Συστήματα Θεματικής Πρόσβασης

1. Χ. Παπαθεοδώρου (papatheodor@ionio.gr)‏ Εργαστήριο Ψηφιακών Βιβλιοθηκών και Ηλεκτρονικής Δημοσίευσης Τμήμα Αρχειονομίας – Βιβλιοθηκονομίας Ιόνιο Πανεπιστήμιο Συστήματα Θεματικής Πρόσβασης

2. Θησαυρός Θησαυρός είναι το λεξιλόγιο όρων µιας ελεγχόµενης γλώσσας ευρετηρίασης, δοµηµένης µε τρόπο ώστε να υποδηλώνονται σαφώς οι “a priori” σχέσεις µεταξύ εννοιών (για παράδειγµα, οι “πλατύτερες” – “στενότερες”). (από ΕΛΟΤ 1321)‏

3. Χρησιμότητα • οι θησαυροί μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους επαγγελματίες σε διαδικασίες όπως • Ευρετηρίαση υλικού (indexing thesaurus): Το ελεγχόμενο λεξιλόγιο που παρέχει ο Θησαυρός χρησιμεύει στη διαδικασία της ευρετηρίασης, χωρίς να περιγράφει την επιστημονικά πιο σωστή ταξινόμηση. Δεν είναι η ειδική ορολογία ενός επιστήμονα αλλά κοινώς αποδεκτοί και χρησιμοποιούμενοι όροι, δηλαδή η φυσική γλώσσα. • Οργάνωση δομής και περιεχομένου.

4. Χρησιμότητα • Αλλά και από τους τελικούς χρήστες στην • Αναζήτηση – ανάκτηση (search thesaurus)‏ • Aναζήτηση με λέξεις κλειδιά Ο Θησαυρός παρέχει το λεξιλόγια με το οποίο μπορεί να βελτιώσει την διαδικασία αναζήτησης με αυτόματο τρόπο ή διαδραστικά. με λέξεις κλειδιά, και επίσης προσφέρεται για επέκταση ερωτήματος. Η αναζήτηση αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε σε δομημένο (ευρετηριασμένο) περιεχόμενο), είτε σε ερώτημα ελεύθερου κειμένου (free text query)‏ • Φυλλομέτρηση Ο χάρτης του Θεματικού πεδίου που παρέχει μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εξερεύνηση του από τον χρήστη. • Ο βασικός σκοπός των Θησαυρών είναι η καθοδήγηση τόσο του ευρετηριαστή όσο και του χρήστη να επιλέξουν τον ίδιο όρο για την ίδια έννοια

5. Χρησιμότητα • Οι Θησαυροί τυπικά χρησιμοποιούνται ως εργαλεία στη διαδικασία της υστερο-συνδυασμένης αναζήτησης, όπου ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να επιλέξει ο ίδιος τον συνδυασμό των εννοιών που θα αναζητήσει . • Μπορούν επίσης να εφαρμοστούν σε ιεραρχικούς καταλόγους, προ-συνδυασμένα ευρετήρια και τα Συστήματα Ταξινόμησης. Τα τελευταία χρόνια με την ανάπτυξη νέων εργαλείων πρόσβασης υπάρχει η ανάγκη συνεργασία μεταξύ των μεθόδων όπως όπως η Αυτόματη Κατηγοριοποίηση , η Ελεύθερη Αναζήτηση κ.λ.π.

6. Οι όροι • Συγκεκριμένες οντότητες • Πράγματα και τα μέρη αυτών: κεφάλι, τραπέζια, κτίρια, μολύβια • Υλικά: γύψος, αμίαντος, χρώματα • Αφηρημένες έννοιες • Ενέργειες και γεγονότα: ανάπτυξη, διατήρηση, πόλεμοι, εορτές • Αφηρημένες οντότητες, ιδιότητες: δίκαιο, αντοχή, κάμψη, απόδοση • Επιστημονικά πεδία: χημεία, βιβλιοθηκονομία, πληροφορική • Μονάδες μέτρησης: μέτρα, χιλιόγραμμα • Ατομικές οντότητες, κύρια ουσιαστικά: Ελλάδα, Ευρωπαϊκή Ενωση, Ιόνιο Παν/μιο, Ποταμός Πηνειός

7. Ενικός - πληθυντικός • Συγκεκριμένες οντότητες • Μετρήσιμα ουσιαστικά (που απαντούν στο “πόσα πολλά;”), στον πληθυντικό: πλανήτες, παιδιά, μέρη σώματος, (εάν όμως απαντώνται μία φορά στο ίδιο σώμα, προτιμάται ο ενικός, π.χ πόδια, αλλά στόμα, αναπνευστικό σύστημα)‏ • μη μετρήσιμα ουσιαστικά (που απαντούν στο “πόσο πολύ;”), στον ενικό: αλουμίνιο, χιόνι, ρύζι (εάν πρόκειται για ομάδα με πολλές συνιστώσες, τότε χρησιμοποιείται πληθυντικός, π.χ φρούτα, κράματα, κράματα αλουμινίου, χάλυβες)‏

