühəndis hesablamalarında maqnit selini Maksvellə (Mkc) də ölçürlər: 1 Vb=10-8 Mks MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

7. Şəkil 3. Maqnit selinin təyini. Maqnit sahələrini tədqiq etdiqdə və maqnit quruluşlarını hesabladıqda hesabat kəmiyyəti olan maqnit sahəsinin intensivliyı vektorundan da istifadə edilir.Bu kəmiyyətin vahidi Amper/metr (A/m)-dir. Maqnit induksiyası vektoru ilə maqnit sahəsinin intensivliyi vektoru aşa-ğıdakı münasibətdədir: Burada - mühitin mütlək maqnit nüfuzluğudur. Qeyri-ferromaqnit materialların (ağac,kağız,mis,hava və s.) maqnit nüfuz əmsalı boşluğun maqnit nüfuz əmsalından, demək olar ki,fərqlənmir: (Henri/metr) Ferromaqnit materiallar ücün sabit olmayıb,maqnit induksiyasından ası-lıdır. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

8. MAQNİT SAHƏSİNİN İNDUKSİON TƏSİRİ.ELEKTROMAQNİT İNDUKSİYA QANUNU Maqnit sahəsinin induksion təsirinin əsasını Faradey və Maksvellin elektro-maqnit induksiya qanunu təşkil edir. Faradeyin 1831-ci ildə kəşf etdiyi elektromaqnit induksiya qanununa görə hər hansı konturla (K) əlaqədar olan maqnit seli Ф dəyişdikdə həmin konturda elektrik hərəkət qüvvəsi induksiyalanır (yaranır). Bu e.h.q. maqnit selinin dəyişmə sürətinə bərabərdir, yəni: Şəkil 4. Lentsin elektromaqnit ətalət prinsipinin izahı. Kontur sayda sarğıdan ibarət olsa və eyni bir maqnit seli ilə kəsilsə, induksiya e.h.q. belə olar: MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

9. Bu ifadədəki mənfi işarəsi Lents tərəfindən kəşf edilmiş elektromaqnit ətalət prinsipinə əsasən yazılmışdır. Maqnit selinin sabit qiymətində (Ф=const) və e=0. Maqnit seli Ф artdıqda induksiyalanmış cərəyan əsas maqnit selinin əksinə yönəlmiş öz maqnit selini yaradır. Maqnit seli Ф azaldıqda induksiyalanmış cərəyanın yaratdığı sel əsas sellə eyni istiqamətdə olur. Maqnit sahəsinin elektromexaniki təsirini verilmiş şəkillərdə göstərsək, görərik ki, maqnit seli artdıqda kontura təsir edən elektromexaniki qüvvələr (istiqaməti sol əl qaydası ilə tapılır) konturun yığılmasına, maqnit seli azaldıqda isə böyüməsinə səbəb olur.Buradan Lentsin elektromaqnit ətalət prinsipinin fiziki mahiyyəti aşkar olur: hər hansı elektrik konturu onda keçən maqnit selini sabit saxlamağa çalışır. Müntəzəm maqnit sahəsində maqnit xətlərini kəsərək hərəkət edən düzxətli naqildə induksiyalanmış e.h.q. belə ifadə edilir: burada e – induksiyalanmış e.h.q.,B B –maqnit induksiyası , Tl l – naqilin maqnit xətlərini kəsən aktiv hissəsi ,m v –sahəyə nəzərən naqilin hərəkət sürəti, m/san - sürət vektoru ilə induksiya vektoru arasındakı bucaqdır. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

10. Şəkil 5. Maqnit sahısində hərəkət edən naqildə e.h.q.nin yaranması. Sağ əl qaydası İnduksiyalanmış e.h.q.-nin istiqamətini bu halda Lentsin prinsipinə əsaslan-mış sağ əl qaydası ilə təyin etmək lazımdır. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

11. MAQNİT DÖVRƏLƏRİ Elektrik maşınları və aparatlarında maqnit sahələri çox vaxt elektromaq- nitlərlə, tək-tək hallarda sabit maqnitlərlə yaradılır. Elektromaqnit, ferromaqnit nüvəli maqnitləşdirici cərəyanlı sarğacdan ibarətdir. Sabit maqnit hazırlamağın mürəkkəbliyi, baha başa gəlməsi və maqnit sahəsini tənzimləməyin çətinliyi elektromaqnitlərin geniş yayılması- na səbəb olmuşdur.Maqnit sahəsinin gücləndirilməsi və maqnit xətlərinin fəzanın müəyyən his-səsində toplanması üçün elektrik maşın və aparatları- nı elə hazırlayırlar ki, maqnit seli əsasən ferromaqnit materiallardan keçsin. Maqnit selinin qapandığı bir neçə ferromaqnit (polad) və qeyri-ferromaqnit (hava) hissələrin vəhdətinə maqnit dövrəsi deyilir. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

