Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. PODSTAWOWE DZIAŁY FILOZOFII Myśliciel, August Rodin [E. Wójcicka - Romaniuk] edukacja filozoficzna, gimnazjum, PODSTAWOWE DZIAŁY FILOZOFII – lekcja 4

3. PODSTAWOWE DZIAŁY FILOZOFII A Podstawowe dyscypliny filozoficzne to: ontologia, epistemologia oraz aksjologia. Ontologia - (tradycyjnie nazywana też metafizyką) to ogólna nauka o bycie, czyli o wszystkim co istnieje. Epistemologia - (teoria poznania lub gnoseologia) czyli ogólna nauka o poznaniu. Aksjologia – (teoria wartości) czyli nauka o wartościach.

4. ONTOLOGIA Etymologicznie słowo ontologia wywodzi się z gr. on óntos -będący, byt, óntos on - rzeczywiście będący, istniejący, lógos - słowo, nauka, teoria. Ontologia to dział filozofii, który stara się odpowiedzieć na pytania o to z czego składa się Wszechświat i na jakich zasadach funkcjonuje, w sensie jak najbardziej ogólnym, wychodzącym poza badania nauk szczegółowych. Termin użyty po raz pierwszy przez R. Gocleniusa w 1613 roku, używał go później J. Clauberg, a spopularyzował Ch. Wolff. Rafaela Santi, Platon i Arystoteles - fragment fresku Christian Wolff

5. ONTOLOGIA Problematykę ontologii stanowią próby znalezienia odpowiedzi na pytania dotyczące bytu, takie na przykład jak: • Co było na początku? • Kiedy był ten początek? • Co to jest byt? • Co stanowi ostateczną rację bytu? • Jakie są rodzaje bytu? • Ile jest rodzajów substancji? • Jaka jest jej natura? Twórcą pierwszej definicji pojęcia byt, był Parmenides. Mówi ona, że: byt jest, a niebytu nie ma. Parmenides

6. ONTOLOGIA – MONIZM, DUALIZM, PLURALIZM Z ontologią ściśle wiążą się takie pojęcia jak monizm, dualizm i pluralizm. Monizm od greckiego , monos – jeden, to pogląd głoszący, że określony obiekt (np.świat, człowiek, rzeczywistość jako całość czy jakakolwiek rozpatrywana dziedzina) ma naturę jednorodną. Doktryna wywodząca ogół swych twierdzeń, hipotez bądź ocen z jednej zasady lub źródła i uznająca jednolitość jakiejś rzeczywistości, występujących w czymś aspektów, zjawisk, pojęć. /Słownik języka polskiego/ Dualizm z łacińskiego dualis - podwójny, to pogląd dopatrujący się dwoistości w rozpatrywanej dziedzinie. Stanowisko metafizyczne albo teologiczne, przyjmujące istnienie dwóch różnych i niesprowadzalnych do siebie wzajemnie substancji albo czynnych zasad (np. duch i materia; ciało i dusza). /Słownik języka polskiego/ Pluralizm z łacińskiego pluralis - mnogi, to pogląd przyjmujący istnienie różnorodności w rozpatrywanej dziedzinie. Teoria, w myśl, której rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzalnych do jednej realności. /Słownik języka polskiego/

7. ONTOLOGIA W ontologii wychodząc od pytań: • Ile jest rodzajów substancji jedna – monizm ontologiczny (koncepcja monistyczna); dwie – dualizm ontologiczny (koncepcja dualistyczna); wiele – pluralizm ontologiczny (koncepcja pluralistyczna); • I jaka jest ich natura materialna – materializm; duchowa – spirytualizm; idealna – idealizm; • Dochodzimy do prostego podziału stanowisk ontologicznych: Monizm: materialistyczny; spirytualistyczny; idealistyczny; Dualizm: materialistyczno-spirytualistyczny; materialistyczno-idealistyczny; spirytualistyczno-idealistyczny; Pluralizm. Krzesła – przykład bytów materialnych.