8. Ενικός - πληθυντικός • Αφηρημένες έννοιες • Χρησιμοποιείται ο ενικός, εκτός εάν πρόκειται για ομάδα με πολλές συνιστώσες: διαχωρισμός, καπιταλισμός, μωαμεθανισμός, μεταλλουργία, συσκευασία, διοίκηση, τεχνική, αλλά φυσικές διεργασίες, χημικές ιδιότητες, • Ατομικές οντότητες, κύρια ουσιαστικά χρησιμοποιείται ο ενικός: Big Ben, British Library, Γαλλία, Παρθενώνας

9. Συντομογραφίες • ΔΣ διευκρινιστική σημείωση (SN - Scope Note)‏ • ΧΡ χρησιμοποίησε (use)‏ • ΧΑ χρησιμοποίησε αντί (UF – used for)‏ • ΟΚ όρος κορυφής (TT – top term)‏ • ΠΟ πλατύτερος όρος (BT – broad term)‏ • ΠΟΓ πλατύτερος όρος γένους • ΠΟΜ πλατύτερος όρος μέρους • ΕΟ ειδικότερος όρος (NT – narrow term)‏ • ΕΟΓ ειδικότερος όρος γένους • ΕΟΜ ειδικότερος όρος μέρους • ΣΟ σχετικός όρος (RT – Relatedterm)‏

10. Σύνθετοι όροι • Μπορούν να αναλυθούν μορφολογικά στα συστατικά του: • Επεξεργασία μετάλου ΧΡ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ + ΜΕΤΑΛΛΑ • Οικογενειακός Προγραμματισμός ΧΡ ΓΕΝΝΗΣΕΙΣ + ΕΛΕΓΧΟΣ (διαφορετικοί όροι)‏ • Εστία το όνομα που προσδιορίζει την ευρύτερη τάξη • Διαφοροποιητής που διαφοροποιεί την εστία (ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ, ΟΠΛΙΣΜΕΝΟ)‏

11. Σύνθετοι όροι • Κάποιοι σύνθετοι όροι δε μπορούν να υποστούν συντακτική διαίρεση • ΤΕΧΝΗΤΑ ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ • Οικείοι όροι • ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ, ΑΝΤΟΧΗ ΥΛΙΚΩΝ • Όταν η συντακτική διαίρεση θα γινόταν αιτία ασάφειας ή αμφισβήτησης • ΜΟΥΣΙΚΗ + ΔΩΜΑΤΙΟ = ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΩΜΑΤΙΟΥ ή ΔΩΜΑΤΙΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ (;)‏ • Όταν ο σύνθετος όρος που εκφράζει παρομοίωση με κάποιο άσχετο αντικείμενο ή γεγονός • ΔΟΜΗ ΔΕΝΤΡΟΥ

12. Σύνθετοι όροι • Όταν η διάιρεση προϋποθέτει την προσθήκη όρου • ΛΑΜΠΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ – ΛΑΜΠΑ που χρησιμοποιεί ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ ως ΚΑΥΣΙΜΟ • ΓΥΑΛΙΑ ΗΛΙΟΥ – ΓΥΑΛΙΑ για ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ από τον ΗΛΙΟ • Όταν ο διαφοροποιητής έχει χάσει τη σημασία του • ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΤΡΟΓΓΥΛΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ • Όταν είναι κύρια ονόματα ή φράσεις που περιέχουν κύρια ονόματα • ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟ ΘΕΩΡΗΜΑ

13. Σύνθετοι όροι • με τη σειρά που έχουν στη φυσική γλώσσα ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ • Επιλογές χρήσης σύνθετων όρων • είτε χρησιμοποιούμε σύνθετους όρους για την ελάττωση των περιγραφέων, με κόστος ένα ογκωδέστερο λεξιλόγιο ευρετηρίασης • είτε μειώνουμε τον όγκο του λεξιλογίου ευρετηρίασης, με τη διαίρεση όρων σε απλούστερους και με απόδοση μεγαλύτερου αριθμού όρων ανά τεκμήριο

