Mövzu : 1 “Qara –yara və vərəm” Mühazirəçi : dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2011

1. Mövzu: 1 “Qara –yara və vərəm” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə.  Gəncə- 2011 AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AGRAR UNIVERSITETI Fakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: EPİZOOTOLOGİYA VƏ İNFEKSİON XƏSTƏLİKLƏR“BAYTARLIQ ” ixtisası

2. PLAN • Xəstəliyin tərifi • Tarixi məlumat • İqtisadi zərər • Törədicisi • Davamlılığı • Epizootoloji xüsusiyyətləti • Patogenez • Gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomik dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, S.Ə. Culfayev “Xüsusi epizootologiya”, “Azərnəşr”, Bakı, 1990. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Ağayeva, Q.Ə.Dünyamalıqev “Baytarlıq virusologiyası”. Azərnəşr-2009 • Z.Ə. Ələsgərov “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”, “Azərnəşr”, Bakı, 2006. • A. A. Konopatkin və başqaları “Epizootologiya və k/t heyvanlarının infeksion xəstəlikləri”, Moskva, “Kolos”,1984. • R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • R. A.Kadımov ,A.A. Kunakov, V.A. Sedov «İnfeküionnıe bolezni oveü», «Kolos», Moskva,1987. • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, Z.Ə. Ələsgərov “Epizootologiya”, “Elm”, Bakı, 1998.

4. QARAYARA (ANTHRAX) • Qarayara kəskin infeksion xəstəlik olub, septisemiya, müxtəlif böyüklükdə karbunkullar əmələ gəlməsi və ağır intoksikasiya ilə özünü göstərir. • Tarixi məlumat. Xəstəlik hələ bizim eradan çox əvvəl müəyyən olunmuşdur. Qədim yunan mütəfəkkirlərindən homer, hippokrat öz əsərlərində qarayaraya oxşar xəstəlik haqqında məlumat vermişlər. Qarayara qədim zamanlardan «müqəddəs öd», «fars odu» və s. adlar altında məlum idi. Ədəbiyyatlarda gəstərildiyi kimi qarayara xəstəliyi ayrı-ayrı ölkələrdə bəzən əhali arasında da kütləvi fəlakətlər törətmişdir. • Rusiyada qarayara xəstəliyi 978-ci ildən müşahidə olunmuşdur. • Qarayara XVIII-XIX əsrlərdə sürətlə yayılmağa başlamışdır. A.Eşke (1758) və N.Nojevşikov (1762) Sibirdə işləyərkən qarayaranın insanlar və heyvanlar arasında müşahidə etmişlər. S.S.Andreyevski (1788) özünü yoluxdurmaq təcrübəsi ilə qarayaranın insanlarda və heyvanlarda eyni xəstəlik olmasını və identikliyini sübut etmişdir. XIX əsrin ortalarında xəstəliyin elmi əsaslarla öyrənilməsi başlanılmışdır. Belə ki, alman alimi F.Pollender (1849), fransa alimi K.Daven (1850) və rus alimi F.A.Brauell (1857) qarayaranın törədicisini xəstəlikdən ölmüş insan və heyvanın qanında müəyyən etmişlər. 1863-cü ildə K.Daven eksperiment yolu ilə sübut etmişdir ki, insan və heyvanlarda qarayara çöpləri xəstəliyin törədiciləridir. • Qarayaraya dair aparılmış tədqiqatların bir çoxu, məşhur alimlərdən L.Paster, R.Kox, K.Daven, L.S.Tsenkovski və başqalarının adı ilə bilavasitə əlaqədardır. • 1876-cı ildə məşhur alman alimi R.Kox qarayaranın törədicisini əsaslı surətdə öyrənmişdir. O qarayaranın təmiz kulturasını əldə etmiş, kapsula-spor əmələ gətirmək qabiliyyətini öyrənmiş və eksperimental qarayara əldə etmişdir. R.Kox eyni zamanda bunların süni qida mühitlərində çoxaldılması üsulunu işləyib hazırlamışdır. • 1881-ci ilddə dahi fransa alimi Lui Paster qarayara xəstəliyinin spesifik profilaktikası üçün törədicinin zəiflədilmiş kulturasından ilk dəfə vaksin hazırlamış və bununla da xəstəliyin qarşısının alınmasına nail olmuşdur. • Rus tədqiqatçısı L.S.Tsenkovski 1883-cü ildə Rusiyada ilk dəfə olaraq qarayaraya qarşı vaksin hazırlamışdır. 1944-cü ildə N.N.Kinzburq və A.A.Tamarin STİ-1 vaksin, 1956-cı ildə S.Q.Kolesov, N.A.Mixaylov və Y.F.Borisoviç isə DENI alüminium-hidroksidli vaksin hazırlamışdır. • Ölkəmizdə qarayaranın bir çox xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində I.N.Lanqe, P.N.Andreyev, N.A.Mixin, S.N.Vışelesski, R.A.Tsion, M.V.Revo, Y.E.Kolyakov, F.A.Terentyev, S.Q.Kolesov və b. xidmətləri qeyd edilməlidir. • Hazırda bu xəstəlik dünyanın əksər ölkələrində müşahidə edilir. Keçmiş SSRI-də qarayara əsasən sporodik halda görünməklə profilaktik tədbirlər nəticəsində yox dərəcəsinə endirilmişdir.

5. Iqtisadi zərər. Qarayaranın baş verməsi nəticəsində təsərrüfatlara böyük iqtisadi zərər dəyir. Bu letallıq faizinin yüksək olması, təsərrüfatın sağlamlaşdırılmasına çəkilən xərclərlə əlaqədardır. • Törədicisi. Bac.anthracisxəstəliyin törədicisidir. Bunun uzunluğu 3,0-10,0 mkm, eni 1,0-1,3 mkm-dir. Amil hərəkətsizdir, spor və kapsula yaradır. Ölmüş heyvanların qanı və toxumalarından hazırlanmış yaxmalarda amil tək-tək və bəzən qısa zəncir şəklində çöplərin birləşməsi vəziyyətində görünür. • Orqanizmdə həmçinin serum və qan əlavə edilmiş qida mühitlərində kapsula, orqanizmdən kənarda xüsusilə əlverişsiz mühit şəraitində spor yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. Amilinsporyaratmasıüçün optimal temperatur 30-35°-dir. 12°-dənaşağıvə 43°-dənyuxarıtemperaturdasporyaratmaqqabiliyyətiitir. Yarılmamışcəmdəkdəsporəmələgəlmir. • Xəstəliyintörədicisianilinboyalarınıasanlıqlaqəbuledir, qramlamüsbətboyanır. KapsulanıboyamaqüçünOltvəMixinüsulundan, sporugörməküçünisəPeşkov, Zlatoqorova, Aueski, Müllervə s. boyamaüsullarındanistifadəedilir. Bac.anthracisbirçoxqidamühitlərindəyaxşı boy verir. Xüsusiləpeptonnəpolipeptidlərəgörəhidrolizolunmuşzülalkompleksləriolanmühitdədahayaxşıyetişir. • Laboratoriyaşəraitində, amiliyetişdirməküçün universal qidamühitlərindən (ƏPA, ƏPB, ƏPJ) vəmüxtəlifbitkilərindəmləmələrindənistifadəedilir. Yetişdirilməüçün optimal temperatur 35-37°C, optimal pH isə 7,2-7,6 olmalıdır. • Bərkqidamühitindəyetişdirildikdəamilözüüçüntipikolannahamar (K-forma), keçidkoloniyaları (O-forma), hamar (S-forma) vəcırtdan (C-forma) koloniyalarıyaradır. • Xəstəliyintörədicisindəbirçoxfermentləraşkaredilmişdirki, bunlardaonunbiokimyəvicəhətdənfəallığınıtəminedir. Amilqlükozanı, maltozanı, saxarozanı, fruktozanıvədekstriniparçalayaraq, asetilmetilkarbinoləmələgətirir. Törədicininkulturasıspesifikbakterirfaqahəssaslıqgöstərir. Orqanizmdəekzotoksinhasiledirki, bunundatərkibindəimmunogen, iltihabtörədənvəletalfaktorlarmövcuddur. • Davamlılığı. Amilinvegetativforması, sporformayanisbətənxaricimühitintəsirinədavamsızdır. Yarılmamışheyvancəsədindətörədicininvegetativformasıproteolitikfermentlərintəsirindən 2-3 günə, sümükiliyində 7 günəməhvolur. Dondurulmuşətdəamil 15 gün, duzlanmışətdəisəamil 45 günsağqalır. • Sporformadaamiltorpaqdavəsuda 10 illərlə, bağlıampuladalaboratorşəraitindəsaxlanmışbulyonkulturasında 6 ilözvirulentlikqabliyyətinisaxlayır. • Kimyəvidezinfeksiyamaddələrindən 2%-li formalin, 5%-likarbolturşusu, 5%-lixlorluəhəngməhluluxəstəliktörədicisininvegetativformasını 5 dəqiqəliyəməhvedir. Amilinsporformasınımütləqspirtdə 50-60 günə, 5%-likarbolturşusuvə 5-10%-lixloramin 1 günəöldürür, 120- 140°-liquruhavasporformasını 2-3 saata, 1500C temperaturda 1 saataqaynatma 1 saatainaktivləşdirir. Vegetativformanı 600S temperatur 15 dəqiqəyə, qaynatmaisəaniolaraqöldürür. • Bac.anthracislizosiminlitiktəsirinəçoxhəssaslıqgöstərir. Bundanəlavəkolisalmonellaqrupmikroorqanizmləri, proteya, stafilokklarvəs. qarayaratörədicisinəantaqonisttəsirgöstərir. Müəyyənedilmişdirki, yoncanın, buğdanın, sarımsağınvəbirçoxbaşqabitkilərinköklərindənayrılanşirə, amilintorpaqdainkişafınınqarşısınıalır. • Qarayaratörədicisispesifik DNT-lifaqhasiledir.

