Logaldallan 16.06. 2014 Johkamohkis

1. Logaldallan 16.06. 2014 Johkamohkis Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

2. Mas batmun hálan Hva skal dette dreiesegom?

3. Sisdoallu/Innhold • Giela ceavzinnávccat ja ealáskahttin • Mo sáhttá mihtidit giela ceavzinnávccaid? • Mo lean dutkan • Maid lean gávnnahan • Mii doaibmá, mii ii doaimma ja gokko livččii buoridanmunni • Språketsvitalitetogrevitalisering • Hvordanundersøke et språksvitalitet • Hvordanforsket • Hvaharjegfunnetut • Myebra, menalternåikkelikebra. Deter en delforbedringspotensiale i Sápmi Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

4. Ealáskahttinmeroštallan • Giellaealáskahttin leat buot dihtomielalaš viggamušat eastadit giela jávkama go giela geavaheapmi lea geahppána dannego juohke ođđa buolvvas leat uhcit geavaheaddjit ja/dahje uhcit giellašiljut gos sáhttá geavahit giela. • Ulbmil lea addit gillii ođđa eallima ja návccaid. • Eanet hállit ja eanet vejolašvuođat geavahit giela. • Språkligrevitaliseringerallemålrettedeforsøkpå å forhindreatspråketforsvinnernårbrukenavspråketblirmindrefordidetforhvernygenerasjonerfærrebrukereog/ellerfærredomen der språketkanblibrukt • Måleter å gispråketnyttlivognyekrefter • Fleretalereogfleremulighetertil å brukespråket Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

5. Lihkostuvvan ealáskahttin?Vellykketrevitalisering? • Buohkat geat máhttet sámástit • sámástit mánáiguin ja nuoraiguin • sámástit eará sámegiela hálliiguin • Olles servodat ovddida sámegielaid • Measta buohkat atnet sámegielaid seailuma dehálažžan ja barget dan ovddas • Servodagas leat ortnegat mat dahket sámegielaid seailuma vejolažžan • Allesomkansnakke samisk • Snakker samisk medbarnogunge • Snakker samisk medandresamiskspråklige • Helesamfunnetfremmersamiskespråk • Nesten allemeneratbevaringav samisk erviktigogjobbermeddetsommål • Samfunnetharordningersomgjørbevaringenavsamiskespråkmulig Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

6. Ceavzinnávccat/Vitalitet Mat bat gielalaš čeavzinnávccat leat? Hvaerspråkligvitalitet? Et målpåhva den faktiskesituasjonener Livskraft Rammebetingelserbestemmervitaliteten • Mihttu mii čájeha giela duohta dili • Eallinfápmu • Rámmaeavttut mat mearridit ceavzinnávccaid Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

7. Ceavzinnávžžat/Vitalitet Okta meroštallanvuohki En modell Språketsstatus + Minoritetensdemografi + Institusjonalisertstøtte ------------------------------------ = Minoritetsspråketsetnolingvistiskevitalitet Giela stáhtus + Vehádatálbmoga demografiija + Ásahuslaš doarjagat -----------------------------------------= Vehádatgielaetnolingvisttalašceavzinnávccat Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

8. Sámegielaidceavzinnávccat • Guorahallat dálá dili obbalaččat ja dihto guovllus. Ovdamearkka dihte • Hálliid lohku • Hálliid ahkejuohku • Doaladumit, jáhkut ja ovdagáttut • Media, oahpahus, giella- ja kulturásahusat • Láhka ja njuolggadusat • Politihka čađaheapmi • Man kanundersøke dagens situasjongenerelteller i et bestemtområde. F.eks • Antalltalere • Talerenesaldersspredning • Holdninger, troogfordommer • Media, undervisnings, språk- ogkulturinstitusjoner • Lovogbestemmelser • Implementeringavpolitikken Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

9. Sámegiela makrodásis • Guovddáš lágat ja mearrádusat • Sápmelaččat vuođđolágas • Sámediggelágat • Sámi giellalágat • Sámegiella oahpahuslágain • Sámegiella beaivedivššus/mánáidgárddiin Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

