Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά και εκπαιδευτικές δράσεις για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821: ένα ψ

1. Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά και εκπαιδευτικές δράσεις για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821: ένα ψηφιακό παράδειγμα Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Βίλλυ Φωτοπούλου, Γιάννης Δρίνης, Έλενα Μπαζίνη

2. Η αποστολή της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠΠΟΑ Ανάδειξη, Προστασία και Διαφύλαξη της Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ➢Διαφύλαξη, Τεκμηρίωση και Ανάδειξη Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ➢Η εφαρμογή πολιτικής για την προώθηση διαπολιτισμικών θεμάτων στο πεδίο του πολιτισμού ➢Η προστασία και ανάδειξη των κινητών μνημείων της νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς. ➢Η εφαρμογή μουσειακής πολιτικής για τα μουσεία του νεότερου πολιτισμού (εποπτεία και επιστημονική συνδρομή, αναγνώριση − πιστοποίηση, προώθηση και εφαρμογή σύγχρονων μουσειολογικών προσεγγίσεων).

3. Η ΔΙΝΕΠΟΚ και η Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO 2003) ➢Καθ’ ύλην αρμόδια Υπηρεσία για την εφαρμογή στην Ελλάδα της Σύμβασης ➢ Υπεύθυνη για: α) την τήρηση και επικαιροποίηση του Εθνικού Ευρετηρίου Άυλης Πολιτιστικής της Ελλάδας. β) την υποβολή φακέλων υποψηφιότητας στοιχείων ΑΠΚ στους Διεθνείς Καταλόγους της UNESCO. γ) τον σχεδιασμό και την εφαρμογή δράσεων διαφύλαξης των άυλων πολιτιστικών αγαθών που εγγράφονται στο Εθνικό Ευρετήριο ΑΠΚ και στους καταλόγους που προβλέπονται στη Σύμβαση.

4. Το Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας http://ayla.culture.gr Ο λόγος στις κοινότητες ✓Από το 2008 μέχρι σήμερα: 55 εγγεγραμμένα στοιχεία ✓28 ακόμα στοιχεία ΑΠΚ προς εγγραφή ✓38 εγκεκριμένες Δηλώσεις Πρόθεσης Υποβολής Δελτίων (επί συνόλου 50)

5. Τι εννοούμε με τον όρο «άυλη πολιτιστική κληρονομιά»; Σύμφωνα με τη Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO, 2003), ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά ορίζονται «οι πρακτικές, αναπαραστάσεις, εκφράσεις, γνώσεις και τεχνικές – καθώς και τα εργαλεία, αντικείμενα, χειροτεχνήματα και οι πολιτιστικοί χώροι που συνδέονται με αυτές και τις οποίες οι κοινότητες, οι ομάδες και, κατά περίπτωση, τα άτομα αναγνωρίζουν ότι αποτελεί μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς τους» (άρθρο 2. παρ. 1). Βασικά πεδία : ➢οι προφορικές παραδόσεις ➢επιτελεστικές τέχνες ➢οι κοινωνικές πρακτικές, οι τελετουργίες και οι εορταστικές εκδηλώσεις ➢οι γνώσεις και πρακτικές που αφορούν τη φύση και το σύμπαν ➢η τεχνογνωσία που συνδέεται με την παραδοσιακή χειροτεχνία

6. Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά: ένα ζωντανό πολιτισμικό φαινόμενο Η Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά: ➢ συνιστά ζωντανή πραγματικότητα που αλλάζει, εξελίσσεται, μετασχηματίζεται, εμπλουτίζεται, προσαρμόζεται και μεταβιβάζεται παρακολουθώντας τους κοινωνικούς και πολιτισμικούς μετασχηματισμούς. ➢Συνδέεται άμεσα με την αυτογνωσία, ατομική και συλλογική, μιας κοινωνίας. ➢ Ως ζωντανό πολιτισμικό φαινόμενο δεν είναι δυνατόν να διαφυλάσσεται με τρόπο στατικό, παραμένοντας δηλαδή “προστατευμένη” μετασχηματισμό, που μπορεί να οφείλονται σε ποικίλους παράγοντες. ➢Η διαφύλαξή της προϋποθέτει την κριτική στάση κάθε γενιάς σε ό,τι κληρονομεί από τις παλαιότερες. στις επόμενες γενεές από την αλλαγή και τον

