M ühazirəçi: Dos. Məmmədov s.z.

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK FAKÜLTƏSIENERGETİKA KAFEDRASIMÖVZU:ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK FƏNN: ELEKTROTEXNİKANIN NƏZƏRİ ƏSASLARI Mühazirəçi: Dos. Məmmədov s.z. Gəncə~2010

2. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Kazimzadə Z. “Elektrotexnikanın nəzəri əsasları”. Bakı, Maarif, 1966. 2. Волынский Б.А. “Elektrotexnika” .Москва, энергоатомиздат, 1987. 3. Блажкина А.Т. Общая электротехника. Ленинград энергоиздат. Ленинградское отделение, 1988. 4. Нейман Л.Р. Теоретические основы электротехники: в 2-х томах. Ленинград. Энергоиздат, 1988. ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

3. Üçfazlı dəyişən cərəyan sistemlərində yol verilən qeyri-simmetriklik, görülən bu və ya digər işin xarakterindən asılıdır. Misal üçün, birfazlı transformatorlardan təşkil olunmuş transformatorlar qrupunu təmirə çıxarmaq üçün, onları bir-bir işdən çıxarmaq lazımdır. Həmçinin üçfazlı veriliş xətlərində təmir işləri görmək üçün məftilləri bir-bir açmaq və təmir etmək lazım gəlir. Belə istismar işinə birfazlı açma deyilir.Üçfazlı sistemlərin göstərilən şəkilli qeyri-simmetrik rejimlərinə, avariya və ya normal iş hallarında, ancaq qısa müddətlər üçün yol verilir. Bunlardan əlavə, üçfazlı sistemlərdə uzun müddətli qeyri-simmetrik iş re­jimlərinə də yol verilməməkdədir. Son zamanlarda tətbiq edilən birfazlı cərəyan işlədiciləri – qaynaq aparatları, elektrik ocaqları, elektrik dəmiryolları, üçfazlı sistemlərin simmetrikliyini olduqca pozmaqdadır. ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

4. Qeyri-simmetrililiyin xüsusi halı son zamanlarda geniş tətbiqat tapan DPZ (iki məftillər) sistemidir. Veriliş xətlərində tətbiq edilən birfazlı açma üsulu, birdövrəli hava xətlərini lazımi ehtiyat saxlamaqdan azad edir, bu da xətlərin çəkilməsinə sərf olunan xərcləri azaldır, sistemdə paralel işləyən elektrik stansiyalarının avariyaları zamanı dayanıqlığını yüksəldir. Qeyri simmetrik sxemlərin ğöstərilən üstünlüklərindən əlavə, bir sıra tərəfləri vardır. Şəbəkələrdə əmələ gələn qeyri-simmetriklik, gərginliklərin simmetrikliyinin pozulmasına səbəb olur. Qeyri simmetrik gtərginliklər isə üçfazlı mühərriklərdə və transformatorlarda əlavə bərabərləşdirici cərəyanlar əmələ gətirir. Belə əlavə cərəyanlar maşın və transformatorların dolaqlarını qeyri-müntəzəm dərəcədə qızdırdığından onların gücünü azaltmaq lazım gəlir. ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

5. Həmin hal üçfazlı generatorlara da aiddir. Generatorun dolaqlarından keçən qeyri-simmetrik cərəyanlar onun rotorunun massiv metallik hissələrində bə təsirləndirici dolaqlarında əlavə istilənmələr əmələ gətirir və buna görə də generatorun elek­­trik gücünün azaldılmasını tələb edir.Elektrik veriliş xətlərində qeyri-simmetrik cərəyanlar təsirində gərginlik və güc itkiləri yüksəlir, bundan əlavə zəif cərəyanlı rabitə xətlərində güclü elektromaqnit təsiri adlanır. ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

6. QEYRİ-SİMMETRİK YÜKLÜ ÜÇFAZLISİSTEMLƏR Simmetrik elektrik hərəkət qüvvəli və ya gərginlikli üçfazlı mənbələrin dövrəsində, bərabər olmayan qiymətli impedanslar (zahiri müqavimətlər) qoşulduğu zaman, dövrədən keçən cərəyanların simmetrikliyini pozulur. Mənbənin və işlədicinin fazlarından keçən cərəyanlar, müxtəlif fazlar üçün müxtəlif qiymətlər alır. Belə hallarda dövrədəki cərəyanların təyin edilməsi üçün simvolik kəmiyyətlər əməliyyatına əsaslanmış xüsusi metodlardan istifadə etmək lazım gəlir. ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