6. Epizootolojixüsusiyyətləri. Təbiihaldaxəstəliyəirivəxırdabuynuzluheyvanlardəvə, at maralvəbaşqalarıhəssasdırlar. Bundanbaşqabirçoxvəhşiheyvanlardaxəstəliyətutulurlar. Donuzlarxəstəliyəazhəssasdırlar. It vəpişikləryüksəkdozalarlayoluxdurulduqdaxəstəliyətutulurlar. Qarayarayainsanlardahəssasdır. • Müəyyənolunubki, bəzicinsqoyunlar, xüsusiləƏlcəzairqoyuncinsiqarayaraxəstəliyinintörədicisinənisbətəndavamlıdır. Cavanheyvanlaryaşlılaranisbətənxəstəliyintörədicisinədahaçoxhəssasdırlar. • Xəstəliktörədicisininmənbəyixəstəheyvanlardır. Onlarifrazatlarıilə, (sidik, nəcis, tüpürcəkvə s.) amilixaricimühitəifrazedir. Amiltozvəaxarsularvasitəsiləbaşqasahələrəyayılıbəlverişlişəraitdəxüsusiləbataqlıqsahələrindəinfeksiyatörədicisininyeniocaqlarınıyaradır. Yırtıcıheyvanlarvəquşlarxəstəliktörədicisininyayılmasındamühümroloynayır. Bundanbaşqaamilxəstəlikdənölmüşheyvanındəri, yun, buynuzvə s. məhsullarıilədəyayılır. • Xəstəliyinyayılmasındaəsasroluheyvancəsədioynayır. ÇünkionunbütünorqanvətoxumalarındaBac.anthracisvar. Onagörədəxəstəlikdənölmüşheyvancəsədininyarılmasınaicazəverilmir. • Heyvanlardaəsasyoluxmayolualimentaryoldur, aerogenyoluxma nadir hallardamüşahidəedilir. Bundanbaşqatransmissivyolladayoluxmabaşverir. • Xəstələnmişheyvanlarınkəsilməsiçoxqorxuludur. Yunla, heyvanınsümüyüilə, yoluxmuşyemvasitəsiiləqarayaratörədicisiuzaqməsafələrəyayılabilər. • Infeksiyatörədicisininkeçiricifaktorlarınəcis, sidik, ağızsuyuiləçirklənmişxaricimühitobyektlərivəqansoranhəşəratlarhesabedilir. Yoluxmayaselikliqişalardazədələnmələr, qastritlər, dişlərinzədələnməsisəbəbolur. • Amilintorpaqdatoplanmasıvəuzunmüddətözhəyatfəaliyyətinisaxlamasıtorpağınfiziki-kimyəvixüsusiyyətindənvəmetereolojifaktorlardanasılıdır. Davamlıqarayaraocaqlarıqaratorpaqda, tündvəaçıqşabalıdıtorpaqlarda, həmçininbozqırvəşorantorpaqlardamüşahidəedilir. Qarayaraəsasənistiaylardadahaçoxmüşahidəedilir. Qeydetməklazımdırki, qarayarayaqışaylarındadatəsadüfetməkrlar. Yoluxmuşətiləxəstəliyintörədicisibaşqatəsərrüfatlarayayılabilərvəheyvanlarınyoluxmasınasəbəbolur. • Qarayaraxəstəliyindəorqanizminrezistenliyivəziyyətininböyükəhəmiyyəti var. Beləki, xaricimühitdəyüksəktemperatur, aclıq, avitaminozlar, uzunmüddətliyolgetməvə s. amillərorqanizminrezistenliyiniaşağısalırvəxəstəliyinağırkeçməsinəsəbəbolur. • Birsıratədqiqatçılarınrəyinəgörəqarayaranınbaşverməsindətorpaqəsashesabedilir. Torpağadüşmüşsporlarmünasibşəraitdəinkişafedərəkfəaliyyətəbaşlayırvəheyvanlarıyoluxdurur. • Xəstəliyinyayılmasındasancanvəqansoranhəşəratböyənək (göün), mozalan, ağcaqanadvəpayızmilçəyiəsasroloynayır. Bu həşəratlarQarayaraxəstəliyinətutulmuşvəhəmirxəstəlikdənölmüşheyvanlarınifrazatını, qanınısoranzamanıqarayaramikroblarınıözxortumcuqlarındavəmədələrində 2-3 günsaxlayır, sonraisəsağlamheyvanlarısancdıqdaxəstəliyintörədicisinisağlamheyvanayoluxdurur. Bu halheyvandarlıqdadahaçoxmüşahidəolunur. Qeydetməklazımdırki, milçəklərinsancmasınəticəsindəinsanlardaqarayaranınbaşverməsi -hallarınatəsadüfedilməmişdir. Infeksiyatörədicisininətrafayayılmasındabuxəstəlikdənölmüş, lakintələbolunanqaydadayandırılmamışheyvancəmdəkləriənqorxulumənbəhesabedilir. Xəstəliyintörədicisisporhalındayağışvəselsularıiləbaşqasahələrə, sumənbələrinəasanlıqlayayılır. Bundanbaşqabeləheyvancəmdəkləriniyeyənbirsıravəhşiheyvanlarvəquşlarqarayaranıntörədicisininuzaqməsafələrəyayılmasına, nəticədəhəminərazidəinsanlarınvəheyvanlarınyoluxmasınasəbəbolur. Qarayaraxəstəliyininətrafayayılmasıbirqədərmövsümixarakterdaşıyır. Insanlarvəheyvanlarbuxəstəliyəənçoxyayaylarındatutulur. Bununbaşlıcasəbəbiyaydaheyvanlarınçölvəotlaqşəraitindəbir-biriilətez-teztəmasdaolmasıdır.

7. Patogenez. Amilorqanizmətəbiibaryerlərinpozulmasınəticəsindədaxilolur. Xəstəliktörədicisininvirulentliyivəorqanizminrezistentliyindənasılıolaraqxəstəlikmüxtəlifformalardaözünügöstərir. Məlumdurki, donuzlaryemkütləsini tam şəkildəçeynəyirvəbuzamanağızboşluğununselikliqişasızədələnirsəamilhəminyerdənregionarlimfadüyünlərinətoplanırvəxəstəliktörədir. Donuzlardanfərqliolaraqgövşəyənheyvanlaryemiçeynəmədənudur. Mədəyədüşmüşkobudkütləhəminnahiyəninselikliqişasınızədələyir. Amilbeləzədədənqanakeçərəkseptisemiyatörədir. • Xəstəliyinbaşverməsindəamilinekzotoksinimühümrolamalikdir. Müəyyənedilmişdirki, Bac.anthracis-in hasiletdiyiekzotoksinüçfaktordan, yəniedematogenfaktor (EĞ), protektiv antigen (RA) vəletalfaktordan (LĞ) ibarətdir. • Edematogenfaktoryerliformadailtihabprosesi, yənişişvətoxumalarınparçalanmasınıtörədir. Protektiv antigen immunogenxassəyəmalikolmaqlatəmizhaldatoksindeyil. Letalfaktortəkhaldatoksikideyil, ancaqprotektivantigenləbirlikdəlaboratoriyadatəcrübəheyvanlarınölümünəsəbəbolur. Hərüçfaktororqanizməbirlikdətəsirgöstərərəkşişvəletallıqlaözünügöstərir. • Qarayaranınbaşverməsiikimərhələdəgedir. Orqanizmədaxilolmuşamiləvvəlcəyerlimüdafiəqüvvələrinintəsirinəməruzqalır. Müdafiəqüvvələrinintəsiriamilinhasiletdiyiekzotoksinvəaqressinlərvasitəsiləneytrallaşır. Əgəryerlimüdafiəqüvvələridəfedilirsə, amilsürətləinkişafedərəklimfadüyünlərindətoplanır. Bu zamanlimfoid tip hüceyrələriamilləmübarizəyəqoşulurvəonulizisəuğradır. Xəstəliktörədicisininlizisəuğramasınəticəsindəondanendotoksinazadolur. Amilintoksikiməhsullarıqandamarlarınınendotelisinipozur, nəticədəqansağıntılarıvətoxumalarainfiltratlarıntoplanmasıbaşverir. • Orqanizmdəmüəyyənmüddətdənsonraantitelləryaranırvəbeləliklə, induktivfazabaşlanır. Əgərorqanizmdavamlıdırsa, toksikiməhsullarantitellərvasitəsiiləneytrallaşırvətədricəniltihabprosesisönürvəsağalmağabaşlayır. • Əgəramilçoxvirulentlidirsəantitellərtoksikiməhsullarıneytrallaşdırabilmirvəölümlənəticələnir. Əgəramilqanakeçirsəmüəyyənorqanlarayayılır, xüsusilədalaqvəsümükiliyindətoplanır. Bac.anthracisbuorqanlardasürətləçoxalırvəyenidənqanakeçir. Qandaqarayaraantitellərihələyaranmadığıüçünamilburdadaçoxalır. Amilintəsirinəticəsindəqandaoksigeninmiqdarıazalır, turşu-qələvimüvazinətivəqanınlaxtalanmaqabiliyyətipozulur. Zədələnmişqandamarlarındaqandövranıpozulur, toxumalardaeksudatıntoplanmasıvəheyvanınölümümüşahidəedilir.