7. Πώς θα μπορούσε το ψηφιακό υλικό του Εθνικού Ευρετηρίου ΑΠΚ να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής Επανάσταση του 1821; δράσης με αφορμή την ➢αξιοποίηση εγγεγραμμένων Δελτίων με τα συνοδευτικά οπτικοακουστικά τεκμήρια ➢γνωριμία με όψεις της πολιτιστικής κληρονομιάς (πανηγύρια, εθιμικά δρώμενα, παραδοσιακές τέχνες και πρακτικές κ.ά.) που αντανακλούν τις παραδοσιακές κοινωνικές και πολιτισμικές δομές, στις οποίες γεννήθηκε η Επανάσταση του 1821. ➢γνωριμία με εθιμικά δρώμενα που απηχούν τη μνήμη της επανάστασης του 1821, αλλά και τους μετασχηματισμούς της μνήμης αυτής μέχρι και σήμερα. ➢εισαγωγή σε μια πιο πλουραλιστική αντίληψη για τη νεοελληνική/-ες ταυτότητα/-ες και τη/τις σχέση/εις τους με την παράδοση και την πολιτιστική κληρονομιά.

8. Τα εθιμικά δρώμενα ως εκπαιδευτικό υλικό ➢Με ποια επικοινωνιακά μέσα εκφράζεται δημόσια η συλλογική μνήμη και ταυτότητα στα εθιμικά δρώμενα;=> προφορικότητα/εγγραμματισμός ➢Πώς συγκροτούνται οι διάφορες ταυτότητες (τοπικές, έμφυλες κτλ.) στο πλαίσιο του δρωμένου; => ήθος και έθιμο ➢Πώς ενσωματώνουν τα εθιμικά δρώμενα την αλλαγή και τον μετασχηματισμό; => δομή και ιστορία ↓ Ερωτήματα που μπορούν να συμβάλουν στην αναβάθμιση του τρόπου με τον οποίο διδάσκεται η ιστορία, η γεωγραφία και η λογοτεχνία κτλ.

9. Παράδοση και Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά: όροι ταυτόσημοι; Παράδοση: ό, τι στοιχείο κληροδοτείται από τις περασμένες γενιές στις επόμενες Πολιτιστική Κληρονομιά: η έννοια της κληρονομιάς προϋποθέτει εκείνη της επιλογής, συνειδητής ή μη. Κάθε κληρονομιά προϋποθέτει την επιλεκτικότητα και την ανάδειξη του πολιτισμού σε μέσο για τη λήψη αποφάσεων και τη συγκρότηση στρατηγικών.

10. Η αντίληψη του χρόνου μέσα από την ερμηνεία ενός εθιμικού δρωμένου: η συμβολή της ιστορίας και της ανθρωπολογίας. Braudel: Η κοινή στόχευση ιστορίας και ανθρωπολογίας, η ανασύσταση μιας βαθύτερης πραγματικότητας οδηγεί στον «αμοιβαίο φωτισμό παρόντος και παρελθόντος». Τα υποκείμενα κατασκευάζουν το «παρελθόν» στα μέτρα του παρόντος. Τα συμβάντα του παρελθόντος αποτελούν αντικείμενο ερμηνείας, ανασκευής ή αναπαραγωγής, διαπραγμάτευσης και διαχείρισης στο εκάστοτε παρόν. (Παπαταξιάρχης).

