مروری تحلیلی بر اقتصاد ایران با توجه به مفهوم توسعه سید مرتضی افقه استادیار دانشگاه شهید چمران

2. مروری تحلیلی بر اقتصاد ایران با توجه به مفهوم توسعه • سید مرتضی افقه • استادیار دانشگاه شهید چمران • smafghah1@yahoo.com • http://www.developiran.com • اسفند 1387

3. مروری تحلیلی بر اقتصـــاد ایـــران

4. اقتصاد ایران تحلیل شرایط اقتصادی قبل از انقلاب مروری بر برنامه های توسعه قبل از انقلاب • برنامه اول و دوم (هفت ساله با محوریت کشاورزی)؛ • برنامه سوم و چهارم با محوریت صنعت و خدمات؛ • برنامه پنجم و تجدید نظر آن (با توجه به اولین شوک نفتی مثبت)؛ • اشاره ای به برنامه اجرا نشده ششم.

5. بعد از انقلاب • دوره اول: از پیروزی انقلاب تا خاتمه جنگ (شوک دوم و سوم نفتی) • دوره دوم: تحلیل اقتصادی دوره آقای رفسنجانی • 2-1- شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در آستانه ریاست جمهوری آقای رفسنجانی؛ • 2-2- تحلیل تعدیل و آثار اقتصادی-اجتماعی آن. • دوره سوم: دوره آقای خاتمی • 3-1- شرایط سیاسی اجتماعی و اقتصادی کشور در آستانه ریاست جمهوری آقای خاتمی؛ • 3-2- تحلیل آثار اقتصادی اجتماعی دوره ریاست جمهوری آقای خاتمی. • دوره چهارم دوره آقای احمدی نژاد • 4-1- شرایط سیاسی اجتماعی و اقتصادی کشور در آستانه ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد؛ • 4-2- تحلیل آثار اقتصادی اجتماعی سیاست های اعمال شده در دوره ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد. • جمع بندی و نتیجه گیری

6. نقش تاریخ در زندگی مردم حاكميت مردگان بر زندگان بيشتر از حاكميت زندگان بر خودشان است يعني راه گذشته چندان اجازه نمي دهد كه آدميان امروز و فردا به دلخواه، خود سري كنند. منبع: علي رضا قلي، “ توسعه و جامعه سنتي: رويارويي انسان سنتي با اقتصاد صنعتي” (به نقل از اگوست كنت)، كتاب توسعه جلد پنجم، پاييز 1372.

7. تحولات اقتصادی قبل از انقلاب • قبل از انقلاب پنج برنامه به شرح زیر اجراشده است:

8. برنامه هفت ساله اول 1334-1327 • محور برنامه به توصیه مشاورین امریکایی کشاورزی بود؛ • عمده سالهای این برنامه صرف تأسیس و گسترش تشکیلات اداری و اجرایی برنام ریزی گردید؛ • بدلیل کودتای 1332 برنامه اول در این ایام دچار رکود و توقف گردید؛ • در مجموع و بدلایل فوق، این برنامه به مجموعه ای از طرحها و پروژه های متفرقه تبدیل شد

9. برنامه هفت ساله دوم 1341-1334 • مثل برنامه اول، محور برنامه کشاورزی بود؛ • پروژه های کشاورزی عظیمی در این دوره اجرا گردید که می توان به طرح بزرگ سد دز و شبکه آبیاری مربوط به آن در استان خوزستان اشاره نمود.

10. برنامه پنج ساله سوم 1346-1341 • تغییر دوره برنامه از هفت به پنج ساله؛ • تغییر توجه برنامه از کشاورزی به صنعت متأثر از گسترش تئوری آرتور لوئیس؛ • آغاز فاز اول استراتژی توسعه جایگزینی واردات؛ • اصلاحات ارضی و به حاشیه رفتن جایگاه کشاورزی؛ • گسترش صنایع شهری در شهرهای بزرگ؛ • آغاز جابجایی های بزرگ جمعیتی متأثر از سیاست های فوق؛ • بروز پدیده حاشیه نشینی، گود نشینی، کپر نشینی، و گسترش حلبی آبادها (ShantyTowns) به دلیل فزونی عرضه نیروی کار در شهرها (مهاجرت) بر تقاضای صنایع شهری؛ • افزایش جمعیت شهرهای بزرگ به خصوص تهران و بنابراین: • ظهور معضلات جدید مثل ترافیک و ازدحام وسایل نقلیه شهری و آلودگی های محیط زیست و ...