8. Gedişivəklinikiəlamətləri. Inkubasiyadövrüortahesabla 1-2 gündür. Bu dövrorqanizminrezistentliyindən, törədicininvirulentliyindənvəorqanizmədaxilolmayollarındanasılıdır. • Xəstəlikildırımvarı, iti, bəzihallardayarımitivəyaatipikkeçir. Xəstəlikyerli (karbunkulyoz) vəseptikiformadaözünügöstərir. Infeksionprosesinlokalizasiyayerindənasılıolaraqkarbunkulyoz, dəri, bağırsaq, ağciyərvəankinozformalarımövcuddur. • Ildırımvarıgedişzamanıheyvanqəflətənheçbirklinikiəlamətgörunmədənölür. Bəzənxəstəlikmüəyyənqədərləngiyirvəbuzamanxırdabuynuzluheyvanlardaoyanıqlıq, dişlərinixırçıldatmavəqeyri-adihərəkətlərnəzərəçarpır. Heyvanlar ilk klinikisimptomlargörünməsindənbirneçədəqiqəkeçmiştələfolur. Qaramalvəatlardaəvvəlcəoyanıqlıqvətemperaturun 41-42°C-yə qədəryüksəlməsi, nəbzvətənəffüsüntezləşməsi, selikliqişalarınsianozluğumüşahidəolunur. Oyanmailəəlaqədarolaraqbəzəngövdəninmüxtəlifnahiyələrindəəzələləringərginləşməsibaşverir. Bu dövrdəheyvanyerəyıxılır, başınıarxayavəyadöşünəsıxaraqölür. • Itigedişzamanıisətemperaturun 42°C-yə qədəryüksəlməsi, əzələlərdətitrəmə, nəbzvətənəffüsüntezləşməsigörünür. Görünənselikliqişalarınsianozluğunəzərəçarpır. Həzmsistemininpozulmasıiləəlaqədarolaraqbağırsaqlardaqaztoplanması, ishalvəqəbizlikyaranır. Sağılaninəklərinsüdükəsilir, boğazlardaisəbalasalmabaşverir. Atlardasancıəlamətləri, arxaətraflarınzəifliyinəzərəçarpır. Bütünheyvanlardaaqonaldövrdətəbiidəliklərdənqanlı-köpüklümayeaxmasıgörünür. Itigediş 2-3 gündavamedirvə 100% ölümlənəticələnir. • Yarımitigedişzamanıklinikiəlamətləritiformadaolduğukimidir. Fərqyalnızondadırki, yarımitigedişdəklinikiəlamətlərbəzənitirvəheyvansağalmışkimigörünür. Ancaqbirneçəsaatdansonraonlarınümumivəziyyətipisləşir. Xırdabuynuzluheyvanlardayelinvəcinsiyyətorqanlarınahiyəsindədərininhiperemiyasıvəbəzənşişlərgörünür. Xəstəliyinbugedişi 8 günəqədərdavamedirvəvaxtındamüalicəaparmadıqdaölümlənəticələnir. • Xronikigedişzamanıheyvanlardakəskinarıqlığıdonuzlardaisəboyunnahiyəsindəlimfadüyünlərininiltihabımüşahidəedilirvəxəstəlik 2-3 ay davamedir. • Atipik (abortiv) forma nadir hallardagörünməklətemperaturunzəifdərəcədəyüksəlməsivəsağalmailəözünügöstərir. • Karbunkulyoz formazamanıgövdəninmüxtəlifnahiyələrindəkarbunkullarinkişafedir. Əvvəlcəbərk, istivəağrılışişlərgörünür, sonrabunlarsoyuqvəağrısızolur. Şişinmərkəzindətoxumanınölümübaşverirvəyerindəyaraəmələgəlir. Bəzəndil, damaq, dodaqvədüzbağırsağınselikliqişasındaqabarcıqlaryaranır. Qabarcıqlarpartladıqdahəminyerdəntundrənglimayeaxırvəbununətrafınekrozlaşır. • Yerli forma uzungedişəmalikolmaqlabaşnahiyəsindəkilimfadüyünlərininiltihabınəzərəçarpırvəxəstəlik angina formasındaözünügöstərir. Boyunnahiyəsindəmüxtəlifböyüklükdəşişəmələgəlir. Udlağınşişiiləəlaqədarolaraqudmaaktıpozulur, öskürəkvəqusmagörünür. Udlaqvəqırtlaqdaböyükhəcmlişişheyvanınboğulmasınavəölümünəsəbəbolur.

9. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Cəsədmöhkəmşişdikdəəzələgərginləşməsizəifdərəcədənəzərəçarpırvəçoxsürətləçürüməyəbaşlayır. Təbiidəliklərdənqanlı-köpüklümayeaxır. Dərialtıtoxumadaserozlu-hemorrojiinfiltratmüşahidəedilir. Dərinindaxilisəthitünd-qırmızırəngdəgörünürki, budaoradakıkapillyarlarındoluqanlılığıiləizahedilir. Qanlaxtalanmamışvətünd-qırmızırəngdəolur. Perikarddaköksvəqarınboşluğundaserozlu-hemorrojiinfiltratməzərəçarpır. Qaraciyərvəböyrəklərdoluqanlı, ağciyərvəürəkhiperemiyalıolmaqlaüzərindəqapsağıntıları, limfadüyünləriböyümüşvəkəsiksəthişirəlimüşahidəedilir. Dalaqböyüməkləpulpasıyumşalmışolur. Nazikbağırsağınselikliqişasıhiperemiyalıvəqansağıntılıolmaqlaonunmöhtəviyyatıduruvəqanrəngindəmüşahidəedilir. • Yoğunbağırsaqdamühümdəyişiklikolmur, bəzəndüzbağırsağınselikliqişasındaxırdakarbunkullarnəzərəçarpır. • Xəstəlikdonuzlardaəsasən angina formasındagetdiyinəgörə, bunlardahemorrojilimfadenitmüşahidəedilir. Iltihabauğramışlimfadüyünləriböyümüşolurvəüzərindəqansağıntılarıgörünür. Bəzənlimfadüyünlərindənekrozlaşma, həmçininabseslərmüşahidəedilir. • Xəstəliyinbağırsaqformasındabağırsaqlardahemmorrojiiltihabınəzərəçarpır. Selikliqişaüzərindətünd-qırmızırənglivəmüxtəlifböyüklükdəşişkinləşmişiltihabocaqlarıgörünür. BeləxırdailtihabocaqlarıhəmçininPeyeryığıntılarındanəzərəçarpırvəbunlarnekrozlaşaraqyerindəyaralarmüşahidəedilir. Müsariqəlimfadüyünlərikərpicrəngindəolmaqlahəcmənböyümüşolur. • Bəzəndəriüzərindəşişlər-karbunkullarmüşahidəedilir. Başbeyinvəonurğabeyni, həmçininonunqişalarıhiperemiyalıvəqansağıntılıolur. • Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətlərinəzərəalınmalıdır. Qarayarayatutulmuşvəyaşübhəlicəmdəkləriyarmaqqadağandır. Lakinbeləheyvanlardanbuvəyadigərməqsədləpatoloji material götürməküçünxüsusiyarmaqaydalarındanistifadəolunur. • Diaqnozməqsədiləpatoloji material qarayaraxəstəliyindənölmüşheyvanınqulağındanvəyaqanındangötürülür. Qangötürməküçünəşyaşüşəsivəyaadişüşəüzərindəqalınyaxmahazırlanırvəhavadaqurudulur (yaxmanımilçəklərdənvəbaşqahəşəratlardanqorumaqlazımdır). Sonrahəminyaxmalarkağızabükülürvəsınmayanqutuyaqoyulublaboratoriyayagöndərilir. Bu üsuldanfərqliolaraq, qandamlasınıtəbaşir, gipsvəadişəgərəhopdurublaboratoriyayagöndərməkolar. • Ölmüşheyvanınqulağınıkəsibgötürməküçünqulağınköknahiyəsindəliqaturaqoyulurvəkəsilir. Kəsilmişyeridağlayırvəonayodsürtürlər. Kəsilmişqulaq 3-5%-likarbolturşusuməhlulundaisladılmışparçayabükülübsınmayanqabdalaboratoriyayagöndərilir.