11. Ένα παράδειγμα αξιοποίησης ψηφιακού υλικού από το Εθνικό Ευρετήριο ΑΠΚ για την υλοποίηση εκπαιδευτικών δράσεων για το 1821: Το Πανηγύρι του Άη Συμιού στο Μεσολόγγι. ➢Τα πανηγύρια αποτελούν μορφή της συλλογικής μνήμης. Ένα συνολικό κοινωνικό γεγονός που ενώνει όλη την τοπική κοινότητα. ➢Το πανηγύρι, γιορτή του προστάτη αγίου της κοινότητας, εκφράζει την ενότητα της κοινότητας, καθαγιάζοντας τόσο τον χώρο όσο και τον χρόνο της (Βασίλης Νιτσιάκος). Η ταυτότητά του ➢Είναι μία από τις μεγαλύτερες γιορτές για την πόλη του Μεσολογγίου και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα και πιο ξεχωριστά δρώμενα της περιοχής της Αιτωλίας. ➢Επιτελείται δύο φορές τον χρόνο, το διήμερο της Υπαπαντής (2-3 Φεβρουαρίου, χειμωνιάτικο ή γυναικείο πανηγύρι) και το τετραήμερο του Αγίου Πνεύματος (Σάββατο-Τρίτη, καλοκαιρινό πανηγύρι). ➢Είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το μοναστήρι του Αγίου Συμεών ➢Μετά τα γεγονότα της Εξόδου το 1826 και με την ίδρυση του ελληνικού κράτους το πανηγύρι προσλαμβάνει νέο χαρακτήρα, περιλαμβάνοντας στα τελετουργικά του δρώμενα και το μνημόσυνο προς τιμή των πεσόντων της Πολιορκίας του Μεσολογγίου. ➢Το καλοκαιρινό πανηγύρι είναι το δεύτερο μεγαλύτερο δρώμενο της πόλης μετά τις «Εορτές Εξόδου» και έχει χαρακτηριστικά μεγάλης λαϊκής θρησκευτικής και ιστορικής γιορτής. ➢Συμμετέχουν παρέες αρματωμένων και καβαλάρηδων που πλαισιώνονται από τους συμποσιαζόμενους και τους Ρομά μουσικούς (ζυγιές). ➢Η κάθε παρέα έχει και τον αρχηγό της, τον λεγόμενο καπετάνιο, ο οποίος είναι πρώτος μεταξύ ίσων. ➢Οι πανηγυριστές τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια και τραγούδια που μνημονεύουν την πολιορκία του Μεσολογγίου και την Ελληνική Επανάσταση του 1821.

12. Εκπαιδευτικοί στόχοι ➢Να αναδειχθεί και να συζητηθεί η αποτύπωση της συλλογικής μνήμης για το 1821 σε ένα ενδεικτικό παράδειγμα εθιμικού δρωμένου. ➢Να προβληματιστούν οι μαθητές για την έννοια της ζωντανής παράδοσης σε σχέση με τη συλλογική μνήμη και ταυτότητα ➢Να εξοικειωθούν με μια πιο πλουραλιστική αντίληψη για την προφορική παράδοση (π.χ. συζήτηση για το δημοτικό τραγούδι ως στοιχείο ταυτότητας και μνήμης). ➢Να κατανοήσουν με ποιο τρόπο οι αναπαραστάσεις ιστορικών γεγονότων του παρελθόντος συμβάλλουν στην κατανόηση του παρόντος. ➢Να αναδείξουμε τη σημασία της μνήμης της Επανάστασης του 1821 για την ταυτότητα των καθημερινών ανθρώπων μέσα από την επιτέλεση εθιμικών δρωμένων.

13. Διαθέσιμο υλικό για την τεκμηρίωση του δρωμένου Ιστοσελίδα Συλλόγου Πανηγυριστών http://ayla.culture.gr

14. Πεδία προβληματισμού: ενσώματες επιτελέσεις: ✓ο τόπος ✓ο χορός ✓η καταπόνηση του σώματος ✓η ένδυση ✓ο συμποσιασμός ✓τραγούδι/αφήγηση

15. Τόπος επιτέλεσης: η σημασία του χώρου στη συγκρότηση και δημόσια έκφραση της μνήμης ➢Μοναστήρι Αγίου Συμεών ➢Το μνημόσυνο στην Κλείσοβα ➢Ο κήπος των Ηρώων ➢Οι κεντρικοί δρόμοι της πόλης του Μεσολογγίου Η διαδικασία απόδοσης νοήματος και χαρακτήρα στον τόπο επιτέλεσης, της δημιουργίας ενός «σημαίνοντος χώρου» αναγνωρίζεται ως ζωτικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής.

16. Ενσώματες δράσεις με τις οποίες εκφράζεται η ταυτότητα και η μνήμη των πανηγυριστών. Χορός: Το άτομο, με τη συμμετοχή του στην τελούμενη χορευτική πράξη, θέτει πρακτικά και συμβολικά τα όρια της προσωπικότητας και του εθνοτικού εαυτού του.