10. Manne galggašii dovdat dili?Hvorforbør man kjennesituasjonen? • Gielalaš doaibmabijuin lea hirarkiija. Deháleamos vuos. • Eará dárbbut dál go dolin • Geahča 50-60 jagi maŋos. Makkár infrastruktuvra lea sámi gielain? • Moadde minuhta radios, biibbal ja eanet sámegiela hállit??? • Giellamolsun juo jođus masá miehta Sámi • Detfinnes et hirarkiavspråkligetiltak. Detviktigsteførst. (Leena Huss) • Andre behovnåennfør • 50-60 årtilbake. Hvahadde vi daavinfrastrukturforsamiskespråk? • Noenminutterradio, bibelenogfleresomsnakketsamisk??? • Et språkskiftepågangover store delerav Sápmi Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

11. Dábálaš gáibádusat/Vanligekrav • Mat bat leat dábálaš gáibádusat dán dilis álgoálbmogiin ja gielalaš unnitlohkoálbmogiin? • Dohkkeheapmi álbmogin, álgoálbmogin ja/dahje gielalaš unnitlohkoálbmogin - minoritehttan • Muhtinlágan iešstivrejupmi • Giellalágat • Giella geavahuvvo mánáidgárddiin, skuvllain, mediain, báikkálaš ja guovllulaš hálddahusain. • EARÁ?? • Leatgo sápmelaččat olahan daid gáibádusaid? • Hvaervanligekravfra et urfolkeller en språkligminoritet i en pressetsituasjon? • Akseptsomfolk, urfolkog/ellerspråkligminoritet • En formforselvbestemmelse • Språklover • Språket i bruk i barnehager, skoler, media, lokalogregionaladministrasjon • ANNET? Harsameneoppnåddmyeav dette? Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

12. Sámegielaid ceavzinnávccat/ De samiskespråkenesvitalitet • Hyltenstam, Straud, Svonni: • Språkbyte, språkbevarande, revitalisering. Samiskansstälning i svenska Sápmi • UNESCO: • Language Vitality and Endangerment. • Martin Ehala: • An Evaluation Matrix for EthnolinguisticVitality • (Fishman): • Reversing language Shift: Theory and Practice of Assistance to Threatened Languages. • Rasmussen, T: • Nákkosgirji/Dr.gravhandling Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

13. Skuvllaid rolla vehádatgiela ceavzimis/ Skolenesrolleforminoritetspråks • overlevelse • Baker, Colin: BilingualEducation • Beaktilis guovttegielat hupman- ja čállinoahpahusmállet • Láivves guovttegielalaš hupman- ja čállinoahpahusmállet Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

14. UNESCO mihttára Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

15. UNESCO málle árvvoštallat gielladili • Buolvvaidgaskasaš giellasirdaseapmi • Giellaservodaga lahtuid guottut iežaset giela hárrái • Eiseválddiid oaidnu, almmolaš stáhtus ja geavaheapmi • Nuppástusat giellašiljuid giellageavaheamis • Dokumentašuvdna • Ođđa giellašiljuid ja media geavaheapmi • Oahppomateriála ja girjjálašvuohta • Hálliidjoavkku sturrodat iežas álbmogis • Hálliid lohku Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

16. Buolvvaidgaskasaš sirdáseapmi-Áittadássi • 5DorvvolašBuot ahkásaččat geavahit giela, mánáid rájes. • 4DorvvuheapmiMuhtin mánát hállet giela buot domenain. Buot mánát hállet giela muhtin domenain. • 3Čielgasit áitojuvvonGiela hállet ovddimusat ollesolbmot váhnenbuolvva rájes. • 2Hirbmadit áitojuvvonGiela hállet ovddimusat vuoras olbmot áddja-/áhkkobuolvvas rájes • 1Ollásit áitojuvvonGiela hállá muhtun boares olmmoš máttarváhnenbuolvva rájes • 0JávkanIi leat oktage hálli • Gáldu: UNESCO 2003: 8 (Mu jorgaleapmi) Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

17. Hyltenstam & Straud • Man muddui ovttaskas vehádatlahtut geavahit vehádatgiela, ii leat dušše gažaldat ovttaskas olbmui, gulahallamii dahje doaladumiide huksejuvvon válljemis. • Giellaválljen baicce speadjalastá stáhtusa mii gielas lea joavkkus ja servodagas oppalaččat Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

18. Servodat váikkuha giellaválljema • Man muddui ovttaskas vehádatlahtut geavahit vehádatgiela, ii leat dušše ovttaskas olbmos gitta • Giellaválljen speadjalastá stáhtusa mii gielas lea joavkkus ja servodagas oppalaččat Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

19. Fishman • Gávcci ceahkki gokko giella sáhttá leat. Ferte ealáskahttit giela nu ahte álo joavdá ođđa ceahkkái Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

