Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rozwój społeczny, nowoczesność („późna nowoczesność”) i globalizacja (WDS 2013/2014 nr 14)

2. Nowoczesność i ponowoczesność • nowoczesność jako przyspieszenie, skupienie się na teraźniejszości (jako czegoś odmiennego od przeszłości), znaczenie wiedzy (nauki) i Europy; • postmodernizm (ponowoczesność): • zerwanie jednoliniowości oraz „finalności” rozwojowej - docenienie innych punktów widzenia na rozwój niż „zachodni”; • brak wielkich „meta-narracji” kulturowych i ideologicznych (typu: marksizm, liberalizm); • podkreślenie roli wielu źródeł wiedzy oraz szczególnie wpływu władzy /”władza rozproszona”: • rozstrzyga ona, że ten kto produkuje wiedzę, ustala też „prawdę”. • dominacja przekonania o warunkowości wszystkiego, decydującej roli sytuacji i lokalności, wzrost wymiaru psychologicznego, np. emocji.

3. Cechy „kulturowe” społeczeństwa ponowoczesnego • pluralizm wartości i norm („społeczeństwo pluralistyczne”) - z jednej strony osłabienie tradycyjnych więzi i przymusów społecznych, a z drugiej strony wzrost przestrzeni osobistej (indywidualizacja): • przesunięcie na skali wartości • od autorytatywności (obowiązek, odpowiedzialność, ofiarność, uległość) do wartości zindywidualizowanych (osobiste spełnienie, intensywność doznań, sukces, wolność, samorealizacja); • kult różnorodności i kreowanie inności (życie jako stany „teraz”); • dominacja przynależności z wyboru i „na określony czas”; • słabnięcie wartości uniwersalnych: • Peter Berger – dominuje „kultura miękka” – tworzymy własną tożsamość moralną „na własna rękę”, indywidualna tożsamość moralna jest tylko „naszą” tożsamością; • akcentowanie dobra i interesu jednostki, a nie dobra (interesu) ogółu („społeczeństwo indywidualistyczne”).

4. Ponowoczesność („późna nowoczesność”, „druga nowoczesność”) – nurty dyskusji • społeczeństwo „postindustrialne” (Daniel Bell, Alain Touraine, John Naisbitt): • przejście od przemysłu do usług (trzeci sektor), społeczeństwo klasy usługowej (R. Dahrendorf); • wzrost „technologii intelektu” (high–tech; przetwarzanie bardziej informacji niż surowców i energii). • nacisk na ochronę środowiska naturalnego (ruch ekologiczny); • koncepcje mówiące o nowym porządku społecznym - „posthistoria” i „postcywilizacja”; • globalizacja (społeczeństwo globalne); • zaufanie i ryzyko („społeczeństwo ryzyka”), poczucie ciągłych zmian (Z. Bauman, „płynna nowoczesność”), nowe technologie informatyczne („społeczeństwo sieci’).

5. Termin „globalizacja” (globalność, globalizm) • stopniowe rozszerzanie w skali globu podziału pracy, wymiany rynkowej i powiązań między wszystkimi społecznościami ludzkimi; • zwiększanie tempa przepływu techniki, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej, środków komunikacji, informacji w skali światowej; • globalizacja rodzi „kurczenie się świata”, jak i jednocześnie narastanie „całościowej” jego wizji (globalizacja jako „przestrzeń globalna”). • główne konteksty ujmowania (definiowania) globalizacji (procesów):       • gospodarczy („umiędzynarodowienie” procesów gospodarczych); • polityczny („wspólne problemy” - „wspólna odpowiedź”, granice suwerenności państwa narodowego, „rządy światowe”); • społeczno-kulturowy (globalne różnice kulturowe i koncepcja „konfliktu cywilizacji”, dostępność świata - rewolucja komunikacyjna - TV satelitarna i Internet oraz transportowa; • „glokalizacja” – adaptacja globalnych idei i działań do lokalnych warunków (nacisk w kierunku autonomii lokalnej i regionalnej tożsamości kulturowej).