17. Ο χορός του πεθαμένου ➢Η πιο χαρακτηριστική αησυμιώτικη αναπαράσταση. ➢Χαρακτηριστικό ευετηρικό δρώμενο ➢Πρωταγωνιστές: ο καπετάνιος και ένα παλικάρι της παρέας ➢Αναπαριστά τη συμβολική θανάτωση και ανάσταση ενός από τους πανηγυριστές ➢«Πέταγμα» των χαρτονομισμάτων οργανοπαίχτες της ζυγιάς ή προς τους συμπανηγυριστές. ➢Η χορευτική πράξη είναι συνυφασμένη με τις «διαβατήριες» τελετουργίες και επιφορτισμένη με το ιερό έργο της προστασίας και κάθαρσης από τις δυνάμεις του σκότους. ➢Το δρώμενο, όπως και τα αντίστοιχά του στην επικράτεια, συμβολίζει τη φθορά της φύσης τον χειμώνα και την αναγέννησή της την άνοιξη. από μέλη της παρέας προς τους

18. Πορεία Η συμβολική δοκιμασία και καταπόνηση του σώματος των πιστών με απώτερο σκοπό την πνευματική ανάτασή τους και την επικοινωνία με το «θείο». Σημαία: σύμβολο με εμβληματική αξία για τους πανηγυριστές. Μέσο προσδιορισμού της ταυτότητάς τους.

19. Ένδυση ➢τέλη του 19ου αιώνα: από την παραδοσιακή φουστανέλα στο ένδυμα του ντουλαμά. ➢πιθανόν λόγω ένδειξης θαυμασμού προς τους Μακεδονομάχους. ➢ή/και για πρακτικούς λόγους ( εύκολη χρήση, εντυπωσιακή διακόσμηση) σεβασμού και

20. Τελετουργικός συμποσιασμός ως έκφραση κοινής ταυτότητας •Το κοινό φαγοπότι δεν συμβολίζει απλώς κοινωνικούς δεσμούς και διακρίσεις. •Συμμετέχει στη δημιουργία και αναδημιουργία τους. •Αυτό συμβαίνει περισσότερο στον χώρο των τελετουργιών, όπου συνδυάζονται τα στοιχεία της συναισθησίας, της μνήμης και των εθνοτικών συμβόλων.

21. «Πάλε καλές αντάμωσες» Πάλε καλές αντάμωσες παλί ν’ ανταμωθούμε στον Άη Συμιό στο πλάτανο και στη κρύα βρυσούλα Που ‘χουν οι κλέφτες γιόρτασμα που ‘χουνε πανηγύρι που ‘χουν αρνιά και ψένουνε κριάρια σουβλισμένα Που ΄χουν κι ένα γλυκό κρασί από το μοναστήρι Τραγούδι/αφήγηση Παιδιά μ’, ελατέ να σας πω Παιδιά μ’, ελατέ να σας πω και να σας μολογήσω, πικρά μαντάτα μούρθανε από το Μεσολόγγι. Το Μεσολόγγι έπεσε ανήμερα Λαζαρου. Θρήνος μεγάλος έγινε, μεγάλη απελπισία, κλαίνε μανάδες για παιδιά, κι τα παιδιά για μανές. Φωνή μεγάλη ακούστηκε , φωνή μεγάλη λέει: – Στον ανεμόμυλο, παιδιά , όλοι να συναχθούμε. Αρήφαγας Στις δεκαπέντε του Μαγιού π’ ανθίζει το λουλούδι, γι’ αφουγκραστείτε να σας πω τ’ Αρήφαγα τραγούδι. Αρήφαγας ήταν παιδί, ήταν και παλικάρι, μ’ όλους τους Τούρκους τα ‘βαζε στη μέση στο παζάρι. Σήμερα βάλανε βουλή τριακόσιοι γενιτσάροι, να πιάσουν τον Αρηφαγά, της Κρήτης το λιοντάρι. Κι η μάνα του σαν τ ‘άκουσε πολύ της κακοφάνει, χωρίς μαντίλι, φερετζέ και στο Βεζίρη πάει. -Αφέντη μου Βεζίρη μου, το γιο μου μη χαλάσεις, κι όλο βενετικά φλουριά να μου τόνε ζυγιάσεις, -Σύρε, μανούλα μ’ , στο καλό μη σε γελάν οι Τούρκοι, ο γιος σου δε χαρίζεται ούτε και πίσω’ ρχέται.

22. Ποιες έννοιες εκφράζονται μέσω της ενσώματης επιτέλεσης; ➢τιμή/γόητρο ➢ σεβασμός (π.χ. στην ιεραρχία ως έκφραση τάξης) ➢φιλοξενία ➢έλεγχος των σωματικών έξεων (στάση στο κοινό τραπέζι, αποφυγή της ανάρμοστης συμπεριφοράς κτλ.)