12. TAM CƏRƏYAN QANUNU Maqnit dövrələrinin hesabının əsasını tam cərəyan qanunu təşkil edir.Tam cərəyan qanunu riyazi olaraq belə ifadə olunur: Burada - fəzanın verilmiş nöqtəsində maqnit sahəsinin intensivlik vektoru; - qapalı l konturunun uzunluq elementi; və vektorları arasındakı bucaq; - konturundan keçən cərəyanların cəbri cəmidir. l konturundan keçən Ik cərəyanının işarəsi o vaxt müsbət götürülür ki, həmin cərəyanla konturu dolanma istiqamətləri sağ gedişli burğu qaydasında olsun. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

13. MAQNİT DÖVRƏSİ ÜÇÜN OM QANUNU Bir cinsli materialdan hazırlanmış qapalı üzükşəkilli (toroid) sadə maqnit dövrəsinə baxaq. Maqnitləşdirici dolaq toroidin çevrəsi üzrə müntəzəm paylanmışdır. Üzüyün işərisində maqnit xətləri mərkəzi O nəqtəsində olan konsentrik çevrələrdən ibarətdir. Maqnit xətlərindən birini lx qapalı kontur qəbul edib, onun üçün tam cərəyan qanununu tətbiq edək. Bu zaman və vektorları istiqamətlərinin eyni , konturun bütün nöqtələrində quruluşun simmetrikliyinə görə Hx-in qiymətinin sabit və konturdan keçən cərəyanlar cəminin -ə bərabər olduğunu nəzərə almaq lazımdır. Onda Bərabər paylanmış dolaqlı üzükvarı maqnit sahəsi üzüyün daxilində toplanır.Üzükdən xaricdə maqnit sahəsi yoxdur (H=0). Maqnit selini təyin edək.Bunun üçün maqnit sahə intensivliyini orta qiymətindən istifadə edirik: MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

14. Burada l- orta maqnit xəttinin uzunluğudur, m. Bu ifadə maqnit dövrəsi üçün Om qanunu adlanır. kəmiyyətinə maqnitləşdirici qüvvə, kəmiyyətinə isə maqnit keçiricisinin maqnit mügaviməti deyilir. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

15. FERROMAQNIT MATERIALLAR VƏ ONLARIN XASSƏLƏRİ Elektrik maşın və aparatlarını maqnit dövrələrini əsasən ferromaqnit materiallardan hazırlayırlar. Ferromaqnit materialların maqnit nüfuzluğunu sabit olmayıb, maqnit induksiyasından asılı olaraq geniş həddə dəyişir. Bu isə Rm maqnit müqavimətinin dəyişən olmasına və maqnit dövrəsi hesabının çətinləşməsinə səbəb olur. Odur ki, maqnit dövrələrini hesablamaq üçün maqnitlənmə əyriləri verilməlidir. Bu əyrilər B (H) asılılığı təcrübə yolu ilə qapalı maqnit keçiricisini sınamaqla alınır. Nümunənin başlanğıc maqnitlənməsinə əyrisi uyğun gəlir, buna başlanğıc maqnitlənmə əyrisi deyilir. Əgər nümunənin +Hx-dan – Hx –ya qədər dövri maqnitləşdirsək, B (H) qrafiki (B əyrisi) qapalı əyri olar. Bu əyriyə histerezis ilgəyi deyilir. Hx-nin müxtəlif qiymətləri üçün müxtəlif histerezis ilgəklərinin ailəsini alırıq. Hx-nın H max-dan böyük qiymətlərində histerezis ilgəyinin sahəsi daha bö-yümür.Hx= Hmax uyğun histerezis ilgəyinə sərhəd histerezis ilgəyi deyilir. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

16. Sərhəd histerezis ilgəyi ferromaqnit materialın qalıq induksiyasınını Bq və koertsetif qüvvəni Hs müəyyən edir. Histerezis ilgələrinin təpələrini birləşdirən əyriyə əsas maqnitlənmə əyrisi deyilir. Bu əyrilər sorğu kitablarında verilir və onlardan maqnit dövrələrinin hesabatında istifadə olunur. Koersetiv qüvvənin qiyməti materialın qalıq maqnitliyini saxlamaq bacarığını xarakterizə edir. Ferromaqnit materialların dövri maqnitləşməsi üçün enerji sərf etmək lazımdır. Bu enerjinin miqdarı bir dövr üçün histerezis ilgəyinin sahəsinə mütənasibdir. Buna görə dövri maqnitlənmə şəraitində işləyən elektrotexniki quruluşların maqnit keçiricisini histerezis ilgəyi ensiz olan ferromarnit matrialından hazırlamaq əlverişlidir.Belə ferromaqnit materiallara maqnit yumşaq materiallar deyilir (elektrotexniki polad, xüsusi ərintilər, məsələn, permalloj və s.). Sabit maqnit hazırlamaq üçün histerezis ilgəyi enli olan ferromaqnit materiallardan istifadə edilir. Belə materiallara maqnitbərk materiallar deyilir (dəmirin volframla, xromla və alüminiumla bir sıra ərintiləri). MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ

17. Tərtib etdi: Elektrotexnika və elektrik təchizatı kafedrasının laborantı Mehtiyeva C.İ. MAQNİT SAHƏSİNİN ELEKTROMEXANİKİ TƏSİRİ