8. ONTOLOGIA – MONIZM Monistyczne stanowisko ontologiczne reprezentowane było przez takich filozofów lub kierunki jak: • monizm materialistyczny: jońska szkoła przyrody, Leucyp, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz, Marks (rzeczywistością jest materia, wszystko co duchowe jest wytworem materii); • monizm spirytualistyczny: Platon, Berkeley, Hegel (istnieją tylko idee, świat materialny jest pozorny); • monizm mieszany, panteistyczny: stoicyzm (pneuma, która jest jednocześnie duchem i materią), Spinoza (istnieje tylko jeden rodzaj substancji, który posiada zarówno atrybuty duchowe, jak i cielesne). Benedykt Spinoza

9. ONTOLOGIA – DUALIZM Poglądy dualistyczne na budowę świata mogą przyjmować postać umiarkowaną lub skrajną. Przykładem dualizmu umiarkowanego są poglądy Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Według Arystotelesa w świecie samoistnie istnieją substancje (są nimi m.in. rzeczy i organizmy), jednakże każda taka substancja jest złożeniem materii i formy. Oba te czynniki, materia i forma, istnieją obiektywnie, ale żaden z nich nie występuje w świecie bez drugiego. Przykład skrajnie dualistycznego poglądu na świat przyrody stanowią poglądy św. Augustyna i Kartezjusza (w świecie samoistnie istnieją byty/substancje materialne, ich atrybutem jest rozciągłość oraz byty/substancje duchowe: niematerialne dusze ludzkie, których atrybutem jest myślenie). Kartezjusz (Rene Descartes)

10. ONTOLOGIA - PLURALIZM W teorii przyrody pluralizm reprezentowany był przez koncepcje Empedoklesa, Anaksagorasa i innych jońskich filozofów. Empedokles uważał, że istnieją cztery różne składniki świata, czyli cztery rodzaje materii: woda, powietrze, ogień i ziemia. Według Anaksagorasa rzeczywistość ma tyle składników, ile jest odrębnych jakości. Poglądy te zostały nazwane pluralizmem infinistycznym. W ontologii pluralizm pojawił się u takich filozofów, jak: G.W. Leibniz, J.F. Herbart, S. Kierkegaard, J. Ward. W XX w. w poglądach filozoficznych W. Jamesa, M. Schelera, neorealistów, w teoriach socjologicznych N. Hartmanna. Arystoteles Empedokles z Agrygentu

11. EPISTEMOLOGIA Epistemologia (od greckiego ἐπιστήμη, episteme – wiedza; umiejętność, zrozumienie, λόγος, logos – słowo, nauka, teoria, myśl) - teoria poznania lub gnoseologia – dział filozofii zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością. /Słownik języka polskiego/ Epistemologia zajmuje się możliwościami, granicami i zasięgiem poznania ludzkiego oraz jego prawdziwością. Stawia pytania dotyczące przebiegu poznania, m.in.: • Jak dokonuje się poznanie? • Jakie są źródła poznania? • Jakie są władze poznawcze? • Jakie są czynności poznawcze? • Jakie są etapy poznania? Epistemologia bada: • co to jest wiedza (poznanie) - problem definicji wiedzy; • co jest wiedzą - problem kryterium wiedzy; • jak dotrzeć do wiedzy, czyli jaka jest właściwa droga poznawania - problem sposobu poznania. Iluzja postrzegania Linie poziome są tu równoległe.

12. EPISTEMOLOGIA Rozdzielając dwa główne nurty w kwestii źródeł poznania rozróżnia się: • Empiryzm - mówiący, że źródłem poznania jest doświadczenie • Racjonalizm - głoszący, że źródłem poznania jest rozum. Empiryzm i racjonalizm stoją w ostrej sprzeczności, pierwszy z nich bowiem głosi, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim, bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, drugi zaś, że źródłem poznania są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne.

13. EPISTEMOLOGIA - EMPIRYZM Empiryzm (od gr. ἐμπειρία empeiría – doświadczenie) – stanowisko przyznające doświadczeniu dominującą lub wyłączną rolę w poznaniu, bywa przeciwstawiany aprioryzmowi i nazywany aposterioryzmem. Empiryzm teoriopoznawczy przeciwstawiany jest racjonalizmowi, uznaje bowiem doświadczenie za podstawowe lub jedyne źródło poznania wartościowego. Można wyróżnić: • empiryzm metodologiczny, który głosi, że doświadczenie jest jedyną podstawą uznawania lub odrzucania zdań naukowych oraz że jedynymi poznawczo wartościowymi przesłankami w nauce są zdania protokolarne lub bazowe o konkretnych faktach; • empiryzm genetyczny, który głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (umysł jako tabula rasa – "niezapisana tablica"), dopiero doświadczenie bezpośrednio lub pośrednio powoduje zapełnienie tej pustki sądami. Skrajną postacią empiryzmu genetycznego jest sensualizm, który głosi, że nie ma niczego w umyśle, czego nie było wpierw w zmysłach. Poglądem przeciwstawnym do empiryzmu genetycznego jest natywizm (teoria idei wrodzonych).