11. برنامه پنج ساله چهارم 1351-1347 • ادامه طرحهای برنامه سوم در زمینه گسترش صنایع کوچک و متوسط شهری و بنا براین: • رونق اقتصادی و گسترش شهرها؛ • تداوم و تشدید معضلات ناشی از رشد سریع صنایع شهری.

12. برنامه پنج ساله پنجم 1356-1352(اولین شوک نفتی) • اولین شوک مثبت نفتی (افزایش شدید قیمت نفت از بشکه ای 2 دلار به بشکه ای حدود 12 دلار و بنابر این: • تجدید نظر در برنامه بر اساس درآمدهای جدید در سال 1353؛ • آغاز فاز دوم استراتژی توسعه جایگزینی واردات و بنا براین: • گسترش صنایع سنگین و بزرگ (پتروشیمی ها، صنایع ذوب فلزات، ...)؛ • غرور شاه بعد از سرازیر شدن انبوه درآمدهای نفتی و شروع بلند پروازی های شاه با نوشتن کتاب "به سوی تمدن بزرگ"؛ • سرعت بخشیدن به اقدامات عمرانی (علیرغم هشدارهای متخصصین سازمان برنامه و بودجه مبنی بر نبود ظرفیت های اقتصادی لازم)؛ • بی توجهی شاه به این هشدارها و بیان اظهارات جاه طلبانه در ارتباط با رشد سریع اقتصادی؛ • اوج رفاه در جامعه و افزایش ملموس درآمد سرانه طی سالهای 56-53؛ • بالاترین نرخ رشد تاریخ اقتصادی کشور (حدود 18 درصد)؛ • افزایش نرخ تورم ناشی از سرمایه گذاری های عظیم تا 25 در صد (اما متناسب با نرخ رشد اقتصادی) ؛ • شروع نا بسامانی های ناشی از فشار به ظرفیت های اقتصادی: کمبود برق و گسترش خاموشی ها، تراکم کالا در بنادر و پرداخت خسارت های ناشی از انتظار کشتی ها در بنادر (دموراژ)؛

13. جملاتی از شاه بعد از افزایش شدید قیمت نفت و وفور درآمدهای نفتی • Earlier, the Shah had said these words: • we do not expect Iranians to tighten their belts, eat less and labour away for the promised heaven which is put off by a year everyday. We try to offer the nation the welfare and care we have promised - today (Graham, 1980, 103). • In the situation of 1975, he changed his tune and said almost the exact opposite to the above: • we have not demanded self-sacrifice from people; rather we have covered them in soft cotton wool. Things will now change. Everyone should work harder and be prepared for sacrifices in the service of the nation’s progress (ibid.)

16. بعد از انقلاب

17. دوره اول: از پیروزی انقلاب تا خاتمه جنگ (شوک دوم و سوم نفتی) • افزایش شدید قیمت نفت ناشی از پیروزی انقلاب اسلامی به بیش از 35 دلار و تثبیت آن در نرخ حدود 30 دلار؛ • نابسامانی های سیاسی- اقتصادی کشور در یکی دو سال اول بعد از پیروزی انقلاب اسلامی؛ • شروع جنگ و تأثیر محدود آن بر اقتصاد کشور در سالهای اولیه به دلایل: • وجود روحیه انقلابی، محدود بودن توقعات و تقاضای مردم متأثر از فضای معنوی حاکم بر کشور، اعمال سیاست های اقتصادی متمرکز (کنترل قیمت، توزیع کالا براساس سهمیه و کوپن، ...)؛ • اوج در آمدهای ارزی کشور تا آن تاریخ در سال 1363-1362؛ • اولین شوک نفتی منفی در سال 1365 و تأثیر مخرب آن بر همه ابعاد کشور از جمله بر جنگ؛ • کاهش شدید در آمدهای ارزی کشور (قیمت نفت از حدود 30 دلار به حدود 8 دلار سقوط کرد)؛ • گسترش حملات رژیم عراق به تأسیسات عمده اقتصادی کشور همزمان با کاهش شدید درآمدهای ارزی کشور؛

18. دوره آقای رفسنجانی ویژگی ها • اتمام جنگ با پذیرش قطعنامه؛ • تغییر قانون اساسی؛ • ارتحال حضرت امام؛ • بهبود نسبی درآمد نفت؛ • تصویب و آغاز برنامه پنج ساله اول بعد از انقلاب با تمرکز بر تعدیل اقتصادی.

