. Ocena wiarygodności osobowych źródeł dowodowych w aspekcie psychologicznym

1. . Ocena wiarygodności osobowych źródeł dowodowych w aspekcie psychologicznym dr Paweł Nowak

2. Pojęcie kłamstwa • Kłamstwo polega na tym, że jedna osoba ma intencję zmylenia drugiej, czyni to rozmyślnie, bez uprzedzenia o posiadaniu takiego zamiaru i bez explicite wyrażonej przez okłamywanego prośby o wprowadzenie go w błąd.

3. Sposoby kłamania • Ukrywanie – kłamca wstrzymuje się od przekazania jakiejś informacji i faktycznie nie mówi niczego nieprawdziwego. • Fałszowanie – wymaga czegoś więcej. Kłamca nie tylko ukrywa prawdziwą informację, ale przekazuje także informację fałszywą, tak jak gdyby była prawdziwa. • Skuteczne kłamstwo – opiera się często na połączeniu obu tych sposobów.

4. Sposoby kłamania • Ludzie z reguły wolą ukrywać niż fałszować. • Łatwiej zataić ukrywanie i wiąże się ono z mniejszymi konsekwencjami dla kłamcy. • Ukrywanie łatwiej bronić w przypadku ujawnienia, np. formułą Najlepiej jak sobie to przypominam, która jest później alibi, gdyż zeznający twierdzi, że po prostu o czymś zapomniał

5. Sposoby kłamania • Zapomnienie może być jednak skutecznym alibi tylko w przypadku mało ważnych spraw. • Sprowokowanie do odpowiedzi uniemożliwia ukrywanie. • Z reguły kłamca ucieka się do fałszowania, aby lepiej zamaskować to, co jest ukrywane. • Fałszowanie jest konieczne w przypadku, gdy osoba zeznająca przeżywa silne emocje. • Im silniejsze emocje tym trudniej je ukryć bez fałszowania.

6. Sposoby kłamania • Całkowicie niewinne osoby mogą odczuwać strach, kiedy są indagowane, np. podczas zadawania dociekliwych albo natarczywych pytań. • Nie powinny jednak odczuwać przerażenia i wpadać w panikę. • Wiele osób próbuje w takiej sytuacji zachować spokój, przybrać minę pokerzysty, ale to niemożliwe, bo: często drżą im ręce, a więc je zaciskają lub składają; usta są rozciągnięte i naprężone; górne powieki i brwi są podniesione do góry; maskując, zaciskają zęby lub usta albo obniżają brwi;

7. Maskowanie kłamstwa • Nieskuteczne metody maskowania: Zakrywanie dłonią/dłońmi twarzy lub jej części; Odwracanie się od osoby, zadającej pytania; Unikanie jej wzroku, a zwłaszcza spuszczanie wzroku. • Najlepszą maską jest fałszywa emocja poprzez przyjęcie pozy. • Przerażenie lub panikę najczęściej maskuje się złością, zdumieniem lub zaskoczeniem albo złośliwością. • Ludzie bardzo często maskują negatywne emocje uśmiechem i/lub życzliwością. • Istnieją ludzie (na szczęście nie wielu), którzy umieją kłamać bez maskowania.

8. Maskowanie kłamstwa • Fałszywa atrybucja – przyznawanie się do prawdziwych emocji, ale tłumaczenie ich nieprawdziwymi powodami. • Fałszywa prawdomówność – mówienie prawdy, ale w taki sposób, żeby pytający nie uwierzył w to, co usłyszał. • Naigrywanie się z pytającego (czy to obraza sądu?). • Mówienie półprawd (częściowej prawdy). • Podstęp błędnego wnioskowania – mówienie rzeczy, które mogą być przez rozmówcę odbierane zarówno pozytywnie, jak i negatywnie.

9. Wskazówki kłamstwa • Istnieją dwa rodzaje wskazówek kłamstwa: Przeciek – ujawnienie bądź zasygnalizowanie przez przypadek czy na skutek pomyłki prawdy. Wskazówka fałszu – z zachowania kłamiącego można wywnioskować, że nie mówi prawdy (gesty, mimika, ton głosu, przejęzyczenie).

10. Dlaczego kłamstwa są nieskuteczne? • Złe scenariusze – kłamca nie zawsze ma czas na przygotowanie, powtórzenie i zapamiętanie odpowiedniego scenariusza. • Wskaźniki kłamstwa przy złym scenariuszu: nietrafność i niespójność odpowiedzi na pytania; sprzeczność wewnętrzna w zeznaniach; niezgodność z innymi bezspornymi dowodami; sposób komunikacji: zbyt długie pauzy; ściąganie brwi i dolnych powiek oraz zmiany w gestykulacji.