7. 1.Ulduz birləşmə halı. Ulduz birləşmiş simmetrik gərginlikli mənbənin dövrəsinə, yenə də ulduz birləşmiş üç bərabər olmayan impedans qoşuımuşdur: Əgər mənbənin bütün fazları üçün bərabər qəbul olunan faz gərginliyi (U) məlum edilirsə, o zaman ayri-ayrı fazların simmetrik gərginlikləri: şəklində yazılır. İşlədicinin fazlarındakı gərginliklər: ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

8. Buna görə də mənbənin neytralı ilə işlədicinin neytralı arasında müəyyən, qədər potensiallar fərqi alınmış olacaqdır. Əgər bu nöqtələr, müqaviməti olan bir keçirici ilə birləşdirilirsə, o zaman buradan cərəyan şiddəti keçəcəkdir. Üçfazlı sistemlərin müxtəlif halları üçün, yəni birinci halda sıfır xətsiz dövrə üçün: Ikinci halda isə sıfır xətli dövrə üçün: cərəyanların toplusu sıfra bərabərdir. Birləşdirici məftillərin müqavimətini nəzərdən atmaqla, mənbəin və işlədicinin eyni adlı nöqtələrinin (A və A′, B və B′, C və C´) euni potensialı olmasını alırıq. Bu nöqtələr vektor diaqramında biri-diqərinin üzərinə düşməlidir. ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

9. Əvvəlcə mənbənin simmetrik gərginlikləri, sonra isə işlədicinin gərginlikləri üçün vektor diaqramları qurulur və sonra bunlar biri-diqəri üzərinə qondarılır (şəkil 1). Alınan bu ümumi diaqramdan istifadə etməklə ulduz birləşmiş işlədicinin qeyri-simmetrik gərginliklərini tapmaq olur: ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

10. burada - sistemdəki iki neytral, yəni mənbə ilə işlədicinin neytralları arasındakı potensiallar fərqidir ki, bu kəmiyyətə yerdəyişmə gərginliyi deyilir. Yerdəyişmə gərginliyi ümumiyyətlə mənbənin faz gərginliyinin müəyyən hissəsini təşkil edir, ona görə rerdəyişmə gərginliyi vasitəsilə göstərilə bilir, belə ki: burada : K –kompleks bir koefisiyentdir. Bu ifadəni nəzərə almaqla yuxarıda göstərilmiş işlədicinin qeyri-simmetrik faz gərginliklərini yenidən tapmaq olar: ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

11. buradan da cərəyanları asanlıqla tapmaq olar: Bundan sonra bu cərəyanların cəmi üçməftilli sistem üçün sıfra bərabər edilməklə: buradan K əmsalı tapılır ki: bu kəmiyyətə yerdəyişmə əmsalı deyilir. Əgər sistem dördməftilli isə, o zaman yerdəyişmə əmsalı: ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

12. bir qədər kiçilmiş olur. Bu tənliklərdə - işlədicilərin tam keçiricilikləri olub verilmiş müqavimətlər vasitəsilə tapılır: Yerdəyişmə əmsalı vasitəsilə sistemi aydınlaşdıran bütün kəmiyyətlər tapılır, belə ki, yerdəyişmə gərginliyi: ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

13. TEST • Üçfazlı dövrədə faza cərəyanları məlumdur; Neytral naqildə ampermetrin göstərişini təyin etməli. A) 9 A B) 5A C) 3 A D) 0 2. Bərabər yükün ulduz birləşməsində xətt gərginlikləri ilə faz gərginlikləri arasında faza sürüşmə bucağı neçə dərəcədir? ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

14. 3.Üçfazlı dövrədə faza cərəyanları məlumdur: Neytral naqildə ampermetrin göstərişini təyin etməli. A) 10 A B) 14 A C) 2A D) 6 A 4.Aşağıdakı sxemlərdən hansı üçfazlı cərəyan dövrəsində Işlədicilərin “üçbucaq” birləşməsinə aiddir? A) 1 B) 2 C) 3 D) heç biri. ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK

15. Tərtib etdi: Elektrotexnika və elektrik təchizatı kafedrasının laborantı Mehtiyeva C.İ. ÜÇFAZLI DÖVRƏLƏRDƏ QEYRİ-SİMMETRİKLİK