SZTUKA GOTYCKA

1. SZTUKA GOTYCKA

2. RYS HISTORYCZNY Termin gotyk zostal ukuty w epoce Renesansu przez Giorgio Vasariego, autora pierwszego dziela o historii sztuki Sens tego okreslenia byl pejoratywny, poniewaz wywodzil sie go Got�w, uwazanych za barbarzync�w, kt�rzy lupili Europe Zachodnia Jednak to nie Goci stworzyli ten styl, wyksztalcil sie on w p�lnocnej Francji i w Ile-de-France regionie obecnego Paryza.

3. Najwczesniej, bo juz w XII w. gotyk pojawia sie w Picardii i Ile-de-France Nastepnie szybko ogarnia poludnie Francji i rozprzestrzenia sie w innych krajach europejskich (gl�wnie w Anglii, Hiszpanii, Niemczech, Czechach i Polsce) i trwa gdzieniegdzie az do XVI w., przy czym w kazdym z tych kraj�w przejawia inne cechy stylowe

4. Styl gotycki obejmuje przede wszystkim architekture, opr�cz tego takze rzezbe (gl�wnie podporzadkowana architekturze, lecz takze rzezbe pelna, wolnostojaca oraz w drewnie) jak r�wniez malarstwo miniaturowe, a od XIV w. takze malarstwo freskowe, scisle podporzadkowane architekturze Od XV w. obserwujemy rozw�j malarstwa sztalugowego � technika tempery na drewnie, w kt�rej powstaja duzych rozmiar�w obrazy oltarzowe tzw. polipktyki

5. UWARUNKOWANIA SPOLECZNO-EKONOMICZNE W XII i XIII w. miasta zaczely sie dynamicznie rozwijac wraz z lokowaniem osrodk�w miejskich przez monarch�w Dotychczasowy absolutny mecenat kosciola i wladc�w ustapil miejsca dworom i nowopowstalej grupie mieszczanstwa To one w znacznej mierze byly fundatorami okazalych katedr, kt�rych budowa niejednokrotnie trwala nawet kilka stuleci

6. W miastach najwazniejsza budowla byl kosci�l usytuowany na centralnym placu miasta oraz siedziba wladz miejskich, w gl�wnych miastach regionu byla to katedra i siedziba wladz, zazwyczaj mieszczaca sie w monumentalnym ratuszu

7. W okresie sredniowiecza dwory feudal�w, a przede wszystkim kr�lewskie wytworzyly elitarna kulture rycerska Przejawiala sie ona w poezji milosnej, piesniach trubadur�w i legend, czyli kultury o typowo swieckim charakterze

8. Miasta charakteryzowal intensywny rozw�j dzieki wzrastajacej wymianie handlowej i wartosci pieniadza. Staly sie swoistymi centrami kultury sredniowiecznej, kwitlo w nich rzemioslo skupione w cechach, tu rozwinela sie nowa forma teatru � misteria. Powstawaly pierwsze uniwersytety (Paryz, Oxford, Praga, Krak�w). W koncu budowano katedry ze skladek mieszczanstwa

9. Podczas gdy kulture masowa reprezentowaly miasta, klasztory wykuwaly mysl filozoficzna. Powstawaly w nich dziela muzyczne i iluminatorskie Zwlaszcza XIII w. byl bardzo plodny dla rozwoju kultury w wielu wymiarach, dopiero XIV w. przyni�sl kryzys wraz wojna stuletnia (XIV/XV w.) oraz wzrastajaca rywalizacja miedzy feudalami a rodzaca sie klasa mieszczanska

10. RELIGIA P�zne sredniowiecze to okres wzmozonej zarliwosci religijnej, kt�ra ze szczeg�lnie przejawiala sie w mistycyzmie � dazeniu do bezposredniego kontaktu z Bogiem Zapal z jakim wierni oddawali sie duchowemu i intelektualnemu zglebianiu wiary znalazl wyraz w wyprawach krzyzowych oraz budowie katedr Wzrasta zainteresowania takimi tematami religijnymi jak meka i smierc Chrystusa, natomiast Matka Boska staje sie szczeg�lnie czczona i poswieca sie jej wyjatkowo reprezentacyjne koscioly