14. Ανάλυση σύνθετων όρων • όταν η εστία αναφέρεται σε μια ιδιότητα ή το τμήμα και ο διαφοροποιητής αντιπροσωπεύει την ολότητα ή τον κτήτορα της ιδιότητας ή του τμήματος • ΜΗΧΑΝΕΣ ΑΕΡΟΣΚΑΦΩΝ (εστία: ΜΗΧΑΝΕΣ, (μέρος, διαφοροποιητής: ΑΕΡΟΣΚΑΦΩΝ, όλο) -> ΑΕΡΟΣΚΑΦΟΣ + ΜΗΧΑΝΗ • ΟΞΥΤΗΤΑ ΕΔΑΦΟΥΣ -> ΕΔΑΦΟΣ + ΟΞΥΤΗΤΑ • όταν το όνομα μιας μεταβατικής ενέργειας (ΣΚΑΛΙΣΜΑ) δεν πρέπει να τροποποιείται από το όνομα του αντικειμένου πάνω στο οποίο ασκείται η ενέργεια (ΞΥΛΟ) -> ΣΚΑΛΙΣΜΑ + ΞΥΛΟ

15. Ανάλυση σύνθετων όρων • αντίστροφα το όνομα ενός πράγματος ή υλικού μπορεί να τροποποιηθεί από το όνομα μιας ενέργειας που ασκείται σε αυτό • ΣΚΑΛΙΣΜΕΝΟ ΞΥΛΟ • ΒΑΜΜΕΝΑ ΜΑΛΛΙΑ • το όνομα μιας αμετάβατης ενέργειας δεν πρέπει να τροποποιείται από το όνομα του εκτελεστή της ενέργειας • ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΦΥΤΩΝ -> ΑΝΑΠΤΥΞΗ + ΦΥΤΑ • αντίθετα το όνομα ενός πράγματος τροποποιείται από το όνομα αμετάβατης ενέργειας στην οποία εμπλέκεται • ΑΠΟΔΗΜΗΤΙΚΑ ΠΟΥΛΙΑ • ΚΥΛΙΟΜΕΝΗ ΚΛΙΜΑΚΑ

16. Διευκρινιστικές σημειώσεις • δείχνουν την περιορισμένη σημασία με την οποία ένας όρος χρησιμοποιείται, αποκλείοντας άλλες πιθανές ερμηνείες • άλλα είδη πληροφορίας • ημερομηνία αποδοχής όρου ή επαναπροσδιορισμού της έννοιάς του • πηγή του όρου • οδηγίες για ευρετηριαστές • ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ ΜΙΚΡΟΚΥΜΑΤΩΝ ΔΣ 1 GHz – 300 GHz

17. Συνώνυμα • Με διαφορετική προέλευση: πέτρα – λίθος • Λαϊκές – επιστημονικές ονομασίες: ασπιρίνη ακετοσαλικυλικό οξύ • Διάφορες ονομασίες για το ίδιο θέμα: ασθένεια-νόσος – νόσημα • Κοινή και επίσημη ονομασία: ημίονος – μουλάρι • τρέχουσα η προτιμόμενη ονομασία έναντι όρων που έχουν ξεπερασθεί: ιχθύς – ψάρι • ξένη ή ελληνική μορφή: ρεκόρ – επίδοση • διαφορετική ορθογραφία: ταξίδι – ταξείδι • συντομογραφία – πλήρης ονομασία: ΤΕΙ – Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα • αναλειτική ή συνδυασμένη μορφή ενός σύνθετου όρου: ψυχολογία των ζώων – Ψυχολογία + Ζώα • Σχεδόν συνώνυμα • διαφορετικές αποχρώσεις: πέτρα – πετράδι – βότσαλο • Υγρασία - Ξηρασία

18. Σύνδεση συνωνύμων • ΧΡ, ΧΑ • ΑΡΡΕΝΕΣ ΧΑ Άνδρες Άνδρες ΧΡ ΑΡΡΕΝΕΣ

19. Σχέσεις ιεραρχίας • ΕΟ, ΠΟ • Γένους – είδους ΕΟΓ, ΠΟΓ • Μέρους όλου, ΕΟΜ, ΠΟΜ

20. Ετικέτα δεσμού • μερικές φορές παρεμβάλλεται στην ιεραρχία μια ετικέτα δεσμού για να δείξει ποιο χαρακτηριστικό χρησιμοποιήθηκε για να διαιρέσει την τάξη που αντιπροσωπεύεται από τον πλατύτερο όρο στα είδη της • ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΑ κατά κινητήρια δύναμη ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΚΙΝΗΤΑ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΑ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΑ κατά σκοπό ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΑ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΑ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΧΡΗΣΗΣ

21. Σχετικοί όροι • όροι που ανήκουν στην ίδια κατηγορία και οι έννοιές τους επικαλύπτονται, αλλά δεν είναι ισοδύναμοι • ΚΑΪΚΙΑ ΠΟ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΟΧΗΜΑΤΑ ΣΟ ΠΛΟΙΑ • ΠΛΟΙΑ ΠΟ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΟΧΗΜΑΤΑ ΣΟ ΚΑΪΚΙΑ • όροι με οικογενειακή ή παράγωγη σχέση ΙΠΠΟΕΙΔΗ ΙΠΠΟΙ ΟΝΟΙ ΕΟ ΟΝΟΙ ΠΟ ΙΠΠΟΕΙΔΗ ΠΟ ΙΠΠΟΕΙΔΗ ΕΟ ΙΠΠΟΙ ΣΟ ΗΜΙΟΝΟΙ ΣΟ ΗΜΙΟΝΟΙ ΕΟ ΗΜΙΟΝΟΙ

22. Σχετικοί όροι • όροι σε διαφορετικές κατηγορίες • επιστήμη και φαινόμενα που μελετά ΔΑΣΟΠΟΝΙΑ ΣΟ ΔΑΣΗ • λειτουργία ή διαδικασία και το μέσο ή όργανό της ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ • ενέργεια και το προϊόν της, ή το αντικείμενό της, ή το πρόσωπο που υφίσταται την ενέργεια ΥΦΑΝΣΗ ΦΥΛΑΚΙΣΗ ΣΟ ΥΦΑΣΜΑ ΣΟ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΙ

23. Σχετικοί όροι • αντικείμενα ή φαινόμενα και ιδιότητές τους ΔΗΛΗΤΗΡΙΑ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ ΣΟ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ ΣΟ ΔΗΔΛΗΤΗΡΙΑ • έννοιες σχετιζόμενες με την προέλευσή τους ΟΛΛΑΝΔΙΚΟΣ ΟΛΛΑΝΔΙΑ ΣΟ ΟΛΛΑΝΔΙΑ ΣΟ ΟΛΛΑΝΔΙΚΟΣ • σχέση αιτίας αιτιατού ΠΕΝΘΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΟ ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΟ ΠΕΝΘΟΣ

24. Ανακεφαλαίωση

25. Δημιουργία Θησαυρού • Απαγωγική: Επεξεργασία των όρων που υπάρχουν στα τεκμήρια από υπάρχοντα ευρετήρια, λεξικά, ταξινομίες και καταρτίζοντας λίστες όρων από ειδικούς στο γνωστικό αντικείμενο • Επαγωγική: Εξαγωγή όρων από αντιπροσωπευτικές συλλογές τεκμηρίων με τη σειρά εμφάνισής τους. Δημιουργία θησαυρού από τους στενότερους προς τον ευρύτερους όρους • Συνήθως χρησιμοποιούμε και τις δύο προσεγγίσεις

26. Θεματικοί όροι και κεφαλίδες Θεματικοί όροι Θεματικές επικεφαλίδες • Μία έννοια Μία ή πολλές έννοιες • τεχνολογία τεχνολογία και εκπαίδευση • εκπαίδευση • Όρος ως μία ενότητα Συνδυασμός • χρώμα το χρώμα στις καλές τέχνες • καλές τέχνες • Χωρίς υποδιαιρέσεις Μπορεί να έχει • αρχιτεκτονική αρχιτεκτονική-Αθήνα • Αθήνα • Υστεροσυνδυασμένη Προσυνδυασμένη • αρχιτεκτονική αρχιτεκτονική-Αθήνα • Αθήνα

27. Θησαυροί στο Δίκτυο • Statistics Canada Thesaurus: • http://www4.statcan.ca/english/thesaurus/index.htm • LC Thesaurus for Graphic Materials • http://www.loc.gov/rr/print/tgm2/ • Getty Thesaurus of Geographic Names(Research at the Getty)‏ • http://www.getty.edu/research/tools/vocabulary/tgn/ • ILO Thesaurus • http://www.ilo.org/public/english/support/lib/indexati/unit1/unit1.htm • ERIC Thesaurus • http://searcheric.org/scripts/ewiz/amain4.asp • Eurovoc Thesaurus • http://europa.eu.int/celex/eurovoc/ • UNESCO Thesaurus • http://www.ulcc.ac.uk/unesco/terms/list86.htm • MESH • http://www.nlm.nih.gov/mesh/MBrowser.html

28. Θησαυροί στο Δίκτυο • Historical Thesaurus of English • http://www2.arts.gla.ac.uk/SESLL/EngLang/thesaur/homepage.htm • Art & Architecture thesaurus • http://www.getty.edu/research/tools/vocabulary/aat/ • National Monuments Record Thesaurus • http://www.rchme.gov.uk/thesaurus/frequentuser.htm • Gateway to the Earth • http://geo-nsdi.er.usgs.gov/term • NDAD Thesaurus • http://ndad.ulcc.ac.uk/search/thesaurus.htm • Australasian Virtual Engineering Library Thesaurus • http://avel.edu.au/thesauri/ • Australian Public Affairs Information Service Thesaurus • http://www.nla.gov.au/apais/thesaurus/