6. Globalizacja a „społeczeństwo informacyjne” • „społeczeństwo informacyjne” jako trzecie stadium cywilizacyjne (po rolniczej i przemysłowej); • sektor informacji dotyczy: • produkcji informacji; • przetwarzania informacji (technologie hardware i software); • dystrybucji informacji (telekomunikacja, telewizja kablowa, Internet, itp.) i usługi w zakresie udostępniania informacji (biblioteki, księgarnie); • tworzenie „miast sieciowych” („pokolenie SMS-ów”). • Internet - korzyści (wiedza i szanse ekonomiczne oraz wzrost kapitału społecznego) i zagrożenia(uzależnienie od Internetu, bezrobocie technologiczne/potrzeba re-kwalifikacji, społeczne „nierówności cyfrowe”, e-wojny i „bomby logiczne”).

7. Główne punkty sporne o rozumienie „globalizacji” • jak „stara” („tradycyjna”) jest globalizacja?: • globalizacja a historyczne tworzenie „systemu światowego” (daty – symbole 1492, 1648, 1815, 1884/85, 1892, 1918/19, 1945, 1989); • postawy wobec globalizacji (spór o globalizację „idealną” i „realną”); • czy globalizacja jest rzeczywiście tak „globalna” (powszechna)?: • globalizacja jako projekt i „stan rzeczy”; • nierówności a podziały globalne. • „nie/bezpieczeństwo” globalizacji ze względu na wzrost roli technologii informatycznych: • światowy terroryzm; • zbyt dużo zbieranych informacji oraz zbyt łatwy do nich dostęp dla instytucji państwowych i komercyjnychw celu politycznego i gospodarczego wykorzystania (słabnie ochrona prywatności).

8. Anthony Giddens o nowoczesności i tożsamości • Anthony Giddens (ur. 18.10.1938) - brytyjski socjolog, należy do najczęściej cytowanych współczesnych przedstawicieli nauk społecznych; • teoria strukturacji, polityka („trzecia droga”); • obecna nowoczesność oznacza dramatyczne zmiany społeczne, z którymi dotychczasowe teorie socjologiczne nie potrafią się zmierzyć (dotyczy to także Marksa i jego tezy o „destrukcyjnym kapitalizmie, jak i Webera i jego tezy o „żelaznej klatce racjonalności”); • Giddens: „Życie w <świecie> wysoko rozwiniętej nowoczesności jest jak rozpędzony moloch. Nie chodzi już tylko o bezustannie zachodzące zmiany. Sedno sprawy polega na tym, że te zmiany wykraczają poza wszelkie oczekiwania człowieka i wymykają się jego kontroli” (Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, W-wa 2010, s. 46); • doświadczenie społeczne (i ludzkie) w świecie obecnej nowoczesności jest podzielone – między bezpieczeństwem a ryzykiem, intymnością bezosobowością , wiedzą ekspercką i relatywizmem kulturowym.

10. Anthony Giddens - koncepcja „późnej nowoczesności” • „żyjemy w fazie radykalizacji nowoczesności”, a jej najważniejsze cechy społeczne to: zaufanie, ryzyko, „nieprzejrzystość” i globalizacja; • 1) zaufanie – do „abstrakcyjnych systemów” wiedzy, które nie są zrozumiałe dla wszystkich (skomplikowane), ale są konieczne do życia; • 2) ryzyko - pojawienie się w odczuciach potocznych poczucia „ryzyka”: • jest ono nowe jakościowo (niepewność co do skutków podejmowanych działań); • jego cechy to uniwersalizacja (może dotknąć każdego), globalizacja (dotyka wielkie segmenty populacji), instytucjonalizacja (pewne organizacje są z natury bardziej „ryzykowne”, np. rynki finansowe) oraz zwrotny charakter (efekt bumerangowy); • w wymiarze subiektywnym - zmiany świadomości ryzyka (wrażliwość i poczucie niedostatków wiedzy).