20. Martin Ehala • Ceavzinnávccain objektiiva ja subjektiiva bealli • objektiiva etnolingvisttalaš ceavzinnávccat leat čilgehusat gielladilis nugo gielladilli objektiivvalaččat lea. • Subjektiiva ceavzinnávccat leat mo vehádat ieš ádde iežas gielladili ja mo majoritehta álbmot ádde vehádaga gielladili Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

21. Subjektiiva etnolingvisttalaš ceavzinnávccat • ... buotlágan gielalaš infrastruktuvra, ásahusat ja eará fáktorat eai sáhte dáhkidit giellaservodaga joatkevašvuođa, jos dan lahtuide lea cieggan dakkár jurdda, ahte sin giella lea hehttehussan mobiila ja gilvaleaddji birrasis. Ehala (2009: 128) • Danne ideologalaš ja symbolalaš fáktorat, regionála solidaritehta, alla dahje vuollegis kultuvrralaš iešdovdu, medias ráhkaduvvon ja viidát muitaluvvon boahtteáiggi višuvnnat, sáhttet šaddat mealgat dehálabbo fáktoran giellaseailuma dáfus go ledje ovdal.Ehala (2009: 128) Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

22. «Go ealáska, de lea váttis dápmat» Davvisámegiela etnolingvisttalaš ceavzinnávccaid guorahallan guovtti gránnjágielddas Deanus ja Ohcejogas 2000-logu álggus

23. Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

24. 1970 lohku Deatnu • Dutkit almmuhedje 1970-logu álggus, ahte giellamolsun lei joavdan guhkás sihke Deanus ja Ohcejogas. • Sámegiella molsašuvai dárogiellan Norgga bealde ja suomagiellan Suoma bealde. • Vuollel 30-jahkásaš sápmelaččain njiedjá sámegiela eatnigiellan hálliid oassi johtilit. Sullii goalmmadasas vuollel logijahkásaš sámemánáin lei sámegiella vuosttašgiellan Deanu gielddas 1970 • Påbegynnelsen av 1970-tallet kom det rapporter om at språkskiftet hadde kommet langt både i Tana og Utsjoki • Samisk ble byttet ut med norsk på norsk side av grensen og med finsk på finsk side • Fra30-årene ognedoversynkerfrekvensenav samisk morsmålnoksåbrattogjevnt, skjøntmerenntredjepartenavbarnunder 10 århar samisk somførstespråk. (Aubert 1978: 45) Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

25. 1970-lohku Ohcejohka • Ohcejoga gielddas sámegiela dilli lea hedjoneamen. Dasa leat guokte váldosiva: suomagielat skuvla ja ásodat ja guvlui fárren suopmelaččat. Suomagiela stáhtus lea sakka loktanan, nu ahte olbmot leat suomastišgoahtán čeavláivuođain gaskaneaset ja iežaset mánáiguin. • (Lindgren ja Aikio 1973: 290) • I Utsjoki kommune blirsituasjonenfor samisk språkdårligere. Detertogrunnertildet: den finskspråklige skolen oginternatet, ogfinlenderesomharflyttettilområdet. Statusenforfinskharblittmyehøyereslikatfolkmedstolthetharbegynt å snakkefinskmedhverandreogmedbarnasine. • (Lindgren ja Aikio 1973: 290) Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

26. 1999 bajilčállagat • Deatnu: • Sámegiella vuoitá fas Deanu • Giellariiddu ja ealáskahttima guovddáš • Mánáid gielladuogáš molsašuvvá • Ohcejohka: • Heaittihit skuvllaid ja (sámegielat) beaiveruovttu • Gáđan go rivvejin mánáin giela • Sámegiella jávká Ohcejogas Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

27. Sámi politihka nuppástusat • 1970 rájes, muhto erenoamážit 1990 rájes politihkka nuppástuvai • Sámi álbmotválljejuvvon ásahusat válljejuvvon • Sámi giellalágat ásahuvvon. • Sámegiella lea almmolaš giella guovttegielat guovlun • Oahpahuslágat ja mánáidgárdelágat • Sámegiella šaddan máná individuála vuoigatvuohtan - Sámegiela sajádat median lassánan (sakka) Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