10. Bəzihallarda (cəmdəkyarılarsa) dalağı, qaraciyəri, limfadüyünlərinilaboratoriyayayuxarıdagöstərilənqaydailəgöndərməkdahaəlverişlidir. Tədqiqatüçünlaboratoriyayagöndərilən material təzəolmalıdır, çünkiqarayaramikrobuçürüməprosesinəçoxdavamsızdır, teztələfolurvəonunhüceyrəsilisizəuğrayır. Bununəzərəalaraq, təzəölmüşheyvanıncəmdəyindəngötürülənnümunəmüayinəüçünlaboratoriyayatezlikləçatdırılmalıdır. Nümunənintezgöndərilməsimümkünolmadıqda, istiaylarda, yaxudlaboratoriyauzaqolanhallardagötürülmüşnümunəhökmənkonservləşdirilməlidir. • Qarayaramaterialıiləişlədikdəçoxehtiyatlıolmaqlazımdır. Alətləri, əşyalarıvəöyrənilmişkulturalarıavtoklavda 2 saatərzindəzərərsizləşdirməklazımdır. Üzərindətəcrübəaparılanheyvanlarıncəmdəyiisəyandırılmalıdır. • Donuzlardabakteriolojimüayinəüçünçənəaltısahədətoplanmışeksudat, yaxuddabaşnahiyəsindəkilimfadüyünlərindənistifadəedilir. Patoloji material tıxacıolanqabaqoyulur, perqamentkaqızdavədahasonrapolietilenmateriallabükülürvəlaboratoriyayagöndərilir. Heyvanməcburənkəsilənzamanqarayarayaşübhəyaranırsa, buzamanehtiyatladalaq, qaraciyərvəlimfadüyunlərigötürülərəklaboratoriyayagöndərilir. Laboratoriyayadaxilolmuşmaterialdanyaxmahazırlanaraqmikroskopiyaedilir, qidalımühitlərəəkilərəkamilintəmizkulturasıalınırvəlaboratoriyadaheyvanlarüzərindəbiolojitəcrübəaparılır. • Qarayaratörədicisinəoxşarmikroblartəbiətdəgenişyayıldığıüçünbakteriolojidiaqnostikadabunafikirverilməlivəindentifikasiyaedilməlidir. Bu məqsədləəsasvəkəməkçiəlamətlərdənistifadəolunur. Əsasəlamətlərətörədicininpatogenlikqabliyyəti, kapuslayaratması, «mirvari» sınağıvəbakteriofaqlasınaqaiddir. Köməkçiəlamətlərəisəonunhərəkətsizliyi, hemolitikxüsusiyyəti, lesitinazafəallığıvəfosfatazaəmələgətirməqabiliyyətininolmamasıaiddir. • Xəstəliyintörədicisilaboratoriyatəcrübəheyvanlarınıyoluxdurduqdasaprofitlərdənfərqlənir. Bac.anthraciskapsulayaradır, amiləpenisillininzəifdozasıilətəsiretdikdəçöpşəklindəolanqarayaratörədicilərişarşəklinəçevrilirki, buda «mirvari» sınağıadlanır. Iensen, Kleemeyer (1953). Qarayarafaqıhomogenkulturailəəlaqədəolduqdaonulizisəuğradır. Bu reaksiyayüksəkdərəcədəspesifikliyəmalikolmaqla, Bac.anthracis -in identifikasiyasıüçünistifadəolunur. Ölkəmizdəfaqın 2 ştammı: »K« UEBI və «Qamma» MBA ştammalarıistehsalolunur.

11. Qarayaratörədicisionaoxşarsaprofitlərdənfərqliolaraqhərəkətsizdir, qoçuneritrositərinilizisəuğradabilmir, lesitinazafəallığızəifdirvəfosfatozaəmələgətirmir. Qarayaratörədicisinəoxşarsaprofitmikroorqanizmlərdəisolesitinazafəallığıyüksəkolmaqla, həmdəfosfatozayaradırlar. • Xəstəliyədiaqnozqoymaqməqsədiləserolojireaksiyalardan PR (presipitasiyareaksiyası) və DPR (diffuzpresipitasiyareaksiyası) işlədilir. Xüsusiləbureaksiyalargön-dəriməmulatınınqarayarayagörəyoxlanmasıüçünçoxəhəmiyyətlidir. Son zamanlarxəstəliyintəyinedilməsində IFR-daistifadəedilir. • E.N.Şlyakovtərəfindən 1960-ci ildəxəstəliyindiaqnozuüçünantraksinallergenitəklifedilmişdir. Hal-hazırdahəmin allergen vasitəsiləxəstəinsanlarınaşkaredilməsiüçünistifadaedilir. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyiemfizematozkarbunkuldan, pasterellyozdan, bradzotdan, infeksionenterotoksemiyadan, günvəistivurmadan, zəhərlənmədəntəfriqetməklazımdır. • Emfizematozkarbunkulyalnızqaramalvəqoyunlardamüşahidəedilməklə, qalınəzələlisahələrdəxışıltılışişlərinolmasıiləfərqlənir. • Pasterellyozdaağciyərözfunksiyasınıqisməndəyişirvədərialtıtoxumadaşişmüşahidəedilir. Bakteriolojimüayinəzamanıpasterellalaraşkaredilir. • Bradzotvəinfeksionenterotoksemiyadabakteriolojimüayinəzamanıhomolojianaerobmikrorqanizmlərtapılır. • Günvəistivurmailinistifəsillərindəbaşverməkləheyvanlarınsərin, kölgəliyerəkeçirilməsivəsimptomatikmüalicənineffektliyiiləözünügöstərir. Zəhərlənmələrdəinfeksiyalılıqyoxdurvətoksikolojimüayinəninnəticəsiəsasgötürülür. • Müalicə. Xəstəheyvanlarayrılaraqtəcilimüalicəedilməlidir. Bu məqsədləmüxtəlifantibiotiklər, spesifikhiperimmun serum işlədilir. Xüsusiləantibiotiklərinspesifikhiperimmunserumlabirlikdəişlədilməsiyaxşıtəsirgöstərir. • Serum xırdabuynuzluheyvanlara, donuzvəbuzovlara 50-100 ml, iribuynuzluheyvanlaravəatlaraisə 100-200 ml vena daxilinəvurulur. • Anaflaksiyaşokununbaşverməməsiüçünəvvəlcə 0,1-1 ml serum vena daxilinəvurulurvəyarımsaatkeçmiş tam dozadainyeksiyaedilir. Eynizamandaantibiotikləryüksəkdozadaişlədilir. Bununüçünhər 100 kqdiriçəkiyə 500 min TV penisillin 4 saatdanbirəzələarasınavurulur. Əgərtemperatur 12 saatdansonraaşağıdüşmüşsə, serum təkrar vena daxilinəəvvəlkidozadavurulmalıdır. Müalicəkursu 3-4 gündür. Karbunkulvəçənəaltısahədəşişmüşahidoedildikdəhəminnahiyəyəkristalkarbolturşusunun 3-5%-liməhlulundanişlədilməsiyaxşınəticəverir.

12. Immunitet. Xəstəlikdənsağalmışheyvanlardaimmunitetyaranır. Buna əsaslanaraqxəstəliyinprofilaktikasıməqsədiləmüxtəlifvaksinlərtəklifedilmişdir. Hal-hazırkidövrəqədərimmunitetinyaranmamexanizmidəqiqöyrənilməyib. Təcrübələryoluiləmüəyyənedilmişdirki, xəstəliktörədicisininqlutaminturşusununkapuslalıpolipeptidivəsomatikpolisaxaridiqoruyucuantitellərhazırlamaqqabiliyyətinəmalikdeyil, Bac.anthracis-dəbufunksiyanıprotektiv antigen yerinəyetirir. Protektivantigeniorqanizməyeritdikdəyüksəkgərginlikliimmunitetyaranır. Buna əsaslanaraq ABŞ-davəbizimölkəmizdəabasilyarvaksinhazırlanmasıüzərindəçalışırlar. Ancaqbeləvaksinlərəldəetməküçünmürəkkəbtərkiblisintetikmühitlərdənistifadəedilirki, budabahabaşagəldiyiüçünkütləviistifadəcəhətdənhələliksəmərəlideyil. • Müəyyənedilmişdirki, antitellərretikuloendotelialsistemihüceyrələrindəəmələgəlirvəantitellərinyaranmasıorqanizminümumivəziyyətindənasılıdır. Beləki, zülalazlığızamanıvəeləcədəpeyvənddüzgünaparılmadıqdaimmunitetyaranmır. • Qarayaraxəstəliyinəqarşımüxtəlifvaksinlərhazırlanıbtəklifedilmişdir. Ilk vaksin 1881-ci ildəL.Pastertərəfindən, 1883-cü ildəisərusalimiL.S.Tsenkovskitərəfindənhazırlanmışdır. Hərikimüəllifinvaksinləriyüksəkvirulentliyəvəreaktogenliyəmalikolduğunagörəçoxvaxtpeyvənddənsonraağırlaşmalarmüşahidəedilirdi. • 1940-cı ildəN.N.Kinsburqqarayaratörədicisinin «KrasnayaNiva» viruletliştammındanseleksiyayoluiləkapsulasızvəşişyaradan STI-1 mutagen əldəetmişdir. Hazırdabu STI vaksinadlanmaqlabaytarlıqvətibbdəgenişşəkildəistifadəedilir. • 1946-1949-cu illərdəS.Q.Kolesovölmüşdonuzdanəldəedilmiş «Şüa-2» ştammını normal at serumundadəfələrləbecərməkləzəifvirulentlikapsulasızvəimmunogen «Şüa-15» variantıəldəetmişdir. 195 və 1952-ci illərdəS.Q.KolesovvəY.F.Borisoviçhəminştammaqliserinvəhidrooksisaluminəlavəetməkləareaktogenvəyüksəkeffektli DENI vaksinihazırlamışlar. • Qeyri-fəalpeyvəndməqsədiləqarayaraəleyhinə serum vəqlobulinhazırlanmışdır. Bununtərkibindəqammavə beta-qlobulinçoxolmaqlaneqativalbuminlərdənvəalfa-qlobulinlərdənazadedilmişdir. • Hiperimmunserumu ilk dəfəolaraq 1895-ci ildəbir-birindənasılıolmadanSklavovəMarşuhazırlamışlar. Rusiyada 1906-cı ildəN.A.Pokşişevskitərəfindənhazırlanmaqlasonralartəkmilləşdirilmişdir. 1989-cu ildəqoyunlarınqarayarasınaqarşı 55 ştamdanyüksəkeffektlidirivaksintəklifolunmuşdur. • Qoyunlarınqarayara, bradzot, anaerobentorotoksemiya, çiçəkxəstəliklərinəqarşıR.A.Qədimovtərəfindənkompleksvaksinasiyaüsuluhazırlanmışdır.

13. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamtəsərrüfat-lardaepizootik plan əsasındabütünhəssasheyvanlarınpeyvəndiaparılmalıdır. • Təsərüfatlardanəzarətsizheyvankəsimininqarşısınınalınması, heyvancəmdəklərivətullantılarınıntoplanıbzərərsizləşdirilməsi, heyvaniməhsullarınsistematikyoxlanması, fermalarınvəotlaqlarınvəziyyətinənəzarətböyükəhəmiyyətkəsbedir. Torpaqnümunələrininbakteriolojimüayinəsininaparılmasıyoluiləhəminərazilərinqarayarayagörəvəziyyətimüəyyənedilir. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamzonalardatorpağınaqrohidromeliorativişlənməsivəmüxtəliftikintiobyektlərinintikilməsizamanıciddişəkildəbaytarlıq-sanitariyaqaydalarınariayətedilməlidir. • Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamzonalardairibuynuzluheyvanlaryazvəpayızda, körpəheyvanlar ilk dəfə 3 aylıqdavaksinasiyavə 6 ay keçmişrevaksinasiyaedilməlidir. Digərheyvanlardaisəildəbirdəfəpayızfəslindəvaksinasiyaaparılmalıdır. • Təsərrüfatdaxəstəlikmüşahidəedildikdəkarantinqoyulur, xəstəheyvanlartəcridedilərəktəcilimüalicəolunur. Digərheyvanlartermometriyadankeçirilməlivənəzarətaltındaolmalıdır. Sağalmışheyvanlarda 14 gündənsonrapeyvəndaparmaqolar. • Xəstəlikdənölmüşheyvanyarılmadandərisiiləbirlikdəyandırılmalıdır. Xəstəlikdənölmüşheyvanlarınbasdırılmasıqətiqadağandır. • Heyvanbinalarındayemqalıqları, peyinvəazqiymətliəşyalarxlorluəhəngləqarışdırılıbheyvanqəbiristanlığındabasdırılırvəyayandırılır. • Peyinşirəsixlorluəhəngməhluluiləqarışdırılıbheyvanqəbiristanlığında 2 metrdərinlikdəbasdırılmalıdır. Caridezinfeksiyaməqsədilə 5%-liformaldehidməhluluvə 10%-linatriumqələvisindənistifadəedilir. • Xəstəlikzamanıhələliksağlamheyvanlarspesifikhiperimmunserumlapeyvəndedilməli, sonravaksinasiyaaparılmalıdır. DENI və STI vaksinləpeyvənddən 10 günkeçmişimmunitetyaranaraq 1 ildavamedir. • Doğuma 2 ay qalmışheyvanlar, yenidoğmuşlar, körpələr, arıqvəzəifheyvanlar, həmçinindigərinfeksionxəstəliklərləxəstələnmişheyvanlarvaksinasiyaedilməməlidir. • Qarayaranıtəkpeyvəndlələğvetməkmümkündeyil. Xəstəliyinləğvedilməsiüçünqarayaranınepizootikxüsusiyyətiöyrənilməlivəhərtərəflimübarizətədbirləriaparılmalıdır. • Karantinaxırıncıölümvəyasağalmadan 15 günkeçmişgötürülürvəyekundezinfeksiyaaparılır.

14. VƏRƏM (TUBERCULOSİS) • Vərəmxronikigedişliinfeksionxəstəlikolubayrı-ayrıorqanlardaiçərisindəşorvarikütləolanxüsusidüyünlərin-tuberkullarınəmələgəlməsiiləsəciyyələnir, • Tariximəlumat. Vərəmhaqqında ilk məlumatlarbizimeradançox-çoxqabaqolmuşdur. Hippokratinsanlardaxəstəliyinklinikiəlamətlərini ilk öyrənmişvəmüalicəüsulunugöstərmişdir. Tuberculosisterminini ilk dəfəolaraq 1819-cu ildəLennekişlətmişdir. Vərəminyoluxuculuqqabiliyyətinəmalikolmasını 1865-ci ildəVillemenmüəyyənetmişdir. Xəstəliyintörədicisiniisə ilk dəfə 1882-ci ildəR.Koxaşkaretmiş, 1890-cı ildəisədiaqnostikpreparatolantuberkulinihazırlamışdır. 1924-cü ildəKalmetvəKerentərəfindəninsanlarınvərəmininprofilaktikasıüçün BSJ vaksinihazırlanmışdır. • Xəstəlikdünyanınəksərölkələrindəmüşahidəedilir. Keçmiş SSRI-dəplanlıqaydadaaparılanmübarizətədbirlərinəticəsindəxəstəlikkifayətqədərazalmışdır. ÖlkəmizdəvərəminbirçoxxüsusiyyətlərininöyrənilməsindəS.I.Vışelesski, M.K.Yuskovets, V.I.Rotovvə s. alimvətədqiqatçılarınçoxböyükxidmətləriolmuşdur. • Iqtisadizərər. Vərəminbaşverməsinəticəsindəheyvanlarınvaxtındanəvvəlçıxdaşedilməsivəmüxtəlifsağlamlaşdırıcıtədbirlərsistemindənistifadəedilməsiiləəlaqədarolaraqtəsərrüfatlaraböyukmiqdardazərərdəyir.

15. Törədicisi. Vərəmintörədicisi Mycobacterium tuberculosis qısavəuzun, nazikvəyoğun, düzvəyakənarlarıazcaəyilmiş, eni 0,3-0,5 mkm, uzunu 2,0-3,5 mkm-ə bərabərdir. Bakteriyapolimorfizməmalikdir. Sporvəkapsulaəmələgətirmir, hərəkətsizdir. VərəminçöpləriTsil-Nilsen, MuxavəQramüsullarıiləboyanırlar, buçöplərinsitoplazmasındaboyanımöhkəmbirləşdirənçoxlu lipid vardır. Hüceyrələrinqılaflarıisəhəmbakteriyalarınboyanmasını, həmdəturşununtəsiriiləboyanınhüceyrədənçıxmasınıçətinləşdirir. Buna görədəboyanmışvərəmçopləri, başqabakteriyalardanfərqliolaraqturşularıntəsirindənrənginiitirmir. Bu xassəsinəgörəvərəmçöpləriturşuya, spirtəvəantiforminədavamlıhesabedilirvəbumikobakteriyalaraxasolanxüsusiyyəthesabedilir. • Törədicinin 5 tipi məlumdur: insanvərəminintörədicisiM.tuberkulosishumanus, qaramalvərəminnntörədicisiM.borisquşvərəminintörədicisiM.arium, siçanvərəminintörədicisiM.muriumvəsoyuqqanlıheyvanlarınvərəminintörədicisiM.poykilotermorumadlanır. • Heyvantoxumalarındanhazırlanmışyaxmadaamilqidamühitlərindəkinənisbətəndahauzungörünür. Köhnəkulturalardavərəmintörədicisibəzənşaxələnmişuzunsaplarşəklindənəzərəçarpır. • ElektronmikroskopundaamilinsitoplazmasındamüxtəlifölçüvəformayamalikolanMuxdənələrigörünür. 1910-cu ildəFoptestərəfindənmikobakteriyalarınsüzülənformasıaşkaredilmişdir. • Vərəmçöpütiplərininmorfolojivəkulturalxassələrieynidir, lakinbunlarınhərbirininbirsıraseçilənxüsusiyyətləridəvardır. Məsələn, quşlarınvərəmçöpləri 40-410C dahayaxşıinkişafedir, insanınvərəmçöplərihipddonuzlarıvəadadovşanlarıüçünpatogenolmasıiləqaramalvərəmçöplərindənseçilir. Məlumolmuşdurki, adadovşanlarıinsanınvərəmçöplərinəaztutulur, lakinonlaraqaramalınvərəmçöpləriyeridildikdənsonraasanlıqlaxəstələnirlər. Hind donuzları, insanvəqaramalvərəmtiplərininçöplərinəçoxhəssas, lakinquştipindənolançöplərədavamlıdırlar. Qaramala aid olanbakteriya tipi qaramaldanbaşqainsanüçünvəbirqədərazdərəcədəquşlarüçünpatogensayılır. Insana aid bakteriya tipi at, it, donuz, qoyunvəquşlardadaxəstəliktörədəbilər. Bu tipəqaramalbirqədərdavamlıdır. Quşa aid olan tip quşlarda, donuzlarda, atlardavəqoyunlardaxəstəliktörədəbilər. Bəzitədqiqatçılarınfikrincəquşa aid tipintörədicisiinsanüçündəpatogendir. • Vərəmintörədicisiobliqataerobolmaqlaqliserinofillikxüsusiyyətinəmalikdir. Qidamühitlərinəqliserinəlavəetdikdədahayaxşı boy verir. Vərəmintörədicisiniyetişdirməküçünsadə, qliserinlivəelektivmühitlərindənistifadəedilir. Elektivmühitlərinəmisalolaraq Leven-şteyn-Iensen, Qelberq, Model və s. qidamühitlərinigöstərməkolar.

