AR-GE İŞBİRLİKLERİNDE GÜVEN: Ankara’daki Teknoparklarda Faaliyet Gösteren İşletmelerde Bir Araştırma

1. T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİSOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜİŞLETME ANABİLİM DALI AR-GE İŞBİRLİKLERİNDE GÜVEN:Ankara’daki Teknoparklarda Faaliyet Gösteren İşletmelerde Bir Araştırma Doktora Tez Savunması Metin REYHANOĞLU Tez Danışmanı Doç. Dr. Özlem ÖZKANLI Ankara - Ekim 2006

2. Araştırma Sorusu: Ar-ge işbirliği biçimine faktörler nasıl etki eder? sorusuna cevap aranmıştır. Araştırmanın Amacı: Ankara’daki teknoparklarda, işletmelerarası ar-ge işbirliklerinin durumu ve güven unsurunun ne ölçüde işbirliğine yansıdığını belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırmanın Önemi: • İşletmelerarası ar-ge işbirliğinde pek değinilmeyen işbirliğinde güven biçimleri ve uygulamaları (Gulati 1995a: 107) bu çalışmada incelenmiştir. • Ar-ge işbirliği biçimine etki eden faktörlere ilişkin bir model önerisinde bulunulmaya çalışmıştır.

3. Projenin Değeri Paylaşılacak bilgi, projenin paylaşılabilirliği, projenin mali değeri, projenin orijinalliği, süresi, projeden beklenen hasıla Güven Boyutları Dürüstlük, yeterlilik, şöhret, düşük güven, karşıdakinin iç norm bilgisi, sistem İşbirliği Nedenleri Maliyet, teknoloji, rekabet, pazar, sermaye ve yetenek, politik nedenler İşbirliği Türü Sermaye ortaklığı, ar-ge anlaşması, ar-ge konsorsiyumu, üniversite-sanayi işbirliği, taşeronluk, ar-ge hizmet alım satımı Araştırma Modeli:

4. Araştırmanın Kapsam ve Kısıtları: • Kapsam: Araştırma örgütlenme teorisi çerçevesi altında ‘stratejik işbirliği’ kapsamında ele alınmıştır. İnceleme birimi örgütlerarası ilişkidir. • Yer: Araştırma Ankara’daki (ODTÜ, Cyberpark ve Hacettepe) teknoparklarda faaliyet gösteren işletmeler üzerine yapılmıştır. • Zaman: Araştırma 2006 bahar döneminde yapılmıştır. Ankara’daki teknoparkların en yenisi 2003’te kuruldu. • Nesnellik: Veriler anket tekniği yoluyla elde edilmiş olduğundan ar-ge ve işbirliğinden sorumlu yöneticilerin işletmelerarası ar-ge ilişkilerinde güven ve işbirliğiyle ilgili ‘tutum ve algıları’ saptanmaya çalışılmıştır.

5. Ana Kütle, Pilot Araştırma ve Veri Toplama Süreci: • Üç teknoparkta faaliyet gösteren 345 işletmeye (Türkiye’deki 22 teknoparktaki işletmelerin yaklaşık % 70’i) veri toplama tekniği, anket uygulanmıştır (tam sayım). • 170 işletme yöneticisi cevap vermiştir (cevaplanma oranı % 49,3) • Bunun 106 tanesi işbirliği yapmaktadır (cevapların % 62,4’ü, tümünün % 30,7’si). • Pilot çalışma için önce ODTÜ TGB Genel Müdürü ve beş işletme yöneticisiyle anketin uygulanabilirliği ve daha sonra 20 işletme ile anketin iç ve dış tutarlığı testi yapılmış, tasarım ve anlam bozuklukları giderilmiştir. • Anketin hedef kitlesi işletmelerin ar-ge birimlerinden sorumlu yöneticileridir. • Teknoparklardan elde edilen işletme listeleri (işletme isimleri, teknopark ve ar-ge sorumlusunun ismi, telefonu ve e-posta adresleri) yoluyla, işletmeye bizzat gidilerek, telefon ve az sayıda e-posta yoluyla ulaşılmaya çalışılmıştır. ODTÜ’de çoğuna bizzat gidilerek, Cyberpark’ta telefon ve e-posta yoluyla, Hacettepe’de her üç teknik kullanılarak ulaşılmaya çalışılmıştır. • Anketi Toplama Biçimi: Görüşmesiz elden (% 41), görüşme öncesi elden (% 17), e-posta (% 17), web formu (% 20) ve faks (% 5). Toplama biçimleri arasındaki fark olup olmadığıyla ile ilgili test yapılmış, homojen çıkmıştır.