11. Dlaczego kłamstwa są nieskuteczne? • Kłamstwo w sprawie emocji – najtrudniejsze do ukrycia, bo bardzo trudno udawać uczucia i emocje. • Emocje dotyczące kłamstwa – kłamanie wywołuje w ludziach trzy rodzaje emocji: Strach przed przyłapaniem na kłamstwie; Poczucie winy z powodu okłamywania; Radość oszukiwania.

12. Radość oszukiwania • Ten rodzaj emocji spotyka się najczęściej na sali sądowej z następujących powodów: okłamywany stanowi dla kłamcy wyzwanie (reputacja sędziego czy prokuratora); kłamstwo jest wyzwaniem dla kłamiącego (waga sprawy); inne osoby obserwują albo wiedzą o kłamstwie i podziwiają zręczny wyczyn kłamcy

13. Odkrywanie kłamstwa • Nie istnieją oznaki samego kłamstwa. • Pojawiają się sygnały, że ktoś jest słabo przygotowany albo przeżywa emocje nieodpowiednie do sytuacji. • Trudności w odkrywaniu kłamstwa biorą się przede wszystkim z nadmiaru informacji – trzeba obserwować i analizować zbyt wiele rzeczy. • Nie wolno skupiać się tylko na stereotypowo uważanych za znaczące aspektach komunikacji – słowach i mimice – wtedy bardzo łatwo zostać oszukanym.

14. Odkrywanie kłamstwa • Kłamcy kontrolują mniej swój głos i swoje ciało. • Głos, podobnie jak mimika, łączy się z tymi obszarami mózgu, które są odpowiedzialne za emocje. • Brzmienie głosu w nagraniach zaskakuje ludzi, bo nie zdają sobie sprawy z przewodzenia kostnego, a w związku z tym nie są w stanie do końca nad nim zapanować. • Ciało nie jest związane z obszarami mózgu odpowiedzialnymi za emocje, dlatego jest lekceważone przez ludzi i staje się źródłem przecieków

15. Słowa a kłamstwo • Nieuwaga – brak starannego przygotowania, nieprzemyślenie słów. • Przejęzyczenia – powstaje, gdy mówiący chce stłumić w sobie intencję powiedzenia czegoś. • Tyrada – mówiący daje się ponieść emocjom (gniewowi, furii, przerażeniu czy rozpaczy) i w efekcie ujawnia prawdę. • Mowa pośrednia – pokrętne odpowiedzi, wymyślne uniki, odpowiedzi wymijające, za mało lub za dużo informacji. Problem ryzyka Brokawa.

16. Głos a kłamstwo • Pauzy – zbyt długie albo zbyt częste. • Protezy dźwiękowe, powtarzanie słów, jąkanie. • Brzmienie głosu – ton głosu (podnoszenie głosu przy zdenerwowaniu, opadanie głosu przy smutku i zmartwieniu; intensywność głosu; szybsze tempo mówienia; specyficzne zmiany barwy głosu – niejasne). • Jednostajność głosu – może być oznaką odtwarzania przygotowanej informacji, dowodzić kłamstwa.

17. Ciało a kłamstwo • Emblematy – zachowania ciała o ustalonym znaczeniu w danej kulturze (potakiwanie, kręcenie głową, wysunięty środkowy palec, wzruszenie ramionami, pocieranie palców) mogą być przeciekami, ponieważ są niekontrolowane i pojawiają się w innych obszarach niż zwykle albo są cząstkowe. • Ilustratory – ruchy ciała wykonywane podczas mówienia, które mają być ilustracją wypowiadanych słów.

18. Ciało a kłamstwo – rodzaje ilustratorów • Kładzenie nacisku na jakieś słowo lub zwrot. • Kreślenie w powietrzu wypowiadanych myśli (dyrygowanie mową). • Kreślenie w powietrzu figur lub wykonywanie ruchów, obrazujących temat wypowiedzi. • Najczęściej do tego celu używa się rąk, ale ruchy brwi i górnych powiek, całe ciało lub górna jego część też pełnią tę funkcję. • Kwestia stosowności ilustratorów.

19. Ciało a kłamstwo – funkcje ilustratorów • Ułatwiają mówiącym wyjaśnienie pojęć, które trudno wyrazić słowami. • Ilustrowanie pojawia się także wtedy, gdy ktoś nie może sobie przypomnieć jakiegoś słowa. • Są sposobem wprowadzania spójności (koherencji) do wypowiedzi. • Świadczą o zaangażowaniu w to, co mówi nadawca. • Ujawniają rozpacz, wściekłość, przerażenie, podniecenie i entuzjazm.