28. Davvisámegiela guovddášguovlu • Guovttegielat hálddahusat. Vuoigatvuohta geavahit sámegiela báikkálaš eiseválddiid oktavuođas ja dearvvasvuođa fuolahusas. • Vuoigatvuohta sámegielat mánáidgárddiide, ovdaskuvlla oahpahussii ja vuođđoskuvlla oahpahussii 1.-10. luohkká mas sámegiella lea oahpahusgiellan dahje sámegiella oahpahuvvo amas giellan. Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

29. Guorahallama váldooasitUndersøkelsenshoveddeler • Sápmelaččaid ja sámegiela sajádat. Riikkaidgaskasaš dásis, riikkadásis ja gielddadásis • Mánáid ja nuoraid giellaguorahallan: • Kvantitatiiva guorahallan gažadanskoviin. Gávcci skuvllas, 193 informántta agis 10-16 jagi • 13 nuora fárus kvalitatiiva jearahallanmetodaiguin • Váhnemiid jearahallan: • Kvalitatiiva dutkanjearahallamat 19 váhnemiin • Sámersogsamisksposisjon • Barn- ogungdommersspråkundersøkelse • Kvantitativundersøkelsemedspørreskjema. • Åtteskoler. 193 informanter 10-16 år • 13 ungdommermedkvalitativeintervjumetode • Foreldreintervju • Kvalitativeforskningsintervjemed 19 foreldre Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

30. Dutkančuolbma • Mii dáhpáhuvvá mikrodásis maŋŋá go politihkka lea nuppástuvvan ja šaddan miehtemielalažžan mákrodásis? • Dát lea giellaplánenbargu. Giellaservvodagat dárbbašit dárkilis dieđuid iežaset gielladilis vai sii sáhttet bidjat beaktilis doaimmaid johtui duohta gielladili hárrái • Hvaskjermed samisk påmikronivåetnårpolitikkenforandrersogblirpositiverepåmakronivå • Dette erspråkplanleggingsarbeid. Språksamfunnenetrengernøyaktiginformasjonomsineegnespråkforholdfor å kunne reagere rasjonelt Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

31. Maid mun jerren oahppiin/Spørsmåltilelevene • Golmma buolvva giellamáhttu • Giellageavaheapmi ruovttus, oappáiguin ja vieljaiguin, ustibiiguin, skuvllas ja olggobealde skuvlla, fulkkiiguin ja eará ollesolbmuiguin • Mediageavaheapmi ja giellaválljemat • Giellaguottut • Identitehtta • Tregenerasjonersspråkkunnskaper • Språkbruk i hjemmet, medsøsken, vennerpå skolen og i fritida, medslektogandrevoksne • Bruk av media ogspråkvalg • Språkholdninger • Identitet Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

32. Oahpahusgiella ja riika 5-10 (4-9) luohkká. Ahki 10-16 jagi • 192 oassálasti 241 oahppis = 76 % Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

33. Gažaldagaid hápmi Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

34. Mánáid ja nuoraid sámegiela máhttuBarnogungdommerssamiskkunnskap Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

35. Bohtosat 1. oassi • Sámegielat mánáid sámegiela máhttu ja sámegiela geavaheapmi • Čielga erohus dutkanguovllu gielddaid gaskkas • Áidna čielga erohus gielddaid gaskkas lea gielddaid skuvlavuogádagain • Samiskspråkligebarnskunnskaper i samisk ogbrukav samisk språk • Klarforskjellmellomkommunene i forskningsområdet • Enesteklareforskjellmellomkommuneneligger i kommunenesskolesystem Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

36. Gielddaidgaskasaš erohusForkjellmellomkommunene Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

37. Skuvlavuogádat • Deanu gielddas: • Guokte sámegielat skuvlla • Golbma dárogielat skuvlla • Ohcejoga gielddas: • Golbma guovttegielat skuvlla mas suomagiella lea váldogiellan ja oahpahus sáme- ja suomagillii sierra luohkáin • Tana kommune: • Tosamiskspråkligeskoler • Trenorskspråkligeskoler • Utsjok kommune • Tretospråkligeskoler der finskerhovedspråkogunderviningenerpå samisk ogfinsk i separateklasser Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