16. Vərəmçöpləriadiqidamühitlərində boy vermir, yalnızxüsusiqidalımühitlərdəpıxtalaşmışyumurtamühitində, qliserintökülmüşkartofda, habelə 4-5% qliserintökülmüşadiaqardavəbulyondabecərilir. Qidamühitlərinintərkibində mineral duzlar, aminturşuları, şəgərlərəlavəolunanvərəmçöpləriyaxşıinkişafedirlər. Vərəmçöplərianaerobşəraitdəgecyetişirvəduruqidamühitlərindəbulyonunüzərindəinkişafedərək, qabarcıqlarıpərdəəmələgətirir. Vərəmçöplərinin optimal temperaturu 37-38°C pH-ı 7,0-7,2 hesabolunur. Qidamühitlərində 19-21 gündənsonramikroblar boy verir. Insanaməxsus tip bakteriyalarbərkqidamühitlərindəaçıqqəhvəyirəngdəqarışıqpərdəşəklindəinkişafedir. Kulturanınözünəməxsusiyivardır. • Qaramal tipi gecinkişafedərəkbulyonunüzərindəbozləkələrşəklindəqarışıqlıpərdəəmələgətirir. Aqar-aqardaparlaqhamarkoloniyalarəmələgətirir. • Quş tipi aqar-aqardayağvari, dəyirmi, parlaqkoloniyalarəmələgətirir. Bulyondayaxşıinkişafedərəkçöküntüverir. Bulyonunüzərindəisəqalınyağlıpərdəəmələgəlir. Bu bakteriyanıninkişafıüçüntemperatur 40-42°C, pH 6,8-7,3 olmalıdır. • Siçovul tipi aqar-aqardayumrubozkoloniyalarəmələgətirir. Bu tipə aid olanbakteriyalarinsanüçünpatogendeyildir. • Vərəmçöplərininatipikformalarıdatəbiətdəgenişyayılmışdır. • Amilintipləribir-birindənbuvəyadigərheyvanavirulentlikdərəcəsinəgörəfərqlənir. Qaramaləsasənqaramal tipi ilə, bəzənisəinsanvəquş tipi iləyoluxur. Donuzlarbütüntiplərə, quşlarisəyalnızquştipinəhəssaslıqgöstərir. Insanlarənçoxinsan tipi iləyoluxur. Son zamanlarmikrobakteriyalarınatipikformalarıaşkaredilmişdir. • Davamlılığı. Amilxaricimütitintəsirlərinədavamlıolmaqlakulturalarda 8-10 ay sağqalır. Bəlğəmdə 5-6 ay, nəcisdə 5 ayaqədərözhəyatfəaliyyətinisaxlayır. Günəşşüasıbəlğəmdəamili 72 saataməhvedir. Amiltermikitəsirlərədavamsızolmaqla 85°C temperaturda 30 dəqiqəsüddəqaynatmazamanı 3-5 dəqiqəsağqalır. Vərəmintörədicisidezinfeksiyaedicimaddələrintəsirinədavamlıolmaqla 3-5%-lixloraminməhluluonu 4-5 saata, 5%-lixlorluəhəngməhlulu 6 saata, 10%-libirxlorluyodməhlulu 3 saataamiliməhvedir.

17. Epizootolojixüsusiyyətləri. Vərəmxəstəliyinəbirçoxheyvanvəquşlarhəssasdır. Xüsusiləevheyvanlarındanqaramalvədonuzlar, quşlardanisətoyuqlarxəstəliyədahaçoxhəssaslıqgöstərir. Vərəməqoyun, at, pişiklərnisbətəndavamlıdır. Vərəməinsanlardahəssasdır. • Infeksiyatörədicisininəsasmənbəyixəstəheyvanlardır. Onlarbəlğəmlə, nəcislə, südlə, bəzənspermailəamilixaricimühitəifrazedir. Nəticədəxaricimühitobyektlərininamilləçirklənməsibaşverir. Infeksiyatörədicisininkeçiriciamillərinəyem, su, peyin, döşənəkvə s. daxildir. • Körpəheyvanlarçoxvaxtsüdvasitəsiləyoluxur. Buzovlardaanabətnindəyoluxmamüşahidəedilmişdir. Bundanəlavəxəstəinsanlarvasitəsiləheyvanlarınyoluxmasımumkündür. • Heyvanlarınyoluxmasıonlarıantisanitarşəraitdəsaxladıqdavəsıxyerləşdirdikdəbaşverir. Otlaqsahəsindəamiləgünəşşüasınıntəsiriiləəlaqədarolaraqyoluxma nadir hallardagörünür. • Təbiişəraitdəyoluxmaaerogenvəalimentaryollabaşverir. Xüsusiləkörpəheyvanlardaalimentarvəyaşlılardaisəaerogenyoluxmaüstünlüktəşkiledir. • Donuzlarçoxvaxtçiymətbəxtullantılarıiləyemləndirildikdəvəxəstəquşlarlabiryerdəsaxlandıqdayoluxurlar. Quşlardaalimentaryoluxmavətransovarialyoluxmamüəyyənedilmişdir. Xəstəquşlarınyumurtalarıinkubasiyaedildikdəembrionlarınbirhissəsiinkişafınmüxtəlifdövrlərindəməhvolur, yumurtadançıxmışcücələrisəvərəmtörədicisininmənbəyinəçevrilir. • Heyvanlarınyemlənmə, saxlanmaşəraitininpozulmasıvəonlarınhəddənartıqistismarıorqanizminümumirezistenliyiniaşağısalırvəheyvanlarınvərəmləxəstələnməsinəşəraityaradır. Müəyyənedilmişdirki, bəzicinslərxəstəliyəçoxhəssas, bəziləriisənisbətəndavamlıdır. • Patogenez. Alimentarvəyaaerogenyollaorqanizmədüşmüşvərəmçöpləriənçoxağciyərvədigərorqanlaratoplanır, sürətləçoxalır. Bununlaəlaqədarolaraqtoxumanınqıcıqlanmasıvəorqanizmincavabreaksiyasıbaşverir. Amilinvirulentliyivəorqanizminrezistenlikdərəcəsindənasılıolaraqvərəmyüngülvəağırformadagedir. • Rezistenliyiaşağıolanheyvanlardavərəminilkinagentikapsulaiçərisindəalınmır. Onagörədəvərəmdüyünlərinindivarıəriyirvəamilburadansağlamtoxumalarakeçərəkyenixırdadüyünlərinəmələgəlməsinəsəbəbolur. Bəzənbeləxırdadüyünlərbir-biriiləbirləşərəkikivərəmfokuslarıəmələgətirir. Patolojiprosesdərinləşdikcəağciyərdəkavernalaryaranır, amilqanakeçərəkbakterimiyanıtörədir. Nəticədəxəstəliyinyayılmışformasıəmələgəlir. • Rezistentliorqanizmdəvərəmamili, epitelihüceyrələriiləəhatəolunurvəbundansonrabuhüceyrələrnəhənghüceyrələrəçevrilir. Hüceyrələrarasınaeksudatvə fibrin toplanırki, budaqranulemanıtörədirvəkapsulaiçərisinəalınır. Qranulemadaqandamarlarıolmadığınagörəburaqidamaddələrininaxınıolmur. Onagörədətoxumahüceyrələriməhvolurvəamilintoksininintəsirindənəhəngduzlarıolanşorvarikütləyaranır. Beləkapsulaiçərisindəvərəmintörədiciləriyaməhvolur, yadauzunillərboyusağqalaraqorqanizminümumirezistenliyiaşağıdüşdükdəfəallaşaraqxəstəliyinəmələgəlməsinəsəbəbolur. • Ölümhadisəsixəstəliyin- yayılmışformasızamanıbaşverir. Çünkiağciyərvəbəzəndigərorqanlarınböyüksahəliiltihabıiləəlaqədarolaraq, orqanizmdəqazmübadiləsipozulur, eritropoyezzəifləyir, bağırsaqlarıniltihabıiləəlaqədarolaraqsorulmaprosesipozulurvəintensivarıqlamanəzərəçarpır.