6. Anket Formu: Anket 4 sayfada, 5 bölüm, 17 soru ve ölçeklerle ilgili 68 ifade, cevaplama süresi 15-20 dakikadır. A. Demografik Bilgiler: A1. Cevaplayıcı Bilgileri: Cinsiyet, yaş, eğitim durumu, işyerindeki statüsü ve işletmede çalışma süresi A2. İşletme Bilgileri: Faaliyet konusu, işletmede çalışan sayısı, teknoparkta çalışan sayısı, kuruluş yılı, teknoparkta bulunma süresi, işletmenin teknoparkta kuruluş biçimi ve bütçedeki ar-ge oranı (son üç yılın ortalaması). B. Ar-Ge İşbirliği Bilgileri: Son beş yıl içinde işbirliği sayısı, işbirliği öncelik sıralaması, son beş yıl içinde ve en fazla ar-ge işbirliğinde bulunulan kurumla ilişki biçimi, süresi ve sayısı

7. Bulgular (İşletme Özellikleri): • İşletmelerin yarıdan fazlası (% 61) bilişim sektöründe, ikinci ağırlıktaki sektör ise, elektronik sektörü (% 18,2). • İşletmelerin büyük bir çoğunluğu (% 81,6) mikro ve küçük işletme (önemli bir kısmı % 43,4 mikrodur). ODTÜ TGB’de orta ve büyük işletmelerin sayısı diğerlerine göre biraz daha fazladır. • İşletmelerin büyüklüğü arttıkça araştırmacı oranı (Kor. -0,52 ve p 0,00) ayrıca, ar-ge bütçe oranı düşmektedir. • Ar-ge işbirliği yapan işletmeler, teknoparkta daha uzun süreli faaliyet gösteren işletmelerdir (F Testi 8,65; p 0,00). • Bilişim ve elektronik işletmeleri teknoparklarda merkez ofis (% 66,3 ve % 71,0); savunma, makine ve teçhizat, tıbbi malzeme konularında faaliyet gösterenler ise, ar-ge birimi (% 63,6; % 71,4 ve % 71,4) şeklinde yapılanmıştır. • İşletmeler küçüldükçe, işletmelerin bulundukları teknoparktaki birimlerini merkez ofis olarak kullandıkları bulunmuştur.

8. Ar-Ge İşbirliği Özellikleri ve İşbirliğine İlişkin Faktör Analizi: • İşletmenin bulunduğu teknoparklar ile ar-ge işbirliği durumu arasındaki zayıf ilişkiye karşın, ODTÜ TGB en fazla ar-ge işbirliği ilişkisine sahip bölge olarak çıkmaktadır. • Ar-ge işbirliğinde bulunan işletmelerin teknoparklardaki faaliyet süreleri (Ort. 2,85; SS. 1,71), işbirliğinde bulunmayan işletmelere (Ort. 2,07; SS. 1,32) göre daha yüksektir. • Bulunulan teknoparktaki işletmeler ar-ge işbirliğinde, en fazla tercih edilmekte, ikinci sırayı teknopark dışındaki işletmelere olan öncelik almaktadır. Akademik yazına paralel bir sınıflandırma çıkmıştır. (Durgut 2004; Mowery vd. 1998: 515)