20. Ciało a kłamstwo – zaniechanie ilustrowania • Brak emocjonalnego zaangażowania. • Brak zainteresowania i znudzenie tematem własnej wypowiedzi. • Przeżywanie głębokiego smutku. • Mniej ilustratorów pojawia się także, gdy ludzie nie wiedzą, co dokładnie powiedzieć. • Wypowiedzi nacechowane wielką ostrożnością – nie muszą być związane z kłamstwem. • Mała liczba ilustratorów może być symptomem kłamstwa.

21. Ciało a kłamstwo - manipulowanie • Manipulatory – ruchy, w których jedna część ciała czyści, masuje, utrzymuje, przyciska, chwyta, drapie lub w inny sposób manipuluje inną częścią ciała. • Manipulatory krótkotrwałe (uzasadnione): poprawianie włosów; usunięcie zanieczyszczeń z ucha; podrapanie części ciała. • Manipulatory długotrwałe (uzasadnione i nieuzasadnione): skręcanie i rozkręcanie włosów; pocieranie palcami; stukanie czy ruszanie nogami; • Manipulacje odbywają się z reguły w okolicach twarzy (włosy, uszy, nos) oraz krocza. Dotyczą także wypychania językiem policzków oraz nieznacznego uciskania warg zębami czy pocieranie nogi o nogę. Odbywa się często przy użyciu rekwizytów (zapałka, ołówek, spinacz, papieros czy biżuteria).

22. Ciało a kłamstwo - manipulatory • Manipulatory są z reguły na granicy świadomego oraz nieświadomego i z reguły nie świadczą o kłamstwie. • Każdy ma inne preferencje, dotyczące manipulowania. • Niektóre formy manipulowania są dowodem nie tylko zakłopotania, ale również zaburzeń psychicznych czy bardzo silnego wstydu. • Manipulowanie może wskazywać przeciwstawne stany – zakłopotania i zrelaksowania • Rozbudowane manipulowanie często niesłusznie uznaje się za objaw kłamstwa.

23. Ciało a kłamstwo – inne znaki • Postawa ciała: siedzenie i stanie jest najłatwiejsze do opanowania przez mówiącego; tendencja przesuwania się do przodu oznacza zarówno zainteresowanie, jak i złość; przesuwanie się do tyłu sygnalizuje zarówno strach i wstręt, jak i znudzenie. • Autonomiczny układ nerwowy (AUN) generuje zmiany, gdy pojawia się napięcie emocjonalne: skrócone, szybie i płytkie oddychanie; intensywne pocenie się; częstsze przełykanie; bardzo suche usta.

24. Mimika a kłamstwo • Twarz przekazuje następujące informacje: jaka emocja jest doświadczana – każda emocja może objawiać się zróżnicowanymi ekspresjami; czy występują dwie emocje razem – na twarzy pojawiają się elementy każdej z nich jaka jest siła emocji – każda emocja może zmieniać się pod względem intensywności w trakcie rozmowy.

25. Mimika a kłamstwo • Cechy emocji: intensywność; możliwość jej kontrolowania; czas potrzebny do jej wzbudzenia; czas potrzebny do jej zniknięcia; temperatura; autentyczność.

26. Mimika a kłamstwo • Mikroemocje – zdradzają pełny obraz emocji, ale trwają bardzo krótko (około 25 setnych sekundy). • Ekspresje stłumione – na twarzy pojawiają się emocje, ale nadawca zdaje sobie z nich sprawę i przerywa tę ekspresję, czasami przykrywa ją inną. Samo stłumienie może być sygnałem kłamstwa. • Błąd Otella – oceniający może nie wziąć pod uwagę, iż niektóre osoby prawdomówne są zaniepokojone, kiedy ktos podejrzewa je o kłamstwo.

27. Mimika a kłamstwo • Mięśnie wiarygodne w twarzy – bardzo trudne do kontrolowania poruszanie kącikami ust bez ruchu brody mięśnie na czole (skroniowe i przednioczaszkowe) – bardzo trudno jest udawać smutek i strach/lęk/ przerażenie; z kolei złość i zaskoczenie jest bardzo łatwe do „zagrania” mięśnie problemu – odpowiedzialne za ściąganie brwi w dół i do siebie mięśnie ust – ich zwężenie bez wciągania do środka to oznaka wzbierającej złości

28. Mimika a kłamstwo • Oczy zmiany w wyglądzie oczu powodowane mięśniami otaczającymi gałki oczne – łatwo je uruchomić lub zablokować – nie są wiarygodne; kierunek patrzenia – patrzenie w dół i odwracanie wzroku – nie są wiarygodne; mruganie – nasila się, gdy ktoś doświadcza silnych emocji – wiarygodne; rozszerzenie źrenic – podniecenie, złość lub strach – wiarygodne; łzy – w stanie rozpaczy, smutku, żalu, niekontrolowanej radości i śmiechu – wiarygodne.