18. Gedişivəklinikiəlamətləri. Xəstəliyininkubasiyadövrü 2-6 həftəolurki, budaşərtiolaraqaçıqvə latent gedişlivərəm- formalarıkimiqeydedilir. Açıqformadaamilnəcislə, sidiklə, bəlğəmləxaricimühitəifrazedilir, latent formadaisəbeləvəziyyət. müşahidəolunmur. • Patolojiprosesinorqanizmdəlokalizasiyayerindənasılıolaraqvərəminağciyərvəbağırsaqformalarımüşahidəedilir. Bundanəlavəyelin, serozörtüklərinvərəmi, genital forma vəyayılmışvərəmformalarımövcuddur. • Iribuynuzluheyvanlardavərəməsasənxroniki latent formadagedir. Xəstəlikzamanıtemperaturun 40°C-yə qədəryüksəlməsi, səhərləröskürək, boğulma-öskürəkzamanıayrılanselikkütləsindəölmüştoxumahissəciklərigörünür. Ağciyərlərinauskultasiyasızamanıxırıltılısəslərmüşahidəedilir. Dəriquruolmaqlaelastikliyiniitirirvəheyvanhəddənartıqarıqlayır. • Vərəminyayılmışformasındasəthilimfadüyünlərininböyüməsivəağrılıolmasınəzərəçarpır. Əgəryelinprosesətutulubsaonunçoxvaxtarxahissəsininböyüməsivəəllətəzyiqetdikdəağrılıolmasıgörünür. Süddəqanvəşorvarikütləolur. Bağırsaqzədələnmələrizamanıishalvəintensivarıqlıqnəzərəçarpır. Cinsiyyətüzvlərininzədələnmələrizamanıboğazheyvanlardabalasalmavəqısırlıqyaranır. Buğalardaorxitmüşahidəedilir. • Xəstəlikqaramaldaçoxgecinkişafedir. Əksərxəstəheyvanlarözxaricigörkəminəgörəsağlamlardanfərqlənmir. Donuzlardavərəmsimptomsuzgetməkləbəzipatolojiprosesinağırgetməsiiləəlaqədarolaraqsəthilimfadüyünlərininböyüməsivəbunlardaabseslərinəmələgəlməsinəzərəçarpır. Ağciyərinzədələnmələrizamanıtənəffüsünçətinləşməsivəöskürək, bağırsaqzədələnmələrizamanıisəishalmüşahidəedilir. • Atlardaxəstəlik nadir haldagörünməkləçoxvaxtgizligedir. Əgərvərəmprosesiağırformadagedirsəonlardaarıqlama, öskürmə, limfadüyünlərininböyüməsi, sancıəlamətlərivə s. müşahidəedilir. Atlardaənxarakterikklinikəlamətpoliuriyanınbaşverməsidir. Qoyunvəkeçilərdəvərəmləxəstələnməazmüşahidəedilməkləçoxvaxtsimptomsuzkeçir. Xəstəliyinağırgedişizamanınəzərəçarpanklinikəlamətlərqaramaldaolduğukimidir. • Quşlardavərəmxronikigetməkləklinikiəlamətlərxarakterikdeyil. Pipiyinsolğunlaşması, yumurtaməhsuldarlığınınaşağıdüşməsi, döşəzələlərininatrofiyasıgörünür. Bağırsaqzədələnmələrizamanıkəskinarıqlama, ishalvəqusmamüşahidəedilir. Oynaqvəsümuklərinzədələnməsiiləəlaqədarquşlardaaxsaqlıqbaşverir. • Itlərdətemperaturunzəifdərəcədəyüksəlməsi, ümumizəiflik, öskürəkvəburunaxıntısı, bağırsaqzədələnmələrizamanıishal, bəzənisəsinovitvəosteoartritlərmüşahidəedilir. • Xəzdəriliheyvanlardaümumizəiflik, arıqlıq, ağciyərləriniltihabıiləəlaqədarolaraqöskürək, tənəffüsünçətinləşməsinəzərəçarpır. Tülkülərdədəriüzərindəbəzənyaralargörünür. Bəzənqaraciyərinpozğunluğubaşverirki, budasarılıqlaözünügöstərir.

19. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Xəstəlikzamanıəsasdəyişikliklərquşlarmüstəsnaolmaqlaağciyərdəgedir. Ağciyərparenximasındamüxtəlifböyüklükdətuberkullargörünür. Tuberkulanındaxilindəşorvari, kazeozlunekrotikkütlənəzərəçarpır. Tuberkullarxaricdənqalınbirləşdiricitoxumaqatıiləəhatəolunmuşlar. Tuberkullarhəmçininqaraciyərdə, dalaqdavəbəzənsümüklərdədəgörünür. Ağciyərdətuberkullariləbərabərqalıntəbəqəlikapsulailəəhatəolunmuşkavernalarmüşahidəedilir. Qarınvəköksboşluğununserozqişasındaxırdatuberkulalaratəsadüfedilir. Belətuberkulalarsəpələnmişvəçoxlumiqdardaolmaqlavərəminmilyarvəyamirvariformasıadlanır. • Bəzilimfadüyünləriböyüməkləonundaxilindəşorvarikütlənəzərəçarpır. Udlaqdavəmədə-bağırsaqsistemininselikliqişasındaqabarcıqlarvəyaralargörünür. • Yelindəhematogenmetastazınnəticəsiolaraqsubmilyar, milyarvəirivərəmocaqlarımüşahidəedilir. Südyollarınındivarıqalınlaşmaqlaburadatuberkulalararastgəlinirvəsüdləyənindəirinli-nekrotikkütləgörünür. Südvəzisininparenximasıkazeozluolur. • Keçilərdəqabarcıqlıvəkazeozlumastitmüşahidəedilir. Atlardaəsasdəyişikliklərağciyərdəgedir. Buradatuberkulalarmüşahidəedilir, ancaqonlarproduktivxarakterdaşıyır, yənikazeozludəyişikliklərgörünmür, ancaqbozumtul-ağtoxumanəzərəçarpır. Dayçalardamezenteriallimfadüyünləriiltihabauğrayır. Quşlardaəsasdəyişikliklərdalaqda, qaraciyərdə, sudaüzənquşlardaisəağciyərdəgörünür. Qaraciyərvədalaqhəcmənböyüməkləüzərindəçoxlumiqdardatuberkulalargörünür. Vərəmfokuslarıhəmçininçoxlumiqdardabağırsaqdagörünür. Mezenteriallimfadüyünləriböyüməkləonlarındaxilindəşorvarikütlənəzərəçarpır. • Diaqnoz. Vərəmədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətlərivəpatoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınmalıdır. Xəstəliyindəqiqdiaqnozuüçünlaboratoriyamüayinələriaparılırvəallergikmüayinəusullarındanistifadəedilir. Baktereolojimüayinəüçünqaraciyər, ağciyər, dalaqvəlimfadüyünlərininmüayinəsiaparılır. • Heyvanadiaqnozqoymaqməqsədiləsüdün, bəlğəminvəirininmüayinəsiaparılır. BaktereoskopiyaməqsədiləpatolojimaterialdanyaxmahazırlanırvəTsil-Nilsenüsuluiləboyanır. Bəzənmaterialdaamilaztapılır. Onagörədəsentrifuqadankeçirməvəflotasiyaüsulundanistifadəedilir. • Material əvvəlcəhəvəngdəstədəəzilir, üzərinə 1%-linatrium-qələvisiməhluluəlavəedilir, qarışdırılırvəkolbayatökulür. Sonrahəminqarışıq 10 dəqiqəmüddətindəsentrifuqadankeçirilir, üsthissəatılır. Çöküntününüzərinəisəturşuəlavəedilərəkneytrallaşdırılırvəbundanyaxmahazırlanır. Flotasiyaüsuluənçoxsüdvəbəlğəminmüayinəsizamanıistifadəedilir. • Bu məqsədlə 30 ml südünazikboğazlıkolbayatökub, üzərinəözuqədər 5%-linatriumqələvisiəlavəedilir. Qarışdırıldıqlansonrasuhamamında 60°C temperaturda 1 saatsaxlanılır. Həminqarışığınüzərinə 1 ml benzinvəyakseloləlavəedilirvə 15 dəqiqəşuttelaparatındaqarışdırılır, sonrabeləqarışığınüzərinəmayeninsəthikolbanınboğazınaçatanaqədərdistilləedilmişsutökülür. 1-2 saatsaxlandıqdansonraqarışığınsəthindəxamayabənzərtəbdqəalınır. Həminhissədənpasterpipetiiləgötürübəşyaşüşəsininüzərindəyaxmahazırlanır, Tsil-Nilsenüsuluiləboyanırvəmikroskopiyaedilir. • AmilintəmizkulturasınıalmaqüçünDorse, Petronyanivə s. elektivqidamühitlərindənistifadəedilir.

20. Mikobakteriyaların tipini təyin etmək üçün hind donuzu və adadovşanı üzərində bioloji sınaq qoyulur. Yadda saxlamaq lazımdır ki, qaramal tipi adadovşanlarında və hind donuzlarında yayılmış vərəm törədir. Insan tipi yalnız Hind donuzlarında, quş tipi isə adadovşanlarında ölümə səbəb olur. • Seroloji reaksiyalardan xəstəliyin diaqnostikasında KBR, AR və DPR işlədilir, bu isə 70-80% xəstə heyvanları aşkar edir. Ona görədə baytarlıqda seroloji reaksiyalardan o qədər də istifadə olunmur. • Heyvan diri ikən xəstəliyin aşkar edilməsində allergik müayinələrin aparılması yaxşı nəticə verir. Hazırda ölkəmizdə allergen kimi alttuberkulin, məməlilər və quşlar üçün quru təmizlənmiş tuberkulin istehsal edilir. • Axırıncı 2 allergen PPD (protein purified derivat) adlanır. • Hal-hazırda vərəmin allergik üsulla müayinəsində göz sınağı və dəriarası sınaq işlədilir. Göz sınağında allergen göz pipeti vasitəsilə 3-4 damla konyunktivanın aşağı göz qapağına tökülür və reaksiyanın nəticəsi 6,9,12 və 24 saatdan sonra yoxlanılır. Təkrar sınaq 5-6 gündən sonra aparılır və reaksiyanın nəticəsi 3,6,9 və 12 saatdan sonra yoxlanılır. • Irinli konyunktivit, göz qapağının şişməsi və göz bucağından irinli mayenin axması reaksiyanın müsbət, yəni heyvanın xəstə olmasını göstərir. Konyunktivada zəif hiperemiya, gezqapağında zəif şişkinlik və gözdən irinsiz axıntı reaksiyanın şübhəli olmasını göstərir. Gözdə iltihab prosesinin olmaması qısamüddətli hiperemiya maye ayrılması nəzərə çarpırsa bu reaksiya mənfi hesab edilir. Göz sınağı yalnız sağlam gözdə aparılır. Bu sınaq at və qaramalda aparılır. • Dəriarası sınaq qaramalda, xırdabuynuzlu heyvanlarda, donuzlarda, itlərdə, meymunlarda, xəzdərili heyvanlarda və quşlarda təkrarən bir neçə dəfə aparılır. Alttuberkulin donuz və meymunlardan başqa digər məməlilərdə, məməlilər üçün quru təmizlənmiş tuberkulin bütün növ məməlilərdə, quşlar üçün quru təmizlənmiş tuberkulin isə quşlarda və donuzlarda işlədilir. • Allergen iribuynuzlu heyvanlarda boyun nahiyəsindən, qoyun, it və meymunlara budun və ya qolun daxili səthindən, keçilərə quyruqaltı büküşdən, donuzlara qulağın arxa səthindən, dəvələrə boyun nahiyəsindən və ya budun daxili səthindən xəzdərili heyvanlara üst göz qapağından, toyuqlara saqqaldan, hind quşlarına boyun qırışından və ördəklərə alt çənənin tüksüz yerindən vurulur. Tuberkulin məməlilərə (meymun və xəzdərili heyvanlardan başqa) 0,2 ml, meymun, xəzdərili heyvanlar və quşlara isə 0,1 ml miqdarında vurulur. • Qaramalda, camışda, zebuda və dəvələrdə reaksiyanın nəticəsi 72 saatdan sonra, xırdabuynuzlu heyvanlarda, donuzlarda, itlərdə, meymunlarda və xəzdərili heyvanlarda 48 saatdan sonra, quşlarda isə 36 saatdan sonra yoxlanılır. Reaksiya o vaxt müsbət hesab edilir ki, qaramalda, camışda, zebuda və dəvələrdə dərinin qalınlığı 3 mm və daha çox qalınlaşsın, xırdabuynuzlu heyvanlarda, donuzlarda, itlərdə, meymunlarda və quşlarda inyeksiya yerində şiş müşahidə edilsin, xəz-dərili heyvanlarda göz qapağı şişsin. Əgər baş verən dəyişikliklər zəif dərəcədə görünürsə reaksiya şübhəli və ya heç bir dəyişiklik yoxdursa, reaksiya mənfi hesab edilir. Şübhəli nəticə verən heyvanlara yenidən allergen vurulur və nəticəsi 24 saatdan sonra yoxlanılır, əgər yenə zəif nəticə verirsə həmin heyvanlar xəstə hesab edilir.