9. Bulgular (Proje Özellikleri): • Ar-ge işbirliğinde proje süresi 2 ay ile 120 ay arasında değişmektedir (27,08 SS. ile Ort. 33,33 -5,5 yıl). İşletmelerin yaklaşık yarısının işbirliği süresi iki ve iki yıldan azdır. • ODTÜ TGB’deki işletmelerin ar-ge işbirliği süresi (Ort. 36,10) Ankara TGB’dekilere göre üçte bir oranından daha fazladır (Ort. 26,31). • İşletmenin en fazla ar-ge işbirliği yaptığı kurumla, ar-ge işbirliği süresi temelinde, işletmenin faaliyet konuları arasında farklılık anlamlıdır (F Testi 6,20; p 0,00). Bilişim (Ort. 25,83), elektroniğe (Ort. 53,95) göre daha kısa süreli ar-ge işbirliğinde bulunmaktadır (Tukey HSD Testi; p 0,00). • Ofislerini ar-ge birimi olarak yapılandırmış olan işletmelerin ar-ge işbirliği süresi (Ort. 42,72), merkez ofisi şeklinde yapılandırmış olanların ar-ge işbirliği süresinin (Ort. 28,00) yaklaşık iki katıdır (F Testi 6,20; p 0,00 ve Tukey HSD Testi; p 0,00). • İşletme büyüdükçe, ar-ge işbirliğinde bulunulan kurumla işbirliği süresi artmakta (Kor. 0,29; p 0,01), buna karşılık araştırmacı oranı arttıkça ar-ge işbirliği süresi düşmektedir (Kor. -0,28; p 0,01) • İşletmenin yaşı (Kor. 0,37 ve p 0,01) ve teknoparktaki faaliyet süreleri (Kor. 0,26 ve p 0,01) arttıkça ar-ge işbirliği süresi de artmaktadır. • Bütçede ar-ge’ye ayrılan pay arttıkça, işbirliği süresi kısalmaktadır (Kor. -0,23 ve p 0,05).

10. Proje Özellikleri (devam) ve ‘Proje Değerine’ İlişkin Faktör Analizi: • Aynı kurumla, ar-ge işbirliği için çalışılan proje sayısı 1 ile 12 proje arasında değişmektedir (Ort. 2,74 ve SS. 2,07). Çoğunluğu, aynı kurumla bir veya iki projede beraber çalışmışlardır (% 60). • İşletmede araştırmacı oranı arttıkça, aynı kurumla olan proje sayısı düşmektedir (Kor. -0,24 ve p 0,05). • İşletmenin yaşı arttıkça, en fazla ar-ge ilişkisinde olduğu kurum ile projede bulunma sayısı da artmaktadır (Kor. 0,23 ve p 0,05). • Proje sayısı arttıkça, işbirliği süresi de artmaktadır (Kor. 0,30 ve p 0,01).

11. Güvene İlişkin Faktör Analizi: • ‘En yoğun iş yapılan kuruma’ olan güvenlerinin sorgulandığı dikkate alınırsa güven ortalaması yüksek çıkmamıştır (Ort. 3,74; SS. 0,869). • Korczynski’nin (2000) güvenin dörtlü sınıflandırmasına benzemekle birlikte; yeterlilik, dürüstlük, şöhret (Das ve Teng 2001; Dasgupta 2000) ve güvensizlik bilişsel güven biçimini; paylaşım duyuşsal/ilişkisel güven biçimi şeklindedir (Lane ve Bachman 1996). Ayrıca, ortak değer üçüncü ve kurumsal güven dördüncü ayırıma girmektedir (Giddens 2004; Zucker 1986 ve Fukuyama 1998). • İşbirliğinin süresi arttıkça, ortağına güven de artmaktadır (Gulati 1995a: 86) (dürüstlük, ortak değer, yeterlilik, düşük güven ve şöhret için). • Düşük güven ile işletmelerde çalışan sayısı ve işletmenin yaşı arasında anlamlı pozitif, ama zayıf ilişki vardır (Kor. 0,189 ve 0,228 p 0,05)

12. Araştırma Modelinin Test Edilmesi: Ar-ge işbirliği nedenleri ve proje değerinin güven aracılığıyla işbirliği biçimi üzerindeki açıklayıcılığına bakılmıştır. Güven, ar-ge işbirliği nedeni ve proje değeri ile işbirliği biçimi arasında bir ara değişkendir. Güvenin aracı (mediator) rolünde Baron ve Kenny’nin (1986) aşamalı regresyon analizi modeli kullanılmıştır. Üç aşamada yapılan analiz için ‘çok kategorili lojistik regresyon’ (multinominal logistic regression) analizi kullanılmıştır (Clausen 2004). I. Aşamanın modeli anlamlı çıkmış ama II. aşamanın modeli anlamlı çıkmamıştır. Bu durumda güven modelde aracı (mediator) değildir. Ama kolaylaştırıcı (moderator) etkisi vardır. Çünkü, III. Aşamadaki modelin hem önemliliği artmış (0,039’dan 0,029’a) hem de modelin açıklanma oranı artmıştır (% 42,3’ten % 60,5’e). Ayrıca, I. aşamanın ar-ge işbirliği biçimleri sınıflandırmada doğruluk yüzdesi 38,2’ken III. aşamada 54,9’ a yükselmektedir.