38. Váhnemiid sámegiela máhttu Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

39. Buot mánát ja sámegielat mánát vrd Hyltenstam demografiija Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

40. Váhnemat: Guokte sámegielagaTosamiskspråkligeforeldre Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

41. Badjedási oahppi OhcejogasUngdomsskoleelevfra Utsjok • Skuvllas leat eanet suomagielat olbmot, ja lean hárjánan suomastit doppe. • Mii lávet skuvla áigge diimmuiguin nu go mu luohkálaččaiguin sámástit. Diimmuid áigge hálan daiguin sámegiela, muhto in baljo eará sajis. • På skolen erdetmestfinskspråklige, ogjegervanttil å snakkefinsk der. Jegpleier å snakke samisk i skoletidenmedklassekameratenemine. • I timenesnakkerjeg samisk med dem, men nesten aldrinoenandresteder. Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

42. Deanu sámegielat skuvlla oahppiElevfrasamiskspråklig skole i Tana • Go mis lea dákkár sámegielat skuvla, de ferte doppe sámástit. • Muhtimin han sáhttit álgit dárostit, muhto de mii gávnnahit olggos ahte dál mii leat jorgalan dárogillii. De fas álgit sámegillii hállat. • Når vi har en sliksamiskspråklig skole, såmå man snakke samisk der. • Noengangerbegynner vi å snakke norsk, mensåoppdager vi at nu har vi byttatil norsk. Såbegynner vi å snakke samisk igjen Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

43. Sámegiela nana hálddaš. skihpáraiguin skuvllasSterkesamiskespråkb. medvennerpå skolen Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

44. SkihpáraiguinskuvllasSvakerespråkbrukeremedvennerpå skolen • Sámegiela heajut giellahálddašeaddji giellageavaheapmi skihpáriiguin skuvllas Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

45. Oappáiguin ja vieljaiguinSterkespråkbrukere: Medsøsken • Sámegiela nana hálddašeaddjiidgiellageaheapmioappáiguin ja vieljaiguin Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

46. Oappáiguin ja vieljaiguinSvakerespråkbrukeremedsøsken • Sámegiela heajut giellahálddašeaddji giellageavaheapmi oappáiguin ja vieljaiguin Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

47. Čielga minsttarKlartmønster • Skuvlla vuogádat váikkuha mánáid sámegiela geavaheami • Ovttagielat skuvlla mánát sámástit eanebut skihpárii-guin skuvllas, skihpáriiguin skuvlla olggobealde ja oap-páiguin ja vieljaiguin go guovttegielat skuvlla oahppit Manne Sámis eai leat eanet ovttagielat skuvllat? • Skolenslagetpåvirkerbarnasbrukav samisk språk • Barnsomgårpåenspråkligeskolersnakkeroftere samisk medvennerpå skolen, medvennerutenfor skolen ogmedsineegnesøskenenneleverfratospråkligeskoler Hvorforerdetikkeflereenspråkligeskoler i Sápmi? Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

48. Bohtosat 2. oassi/Del 2 • Riikkagielat mánát eai šatta doaibmi guovttegielagin sámegiela oahpahusas mánáidgárddiin ja skuvllas • Dutkanguovllus 31 proseantta lohket sámegiela skuvllas • Vuollánit ja heitet: Muhtimatheitetgoálget viđát luohkkái, muhto stuorámus eretgahččan dáhpáhuvvá go álget nuoraidceahkkái (skuvlahoavddat Ohcejogas ja Deanus) • Finsk ognorskspråkligebarnblirikkefunksjonelttospråkligeavundervisningen i samisk i barnehagenog skolen • I forskningsområdethar 31 prosentav dem samisk på skolen. • De flestegiroppogslutter • En del slutter ved overgangen til 5. klasse, men det store frafallet skjer ved overgangen til ungdomstrinnet Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

49. Riikkadásisge Tendens i helelandet Davvisámegiela nuppigiela oahppi mearri geahppána Mánát heitet oahpahallamis sámegiela skuvlla váccedettiin Muhtimatheitetgoálget viđát luohkkái, muhto stuorámus eretgahččan dáhpáhuvvá go álget nuoraidceahkkái • Antallet andrespråkseleveri nordsamiskgår kraftig tilbake • Ungene slutter med samisk i løp av skoletida • ”En del slutter ved overgangen til 5. klasse, men det store frafallet skjer ved overgangen til ungdomstrinnet” Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014

50. Hvanevnessomfeil?Mii namuhuvvo boasttuvuohtan Áššit mat leat boahtán ovdan medias ja eará dutkamušain Oahpahanvuogit Oahpponeavvut Organiseren Oahpahallanmokta Forholdsomharkommetfram i media og i annenforskning Opplæringsmetoder Læremidler Organisering Motivasjon Torkel Rasmussen: Johkamohkis 16.06. 2014