14. EPISTEMOLOGIA - EMPIRYZM Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Francisa Bacona a następnie rozwinięta przez Johna Locke'a, George'a Berkeleya oraz Davida Hume'a. Sir Francis Bacon

15. EPISTEMOLOGIA Pierwszym filozofem, który krytykował poznanie empiryczne był Heraklit: Złymi świadkami są oczy i uszy … Samo-naprawiający się talerz Figurki szachowe Figurki szachowe wydają się mieć różne barwy, chociaż na obu obrazkach są identyczne./Barton L. Anderson & Jonathan Winawer/ Wpatruj się w środek ilustracji. Po krótkim czasie talerz wyda się poprawnym okręgiem. /Sarcone & Waeber/.

16. EPISTEMOLOGIA - RACJONALIZM Racjonalizm z łac. ratio – rozum, stanowisko filozoficzne zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu, z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza. Kartezjusz

17. AKSJOLOGIA Aksjologia z gr. αξιοs - godny, cenny. W węższym znaczeniu — szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych, dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, estetycznymi, poznawczymi, ekonomicznymi, religijnymi itp. W szerszym znaczeniu — ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości. Terminu aksjologia został wprowadzony przez P. Lapiego w Logique de la volonté (1902), utrwalił go E. Hartmann w Grundriss der Axiologie (1908). Aksjologia stawia ogólne pytania dotyczące wartości: • Czy wartości w ogóle istnieją? • Czy istnieją rzeczywiście, czy są fikcjami? • Jak wartości istnieją? • Obiektywnie, czy subiektywnie? • Czy wartości tworzą hierarchię? Eduard von Hartmann

18. AKSJOLOGIA Do podstawowych zagadnień aksjologii należą: • istnienie wartości, • sposób istnienia wartości, • stosunek wartości do bytu,poznawcze ujmowanie wartości, • klasyfikacja, typologia i hierarchizacja wartości, • kryteria i zasady podziału wartości, • tzw. wartość najwyższa, która sprowadza się do pytania o to, którą z wartości w odniesieniu do jednej, jak też różnych dziedzin, uznać za najwyższą, • znaczenie wartości w życiu człowieka i w kulturze.

19. AKSJOLOGIA - OBIEKTYWIZM W obrębie stosunku wartości do bytu powstały dwa przeciwstawne stanowiska: obiektywizm i subiektywizm aksjologiczny. Obiektywizm aksjologiczny - jest to stanowisko, zgodnie z którym wartości (etyczne i estetyczne ) istnieją niezależnie od odbierającej je świadomości. /np. Platon - Wartość jest niezależna od aktów poznania, a nawet to ona właśnie je umożliwia, jest zatem obiektywna./ Platon

20. AKSJOLOGIA - SUBIEKTYWIZM Subiektywizm aksjologiczny to stanowisko uzależniające sądy o wartościach (moralnych i estetycznych) od osobistych przeżyć, wrażeń, reakcji emocjonalnych. Subiektywizm głosi, że oceny wyrażają indywidualne lub zbiorowe doznania bądź dyspozycje do tych doznań, są więc zdaniami psychologicznymi, które sprawdzić można jedynie drogą introspekcji lub ankiet. Według subiektywizmu aksjologicznego, w zdaniach wyrażone są emocje, wzruszenia (subiektywizm emocjonalny), doznania popędowe (subiektywizm woluntarystyczny) bądź przeżycia poznawcze (subiektywizm intelektualistyczny). /np. Sofiści - Dobro i zło są każdorazowym tworem funkcji oceniania, stanowią projekty podmiotu narzucane, różnie w różnych sytuacjach, na ten lub ów przedmiot oceny./ Sofista - Gorgiasz z Leontinoi

21. AKSJOLOGIA - ABSOLUTYZM W odniesieniu do zagadnienia poznawczego ujmowania wartości wyodrębniły się dwa stanowiska: absolutyzm aksjologiczny i relatywizm aksjologiczny. Absolutyzm aksjologiczny (łac. Absolutus -bezwarunkowy, nieograniczony) – jest to stanowisko przyjmujące, że wartości takie jak prawda, dobro, piękno stanowią odrębną rzeczywistość, niezależną od subiektywnych nastawień jednostek, interesów grup społecznych, procesów historycznych, są one stałe i niezmienne./np. Ingarden jest zwolennikiem absolutyzmu aksjologicznego w estetyce, oznacza to, że według niego, wartości estetyczne są zasadniczo niezmienne./ Roman Ingarden, Witkacy 1937