12. ARCHITEKTURA To przede wszystkim kosci�l byl symbolem czasu gotyku Tendencja budowania coraz wyzszych i wiekszych kosciol�w wyraza sie w wertykalizmie (przewaga kierunk�w pionowych), strzelistosci budowli oraz licznych elementach dekoracyjnych

13. Bryla staje sie ekspresyjna, wielosc jej dekoracji poteguje wrazenie �odmaterializowania� budowli Silne rozczlonkowanie rytmizuje bryle nadajac jej lekkosci mimo imponujacych rozmiar�w Sklepienia kosciol�w sa wciaz podwyzszane, duza ich ilosc sie zawalala, byly to swoiste czasy pr�b budowy wiezy Babel, by pokonac sily ciazenia i przyblizyc sie do Stw�rcy

14. Mozliwosc konstruowania coraz wyzszych budowli narodzila sie juz w sztuce romanskiej dzieki �zlamaniu� luku p�lkolistego w ostry. Mniejsza sila rozporowa dzialajaca na boki pozwolila na budowanie coraz wyzszych konstrukcji, w kt�rych znikla stala zaleznosc miedzy wysokoscia a rozpietoscia, bowiem przy luku ostrym sily dzialaly gl�wnie w d�l Powstalo sklepienie krzyzowo � zebrowe, poniewaz wyodrebniono w zebra zalamania na przecieciu kolebek

15. Sklepienie krzyzowo � zebrowe stanowilo o sile konstrukcji calej budowli. Bylo lzejsze niz kolebkowe, w zwiazku z czym sciana nie musiala stanowic istotnego elementu podpierajacego. Funkcje podp�r przejely masywne filary ze sluzkami, odprowadzajace sily w d�l. Im budowla byla wyzsza, tym filary musialy byc masywniejsze.

17. Poniewaz chec budowania coraz wyzszych katedr dominowala plany konstrukcyjne, ciezar sklepien wzrastal i filary odprowadzajace sily staly sie niewystarczajace. W�wczas wprowadzono system przyp�r (skarp) i luk�w przyporowych majacych odprowadzac na zewnatrz dzialanie sil i odciazyc tym samym sciane. Przypory to kamienne wieze sil przybudowane do naw bocznych Luki przyporowe to luki przerzucone ponad dachami naw bocznych, opierajace sie o sciany nawy gl�wnej W ten spos�b katedra gotycka stanowi niczym nie osloniety szkielet konstrukcyjny, kt�rego elementy nosne widoczne sa z zewnatrz budowli

20. PODZIAL STYLU Protogotyk lub gotyk pierwotny � tym mianem okreslana jest pierwsza faza gotyku, kt�ra charakteryzuje XII w. we Francji Gotyk klasyczny (ang. High Gothic) � obejmuje lata ok. 1190 � 1230 i charakteryzuje sie wypracowaniem dojrzalych form architektonicznych i ich zr�wnowazeniem stylowym Gotyk promienisty �rayonnant� � to faza dojrzalego gotyku, kt�rej zr�dlem jest katedra Saint-Denis pod Paryzem i obejmuje lata ok. 1240 � 1350 Gotyk plomienisty �flamboyant� � to schylkowa faza, kt�ra cechowala ogromna dekoracyjnosc i nadmiar detali

21. PROTOGOTYK Za pierwsze budowle w stylu gotyckim uwazane sa bazylika Saint Denis pod Paryzem oraz Saint-Etienne w Sens. To one wyznaczyly dalsze sciezki rozwoju gotyku. Saint Denis uzyskala zupelnie nowy ksztalt za czas�w opata Surgera, od 1135 r.

25. GOTYK KLASYCZNY Pod koniec XII w. az do ok. 1230 r. styl gotycki dojrzewa przybierajac klasyczne formy. Powstaja w�wczas najwazniejsze katedry gotyckie � Reims, Amiens, Bourges. Wciaz dominuje wertykalizm, lecz dekoracja sie ujednolica i staje sie bardziej przejrzysta Przestaje obowiazywac zasada alternacji �ciezkich� i �lekkich� filar�w, kt�re sa widoczne np. w Sens Ujednolica sie typ stosowanego w budowlach kamienia Budowla � prototypem staje sie katedra w Chartres Inne kraje zaczynaja sie interesowac ta forma architektury (Anglia - Salisbury, Canterbery etc.)