11. Anthony Giddens – koncepcja „późnej nowoczesności” (2) • 3) „nieprzejrzystość” nowoczesności (jej niepewny i płynny charakter) - źródła niepewności to najczęściej: • refleksyjność wiedzy społecznej – społeczne skutki ciągłego „namysłu” nad życiem społecznym; • zwiększona rola indywidualnych „wyborów” tam, gdzie były one regulowane dotychczas „tradycją”; • nieuchronność nieplanowanych i żywiołowych skutków. • 4) globalizacja - rozszerzenie sieci relacji społecznych i gospodarczych w skali globu: • rozchodzenie się czasu i przestrzeni (globalizacja daje możliwości budowy nowych form lokalności); • łączenie „intymności i bezosobowości” (dzięki nowym technologiom można utrzymywać intymne kontakty w układzie globalnym).

12. Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”) • Ulrich Beck (ur. w 15.05. 1944 w Słupsku)- socjolog niemiecki;   • społeczeństwo ryzyka - ryzyko a „druga nowoczesność”: • oznacza ona globalizację nowoczesnych instytucji oraz wyzwolenie się z tradycji i obyczaju; • tam, gdzie post-moderniści widzą „chaos’” tam jest przede wszystkim „ryzyko” i „niepewność”. • rozumienie „ryzyka” - brak przestrzennych, czasowych i społecznych granic zagrożenia: • ryzyko jest tworzone przez człowieka (przy pomocy wiedzy i techniki): • ryzyko związane ze środowiskiem naturalnym; • ryzyko zdrowotne. • globalizacja przyczynia się do tworzenia „społeczeństwa ryzyka” i z tym są związane wyzwania dotyczące pojawienia się: „glokalnych” państw „drugiej nowoczesności” i „nowych” ruchów społecznych.

13. Ulrich Beck, Elisabeth Beck-Gernsheim , Miłość na odległość. Modele życia w epoce globalnej PWN, W-wa 2013

14. Koncepcja „społeczeństwa ryzyka” • „społeczeństwo ryzyka” jest nową formą organizacji społeczeństwa (i jest przeciwstawiane społeczeństwu klasowemu); • „stare” społeczeństwo klasowe: • zasada organizacji to „kolektywizacja” plus rodzina, główne forma nierówności to pozycje klasowe, a spory dotyczą rzadkich zasobów (bogactwa), projekty utopijne są skierowane na „eliminację niedoborów”; • „nowe” społeczeństwo ryzyka: • zasadą społecznej organizacji jest indywidualizacja jednostki plus refleksyjność, główną formą nierówności stają się „pozycje ryzyka”, spór dotyczy potencjalnych zagrożeń i „niechcianych szkód”, a projekty utopijne są nakierowane na „eliminację ryzyka”. • społeczeństwo ryzyka rodzi obecnie: • konieczność globalnej - politycznej kontroli nad poziomami ryzyka ekologicznego (emisji zanieczyszczeń przemysłowych); • wyłanianie się wspólnot łączących ludzi o podobnych położeniach wobec ryzyka (często ponad granicami państwowymi).

15. Literatura (zalecana, warta?) na temat „post-nowoczesności” i globalizacji • Piotr Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005 (roz. 6. Globalizacja społeczeństwa ludzkiego, s. 93-102); • Anthony Elliot, Współczesna teoria społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011 (Giddens - s. 159-172 i Beck – 323-335) • Edmund Wnuk – Lipiński, Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, państwo narodowe, Kraków 2004 (rozdziały: Państwo narodowe a globalizacja; Problem tożsamości społecznej: kosmopolityzm vs. Lokalizm). • lektury z ćwiczeń: • Manuel Castells, Siła tożsamości, przeł. S. Szymański, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 (Konstruowanie tożsamości, s. 21-27; Zmiana społeczna w społeczeństwie sieci, s. 379-387);