23. Ερμηνεύοντας το Πανηγύρι του Άη Συμιού σε σχέση με το οθωμανικό παρελθόν και την Ορθόδοξη Εκκλησία. ➢Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η θρησκεία για τους Έλληνες αποτελούσε ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο καθοριζόταν την ταυτότητά τους. ➢ Η ισχυρή παρουσία των ορθόδοξων παραδόσεων συνδέεται με τη στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας απέναντι στην αυθεντία της παράδοσης. ➢ Η θρησκεία παρέχει το πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγεθύνεται η διαδικασία της ανάμνησης. ➢Στην Ορθόδοξη χριστιανική λατρεία η ανάμνηση καταξιώνεται συνειδητά, μεταδίδει τη θεία χάρη και ενσωματώνεται σε πολλές τελετουργικές πράξεις. ➢Το Πανηγύρι του Άη Συμιού: εγγράφεται στο εκκλησιαστικό εορτολόγιο αλλά δεν αποτελεί θρησκευτική γιορτή. ➢Το μνημόσυνο που τελείται για τους πεσόντες της Εξόδου του Μεσολογγίου είναι μια υλική και συνάμα άυλη απόδειξη της μνήμης.

24. Συνοψίζοντας ➢Οι τελετουργίες και οι γιορτές μιας κοινωνικής ομάδας λειτουργούν ως μνημονικοί κόμβοι, στους οποίους το παρελθόν διασταυρώνεται με το παρόν και το προσδοκώμενο μέλλον, αποτελώντας συνάμα ένα συλλογικό κωδικοποιημένο σύστημα άγραφης καταγραφής της ιστορίας μιας ομάδας ανθρώπων (Ελένη Ψυχογιού). ➢Χορός και μουσική «συνιστούν πολιτισμικές πρακτικές». Μέσω αυτών «η κοινότητα διαχειρίζεται το παρελθόν και το παρόν της, ανασυγκροτείται σε συμβολικό επίπεδο κι ενσωματώνει στην παράδοσή της τα στοιχεία των σύγχρονων εξελίξεων με δυναμικό τρόπο» (Βασίλης Νιτσιάκος). ➢Παραδείγματα όπως το «Πανηγύρι του Αη Συμιού» μπορούν να αποτελέσουν ένα διαφορετικό μέσο κατανόησης του παρελθόντος και του παρόντος τόσο από το μαθητικό όσο και το ενήλικο κοινό. ➢Η αξιοποίηση του ψηφιακού υλικού στο Εθνικό Ευρετήριο ΑΠΚ και η αναζήτηση άλλων αξιόπιστών πηγών πληροφόρησης για την επιτέλεση αναπαραστάσεων του παρελθόντος σήμερα βοηθά τους μαθητές να ανακαλύψουν την υλική και άυλη υπόσταση της μνήμης ως στοιχείου συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων.

25. Χρήσιμοι υπερσύνδεσμοι: Εθνικό Ευρετήριο ΑΠΚ της Ελλάδας: http://ayla.culture.gr Ενδεικτικό οπτικοακουστικό υλικό για το Πανηγύρι του Άη Συμιού Ιστοσελίδα Πανηγυριστών «Αη Συμιός» https://aisimios.wordpress.com/ Ενδεικτικά αποσπάσματα από τον «χορό του πεθαμένου» διαθέσιμα στο διαδίκτυο https://www.youtube.com/watch?v=6JV0i6jMFDA: ο χορός του πεθαμένου (νεότεροι πανηγυριστές) https://www.youtube.com/watch?v=dX3UGWqevL8 (παλαιότεροι πανηγυριστές) Τα τραγούδια: διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του Συλλόγου με αρκετές ηχητικές καταγραφές. https://aisimios.wordpress.com/%cf%84%ce%bf- %cf%80%ce%b1%ce%bd%ce%b7%ce%b3%cf%8d%cf%81%ce%b9/%cf%84%ce% b1-%cf%84%cf%81%ce%b1%ce%b3%ce%bf%cf%8d%ce%b4%ce%b9%ce%b1/

26. Σας ευχαριστούμε για την προσοχή σας! Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού url: http://ayla.culture.gr e-mail: dnpk@culture.gr ayla@culture.gr Τηλ.: 210 5219067