22. AKSJOLOGIA - RELATYWIZM Relatywizm aksjologiczny (łac. relativus- odnoszący się do czegoś, uwarunkowany) – głosi, że wszelkie wartości mają charakter zmienny, względny tzn. są one wartościami tylko dla kogoś lub ze względu na coś. To, co jest wartością (wartościowe) dla mnie nie musi być takie dla innej osoby, to, co uznajemy za wartościowe w danej sytuacji, nie musi być takie w innej itp. /np. Friedrich Nietzsche podkreślał, że każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. A ponieważ natura jest słaba lub silna, wyróżniał moralność panów i niewolników./ Początki myśli relatywizmu upatruje się u Protagorasa w jego słynnej sentencji:  ,,Człowiek jest miarą wszechrzeczy", która podkreśla uzależnienie poznawania świata od predyspozycji kognitywnych, narzędzi poznawczych  w jakich posiadaniu jest człowiek. Friedrich Nietzsche

23. AKSJOLOGIA - ETYKA W ramach aksjologii rozwinęła się etyka i estetyka: Etyka (gr ethikos - zwyczajny, obyczajny) to nauka o moralności lub teoria moralności. Mówi się często moralność zamiast etyka. W nauce jednak odróżnia się moralność od etyki. Moralność obejmuje decyzje i czyny człowieka, etyka zaś jest teoretyczną refleksją nad tak pojętą moralnością, jest nauką o moralności, moralność jest natomiast przedmiotem etyki. Etyka próbuje wyjaśnić czym jest dobro moralne, w szczególności tzw. dobro najwyższe, sumienie, odpowiedzialność, powinność moralna. Etyka od najdawniejszych czasów starała się również odpowiedzieć na pytanie : jak żyć, jaki jest cel, sens i wartość życia, czym jest szczęście i jak je osiągnąć. W zależności od sposobu podejścia do badanego przedmiotu etykę można podzielić na: etykę opisową;etykę normatywną;metaetykę;

24. AKSJOLOGIA - ESTETYKA Estetyka ( gr. aisthetikos – dotyczący poznania zmysłowego) - to teoria piękna, nauka o pięknie oraz o ujmowaniu i ocenianiu różnych rzeczy z punktu widzenia piękna. Problematykę estetyki grupuje się w następujące działy: • teoria wartości estetycznych – zajmuje się różnymi postaciami i odmianami piękna, a także bada różne sposoby ich istnienia; • teoria dzieł sztuki – dotyczy przedmiotów, które ucieleśniają piękno. Bada sposób istnienia dzieł sztuki, sposób i warunki realizacji funkcji estetycznej, tworzy ich typologię; • teoria piękna natury- rozważa istnienie i swoistość piękna pozaartystycznego • teoria przeżycia estetycznego i oceny estetycznej – problematykę tego działu estetyki rozważa się w powiązaniu z innymi naukami. Na terenie np. psychologii bada się reakcje ludzi na piękno, na terenie socjologii – opinie estetyczne wygłaszane przez ludzi, na terenie filozofii człowieka – rolę piękna w ludzkim życiu, w obrębie teorii poznania – naturę kontaktu człowieka z pięknem; • teoria twórczości artystycznej – obejmuje problematykę struktury i odmian procesu twórczego, bada źródła twórczości artystycznej i osobowości artystycznej; • estetyka życia i działania; • pedagogika i dydaktyka estetyczna – zajmuje się wychowaniem do piękna i sztuki i wychowaniem przez piękno i sztukę.

25. BIBLIOGRAFIA • Ajdukiewicz K., Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka, Warszawa 1983 • Cackowski Z., Zasadnicze zagadnienia filozofii, KiW, Warszawa 1989 • Czeżowski T., O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach, Kęty 2004 • Hempoliński M., Filozofia współczesna. Wprowadzenie do zagadnień i kierunków, Warszawa 1989 • Krajewski W., Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia, Warszawa 2005 • Krąpiec M.A., Metafizyka. Zarys podstawowych zagadnień, Lublin 1978. • Podsiad A., Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 2000. • Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 1-5, Lublin 2000-2005. • Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. 1-3, Warszawa 2002.