13. Araştırmanın Hipotez Testleri ve Sonuçları Not: H5, hipotezlerinde değişkenlerin bazı faktörleri itibariyle hipotez kabul koşulunu sağlamaktadır

14. Araştırmanın Hipotez Testleri ve Sonuçları: Not: H7, H9 ve H10 hipotezlerinde değişkenlerin bazı faktörleri itibariyle hipotez kabul koşulunu sağlamaktadır.

15. Sonuç ve Değerlendirme: • İşbirliği nedeni ve projenin değerimin ar-ge işbirliği biçimine etkisinde güven aracı değil ama kolaylaştırıcıdır. Modelin açıklama oranı % 60,5’tir. Güven boyutundan, ‘bilgi paylaşımı ve yardım’; işbirliği nedenlerinden, ‘pazar ve rekabetten kaynaklanan tehdit ve fırsatlar’, ‘yasal ve kurumsal organlardan yararlanma’, ‘risk ve maliyeti düşürmek’; proje değeri boyutundan, ‘projenin orijinalliği’ boyutları modelde yer almıştır. • Akademik yazına uygun olarak (Korczynski 2000: 14; Gulati 1995a: 86) işbirliği süresi ile güven arasında olumlu, ama zayıf bir ilişki bulunmuştur (dürüstlük, ortak değer, yeterlilik, güvensizlik ve şöhret). Güven zaman isteyen bir konudur. Teknoparktaki işletmeler yenidir. • Ar-ge sektörü, ‘farklı iş uzmanlıklarına’ proje yaptıkları kurumlarla işbirliği yapmak durumundadır. Bir bakıma ‘dış kaynaklardan yararlanma (outsourcing)’ hizmeti vermektedirler. Dünyadaki eğilimle örtüşmektedir. (Drucker 1996: 287; Carson vd. 2003: 46). Ayrıca akademik yazında belirtilen işbirliği biçimi sermaye temelli işbirliklerinin son derece düşük olması bunun yerine sözleşme temelli işbirliklerinin yüksek çıkması bu durumu kanıtlamaktadır (Gulati 1995a: 105 ve Hagedoorn 2002: 478 ve 481). • Ar-ge hizmet satımı ve yazılım geliştirme, bir kuruma özel ar-ge ürününün geliştirilmesi veya özel yazılım üretilmesini kapsamaktadır. Bu nedenle, bu ilişki biçimi, karşılıklı öğrenmeye ve bilgi deneyimine açık olmayabilir. • Ar-ge işbirliği modeline etki edebilecek sözleşme özellikleri, proje maliyeti, devlet yardımları gibi kontrol mekanizmalarını ölçecek araçların kullanılması modelin daha da geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. • Araştırma Ankara’daki teknoparklarda yapılmıştır. Teknoparkların yeni oluşları, içindeki işletmelerin daha çok ar-ge hizmet satımıyla uğraşmaları nedeniyle araştırma ar-ge işbirliklerinin hepsini kapsamamaktadır. Daha farklı boyutların dahil edilebileceği ve daha büyük örneklem kitleleri ile yapılacak çalışmaların akademik yazına katkı sağlayacaktır.

16. T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ - SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜİŞLETME ANABİLİM DALI AR-GE İŞBİRLİKLERİNDE GÜVEN:Ankara’daki Teknoparklarda Faaliyet Gösteren İşletmelerde Bir Araştırma … teşekkür ederim. Doktora Tez Savunması Metin REYHANOĞLU Tez Danışmanı Doç. Dr. Özlem ÖZKANLI Ankara - Ekim 2006