29. GOTYK PROMIENISTY Kolejny promienisty wariant gotyku rodzi sie takze w katedrze Saint Denis pod Paryzem wraz z przebudowa wyzszych partii ch�ru opactwa w 1231 r. Okna staja sie coraz wieksze, nastepuje redukcja scian, dzieki czemu wnetrze kosciola jest zalane swiatlem Pojawia sie coraz bogatsza dekoracja maswerkowa rozet znajdujacych sie w centralnym punkcie fasady lub w ramionach transeptu Jest to dojrzala faza gotyku, kt�rej nazwa wywodzi sie z promienistego ukladu maswerk�w w rozetach (fr. rayonnant)

33. GOTYK PLOMIENISTY Zwany tez p�znym gotykiem okresla schylkowa faze tego stylu Nazwa jej pochodzi od dekoracji maswerk�w w ksztalcie przypominajacym plomienie W stosunku do poprzednich faz gotyku struktura budowli nie ulega zmianom, dekoracja staje sie natomiast bogatsza i bardziej wybujala Fasady swiatyn staja sie bardziej dekoracyjne, a sklepienia przybieraja formy coraz bardziej zlozone, gdzie prym wiedzie dekoracyjnosc

36. GOTYK W ANGLII W Anglii styl gotycki przybiera nieco inne formy niz na kontynencie. Koscioly nie sa tak wysokie jak we Francji, natomiast ich korpusy sa wydluzone. Najczestsza forma kosciol�w sa tr�jnawowe bazyliki z prostokatnym (a nie owalnym) prezbiterium Transept jest szeroki, a na skrzyzowaniu nawy gl�wnej i transeptu najczesciej budowana jest wieza Bryla sprawia wrazenie ciezszej niz we Francji Zamiast sklepien w reprezentacyjnych salach klasztornych lub zamkowych zastosowanie znajduja otwarte wiezby dachowe

40. GOTYK W NIEMCZECHSONDERGOTIK Wiele kosciol�w niemieckim zaadoptowalo styl gotycki Na p�lnocy kamien ustapil miejsca cegle, w zwiazku czym ilosc dekoracji rzezbiarskiej zmalala Uproszczone formy bryly powoduja zanikanie naw bocznych oraz obejscia z wiencem kaplic

42. GOTYK W POLSCE Zakony dominikan�w i franciszkan�w przywiodly do Polski styl gotycki w XIII w. W zwiazku z regula zakonu koscioly te charakteryzuja sie prostota formy i brakiem wiez, witrazy czy bogatej dekoracji rzezbiarskiej Bryly kosciol�w znacznie sie r�znia od swych pierwowzor�w w Europie Zachodniej. Brak kamienia spowodowal, iz gotyk w Polsce jest przede wszystkim ceglany, a to z kolei wplynelo na charakter kompozycji Bardziej surowy klimat nie pozwolil na rezygnacje ze scian, okna sa mniejsze, dekoracja skromniejsza Jedynie w kosciolach Slaska i Malopolski zastosowano kamien w elementach konstrukcyjnych (filary, zebra sklepienia), cegla jest elementem wypelniajacym

43. Polaczenie cegly z kamieniem tworzy malowniczy efekt kolorystyczny i fakturalny

45. Powstawanie odrebnych szk�l sztuki gotyckiej w r�znych regionach Polski wiazalo sie z lokacja miast na prawie magdeburskim, gdy mieszkancy w czasie rozbicia dzielnicowego byli bardziej przywiazani do swojego regionu niz kraju Okres najwiekszego rozkwitu gotyku w Polsce przypada na rzady Kazimierza Wielkiego (1333-1370 r.)

53. RZEZBA GOTYCKA Rzezba gotycka jest przede wszystkim rzezba podporzadkowana ramom architektonicznym, chociaz istniala tez rzezba pelna, wolno stojaca Najczesciej uzywanym materialem byl kamien (poczawszy od zwyklego piaskowca a skonczywszy na kamieniach szlachetnych jak marmur, alabaster czy granit) Stosowano takze drewno, lecz najczesciej do mniejszych form Z kosci sloniowej wyrabiano figurki swietych i relikwiarze