29. Mimika a kłamstwo • Zmiany na twarzy spowodowane autonomicznym układem nerwowym (AUN): zarumienienie/zaczerwienienie – wstyd, poczucie winy lub zakłopotanie; zblednięcie – bardziej kontrolowana złość lub strach; pocenie się – zagrożenie, zdenerwowanie, strach.

30. Fałszywy wyraz mimiczny • Ekspresja asymetryczna – te same ruchy pojawiają się po obu stronach twarzy, ale są silniejsze po jednej z nich. Nie jest to ekspresja jednostronna. Asymetria twarzy jest wskazówką, że emocja nie jest prawdziwa, ponieważ mówiący zmusza się do ekspresji, okazuje ją w sposób kontrolowany i w pełni świadomy. Asymetrie wyrazu twarzy nie pojawiają się, gdy emocje są spontaniczne i naturalne.

31. Fałszywy wyraz mimiczny • Przebieg ekspresji w czasie – całkowity czas trwania ekspresji na twarzy oraz czas, jaki upływa, zanim ekspresja w pełni się objawi oraz jak długo znika. Długotrwałe ekspresje (10 sek. i dłuższe) mogą być fałszywe. Przy zaskoczeniu wszystkie trzy fazy powinny trwać sekundę.

32. Fałszywy wyraz mimiczny • Osadzenie ekspresji w toku konwersacji – miejsce, w którym pojawia się ekspresja twarzy w stosunku do mowy, zmian w głosie i ruchów ciała. Wyrazy twarzy, które nie są zsynchronizowane z ruchami ciała, są najprawdopodobniej wskazówkami fałszu.

33. Zasady ostrożności w ocenie wiarygodności świadka • Uczyń bardziej świadomym proces interpretowania behawioralnych oznak kłamstwa. • Zrozum lepiej naturę błędów, które pojawiają się w wykrywaniu kłamstwa. • Pamiętaj o różnicach indywidualnych (ryzyku Brokawa) – brak oznaki kłamstwa nie jest dowodem prawdomówności. • Dokonuj oceny na podstawie zmian w zachowaniu osoby podejrzanej • Uważaj, bo prawdomówna osoba może pod wpływem, stresu sprawiać wrażenie, że kłamie (błąd Otella).

34. Zasady ostrożności w ocenie wiarygodności świadka • Uświadom sobie przyjęte z góry założenie dotyczące podejrzewanej osoby i redukuj skutki tego założenia. • Rozważ możliwość, że oznaka jakiejś emocji nie jest wskazówką kłamstwa, ale tego, jak czuje się prawdomówna osoba, gdy ktoś podejrzewa ją, że kłamie. • Stosuj test wiedzy ukrytej – zadawaj pytania, na które odpowiedzi zna tylko osoba winna i obserwuj jej reakcje na możliwości prawdziwej i nieprawdziwej odpowiedzi.

35. Zasady ostrożności w ocenie wiarygodności świadka • Wykorzystaj pytania z testu załączonego do tych zajęć do sprawdzenia kłamstwa, kłamcy i siebie jako wykrywającego kłamstwo, aby oszacować prawdopodobieństwo błędów lub dokonania trafnej oceny.

36. Trudności w ocenie wiarygodności świadka na sali sądowej • „System sprawiedliwości musiał być zaprojektowany przez kogoś, kto chciał uniemożliwić wykrywanie kłamstwa na podstawie obserwacji zachowania” (Paul Ekman). • Możliwość przygotowania i przećwiczenia odpowiedzi. • Powoduje to wzrost pewności siebie i maleje strach przed przyłapaniem. • Upływ czasu od zdarzenia – stępienie i osłabienie emocji świadka czy winnego. • Mówiący przez miesiące może zacząć wierzyć w swoją wersję, a to utrudnia wykrycie kłamstwa.

37. Trudności w ocenie wiarygodności świadka na sali sądowej • Krzyżowy ogień pytań następuje po wielodniowych przygotowaniach z adwokatem, a osoba pytana ma z reguły możliwość udzielania odpowiedzi: TAK lub NIE. • Natomiast osoba niewinna odczuwa strach przed uznaniem za winnego i to może wywoływać u niej reakcje analogiczne do zachowania osoby winnej. • Ważne, żeby osoby (policjanci, pracownicy socjalni itp.), które przesłuchują świadków tuż po wykryciu przestępstwa, umiały wykrywać kłamstwo.

38. Na do widzenia • Nie wszyscy ludzie są kłamcami • W ramach relaksu i utrwalenia informacji warto obejrzeć: „Dwunastu gniewnych ludzi”, reż. Sidney Lumet (1957) „Negocjator”, reż. Felix Gary Gray (1998) „Magia kłamstwa” („Lie to me”), serial z Timem Rothem (od 2009 roku) – koniecznie!!! Dziękuję bardzo