21. Vərəmindiaqnozundakompleksallergiyasınağıdahadəqiqvəspesifikdir. Bu üsuldadəriarasıvəgözsınağıeynivaxtdaqoyulur. • Son zamanlaratipikmikobakteriyalarınvəturşuyadavamlısaprofitlərin tuber-kulinləallergiyaverməsininəzərəalaraqtəsərrufatlardasimmultanallergiksınaqişlədilir. Bu məqsədləqurutəmizlənmiştuberkulinvəatipikmikobakteriyalardanhazırlanmışkompleks allergen (KAM) istifadəolunur. Tuberkulinvə KAM bütünməməlilərəhərəsindən 2 ml, quşlardaisə 1 ml dozadavurulur. • Yaddasaxlamaqlazımdırki, heyvanlarınbirtərəfipdəntuberkulin, digərtərəfindənisə KAM vurulmalıdır. Reaksiyanınoxunmaqaydasıvəoxunmamüddətidəriarasıtuberkulinizasiyadaolduğukimidir. Müəyyənolunmuşdurki, allergiyasınaqlarızamanıbəzənqeyri-spesifikreaksiyalaryaranır. Onagörədəvərəmədiaqnozqoyduqdatəkallergiyasınağıiləyox, kompleksdiaqnostikaüsullarındandaistifadəedilir. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyipsevdotuberkulyozdantəfriqetməklazımdır. Bu məqsədləbaktereolojimüayinəninnəticəsiəsasgötürülür. • Müalicə. Vərəmliheyvanlarmüalicəedilmirvəöldürülür. Xəzdəriliheyvanlarınmüalicəsiməqsədilətubazidişlədilir. Preparathərkqcanlıkütləyə 10 mqhesabıiləgötürülürvə 2-3 ay müddətindəyemvasitəsiləheyvanlaraverilir. • Immunitet. Vərəmdəyarananimmunitetqeyri-sterildir. Orqanizmdəvərəmprosesinininkişafı, mərkəzisinirsistemininqıcıqlanmasınasəbəbolur. Onagörədəorqanizminvərəmintörədicisinəqarşıspesifikhəssaslığıartır. Həssaslığınartmasıyeniallergiyaxəstəliktörədicisininorqanizmədüşməsindənbirneçəhəftəsonrabaşlanır. Bu nəticəinfeksionprosesinbaşverməsiniyox, həmçininqeyri-sterilimmunitetinyaranmasınıgöstərir. • Vərəmdəaqqlütininlər, prespitinlərvəkomplementbirləşdiriciləriəkscisimlərəmələgəlməsindəmüəyyənroloynayırlar. Qeyri-sterilimmunitetamilinorqanizmdənkənaredilməsidövrünəqədərdavamedir. • KalmetvəKörentərəfindən 1924-cü ildəvərəminspesifikprofilaktikasıüçünvaksinhazırlanmışdır. Bu BSJ vaksiniadlanmaqla (VSJ-Bact.Calmett-Guerin) tibbdəişlədilir. Baytarlıqdabuvaksindənistifadəedilmir, peyvənddənsonraheyvanlardauzunmüddətallergikvəziyyətmüşahidəedilir, beləheyvanlarıvərəmləxəstəheyvanlardan, allergiyalıxəstəheyvanlardanfərqləndirməkmümkünolmur. Son zamanlar BSJ vaksininxəzdəriliheyvanlardavərəminspesifikprofilaktikasıməqsədiləişlədilməsihaqqındaməlumatverilir.

22. Profilaktikası və mübarizə tədbirləri. Xəstəliyə görə sağlam təsərrüfatlarda dəriarası tuberkulinizasiya aparılmalıdır. Qeyri-sağlam yerlərdə isə bütün heyvanlar həm dəriarası və həm də göz sınağı ilə yoxlanmalıdır. • Profilaktik məqsədlə iribuynuzlu heyvanlar ildə 2 dəfə allergik müayinə ilə, vərəmə görə körpə heyvanlarda isə 2 aylıqdan etibarən bir dəfə bütün donuz qrupları, quşlar vərəmə görə yoxlanmalıdır. Sağlam təsərrüfatlarda baytarlıq sanitariya tədbirləri gözlənilməlidir ki, burada vərəm yayılmasın. • Təsərrüfata yeni gətirilmiş heyvanlar 1 ay müddətində profilaktik karantində saxlanılır və vərəmə görə allergiya sınağı ilə yoxlanılmalıdır. Vərəmlə xəstə işçilərin fermada işləməsinə icazə verilmir. • Döşənək materialı kimi torfdan istifadə edilməlidir. Sistematik olaraq həşərat və gəmiricilərə qarşı mübarizə aparılmalıdır. • Təsərrüfatda vərəm aşkar edildikdə həmin təsərrüfat qeyri-sağlam hesab edilir və aşağıdakı tədbirlər aparılır. Kliniki əlamətlər aydın hiss olunan heyvanlar həmin təsərrüfat daxilində kəsilir. Tuberkulinə müsbət reaksiya göstərən heyvanlar yaxınlıqdakı ət kombinatına və ya sallaqxanaya göndərilir. Təsərrüfatdakı digər iribuynuzlu heyvanlar həm dəriarası və həm də göz sınağı ilə, keçi və dəvələr isə yalnız dəriarası sınaqla yoxlanılır. Iki dəfə mənfi nəticə alınana qədər bütün heyvanlar 30-40 gündən bir müayinə edilməli və daha sonra 3 aydan bir yenə 2 dəfə allergik müayinə aparılmalıdır. • Xəstəliyə görə qeyri-sağlam fermada tuberkulinə mənfi reaksiya vermiş qaramaldan alınan balalar ayrıca saxlanılır, 2 aylıqda dəriarası allergiya sınağı ilə müayinə edilir. Müsbət reaksiyalı zəifləri ayrıca saxlayıb kökəldir və kəsimə verirlər. Mənfi nəticə verənləri isə 30-45 günlük fasilə ilə 2 dəfə yenə müayinə edib, üçüncü dəfə 3 aydan sonra yenə vərəmə görə yoxlayırlar. • Qeyri-sağlam donuzçuluq fermasında tuberkulinə reaksiya vermiş donuzlar kəsimə göndərilir. Digərləri isə 2 dəfə mənfi nəticə alınana qədər 30-45 günlük fasilə ilə vərəmə görə dəriarası allergiya sınağı ilə yoxlanılır və mənfi reaksiya alındıqda heyvanlar sağlam hesab edilir. • Tuberkulinə reaksiya vermiş at və qoyunlar kəsimə göndərilir. Digərləri isə 30-45 günlük fasilə ilə sınağın nəticəsi mənfi olana qədər müayinə edilir və mənfi reaksiya alındıqda heyvanlar sağlam hesab edilir. • Vərəmə görə qeyri-sağlam quşçuluq təsərrüfatında bütün xəstə quşlar kəsimə göndərilir. Digər quşlar isə yumurtadan kəsildikdən sonra yenə kəsimə göndərilir.. Alınmış yumurtalar çörək-bulka məmulatının bişirilməsində istifadə olunur. Bütün quşlar kəsildikdən və son dezinfeksiya aparıldıqdan sonra quşçuluq təsərrüfatı sağlam hesab edilir. Xəstəlik dövründə təsərrüfatlarda cari dezinfeksiya aparılır. Bu məqsədlə 5%-lixlorlu əhəng, 3%-li natrium qələvisi və 3%-li formaldehid, 2%-li metafos məhlulundan istifadə edilir. • Vərəmlə xəstə heyvanlar otarılan sahələr o zaman sağlam hesab edilir ki, cənub zonalarda ilin isti fəslində 2 ay, digər zonalarda 4 ay vaxt keçmiş olsun.