19. تعدیل: مبانی نظری • خصوصی سازی؛ • آزاد سازی قیمت ها ( مکانیزم بازار آزاد) و نرخ ارز؛ • حذف یا کاستن یارانه ها؛ • کلاً محدود کردن دولت در ورود به اقدامات اقتصادی.

20. نقد نظریه تعدیل • تفاوت شیب منحنی های عرضه در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه و تفاوت تأثیر تغییر قیمت ها بر میزان تولید ( کشش ناپذیری منحنی عرضه)؛ • حاکمیت نگرش های مکانیکی و مهندسی بر مسائل علوم اجتماعی از جمله بر اقتصاد؛ • نقش و جایگاه دولت در فرایند توسعه (یکی از شروط اصلی توسعه در کشور وجود دولتی است: توسعه خواه، پیش رونده و پیش برنده، برخوردار از نیروهای انسانی متخصص، باهوش و با انگیزه و بهره مند از بوروکراسی روان و پویا)؛ • خصوصی سازی سایر اقدامات مرتبط با تعدیل در غیاب چنین دولت و ساختاری عقیک خواهد ماند (توجه به سرنوشت بنادر آزاد و آزادسازی نرخ ارز در سالهای 73-70 گویای این مدعاست؛ • چند نمونه دیگر از حاکمیت نگرش های مهندسی و مکانیک بر تصمیمات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی (طرح استقراض خارجی و استدلال در مورد زمینه های هزینه کرد آنها: 1-فرودگاه امام خمینی 2- طرحهای عظیم توسعه نیشکر 3- سدهای خوزستان؛ • نرخ تورم سال 1374 به دلیل بی تدبیری و عدم شناخت فروض موجود در جامعه؛

21. تفاوت شیب منحنی عرضه در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه

23. رشد تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت 1376

25. دوره آقای خاتمی ویژگی ها • شرایط و فضای سیاسی باعث شد که شعارهای آزادی اجتماعی – سیاسی و فرهنگی اولویت یابند؛ • شوک نفتی منفی 1377؛ • سیاست تنش زدایی و تأثیر آن بر روند اقتصاد؛ • انتخاب وزراء بر اساس اولویت های دوره انتخابات: وزرای سیاسی- فرهنگی قوی و با انگیزه • وزرای اقتصادی عمدتاً ضعیف و غیر متخصص؛ • به لحاظ اقتصادی تداوم سیاست های دوره آقای رفسنجانی؛ • اصلاح ساختار مالیاتی؛

26. زمینه سازی برای جهش صادراتی (کاهش مقررات بازدارنده، لغو پیمان سپاری ارزی)؛ • بهبود قیمت نفت به دنبال سیاست تنش زدایی بین المللی آقای خاتمی به خصوص در اوپک بعد از سال 1378؛ • نتایج ریاست جمهوری آقای خاتمی: • ارتقاء جایگاه بین المللی کشور؛ • گسترش صادرات غیر نفتی؛ • تأسیس صندق ذخیره ارزی برای جلوگیری از آثار زیانبار نوسانات قیمت نفت؛ • عدم تغییر جدی در متغیر های اقتصادی به خصوص توزیع درآمد و ضریب جینی.

27. دوره آقای احمدی نژاد ویژگی ها • سازگاری اجزاء قدرت (برخلاف دوره آقای خاتمی)؛ • افزایش رؤیایی قیمت نفت به خصوص در سال های اخیر؛ • گسترش مجدد تنش بین المللی؛ • تغییر سیاست ها در همه ابعاد اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی؛ • تمرکز گرایی در مدیریت؛ • بی ثباتی مدیریتی؛ • ابداع در برخی سیاست ها: سفرهای استانی، کاهش نرخ بهره بانکی، طرحهای زودبازده.

29. رشد تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت 1376

31. نمودار قیمت اسمی نفت خام و میزان صادرات نفت خام