UBEZWŁASNOWOLNIENIE

1. UBEZWŁASNOWOLNIENIE Prezentacja stanowi własność autora i może służyć osobom z niej korzystającej tylko do użytku własnego. Prezentacja nie stanowi porady prawnej i pełnią jedynie funkcję pomocniczą oraz wyjaśniającą. Andrzej Stankiewicz 2012

2. Akty prawne regulujące tematykę ubezwłasnowolnienia • Konstytucja RP z 02.04.1997 r. (art. 30) • Kodeks Cywilny z 23.04.1964 r. (dalej kc) • Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy z 25.02.1964 r. (dalej kro) • Kodeks Postępowania Cywilnego z 17.11.1964 r. (dalej kpc) Andrzej Stankiewicz 2012

3. Rodzaje ubezwłasnowolnienia • całkowite (art. 13 kc) • częściowe (art. 16 kc) Andrzej Stankiewicz 2012

4. Przesłanki ubezwłasnowolnieniacałkowitego art. 13 kc • wiek – powyżej 13 lat • osoba, której dotyczy postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jest chora psychicznie, niedorozwinięta umysłowo lub też dotknięta innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pijaństwem lub narkomanią (element psychiatryczny, biologiczny) • z powodu przesłanki nr 2 „nie jest w stanie kierować swym postępowaniem” (element psychologiczny) Andrzej Stankiewicz 2012

5. Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego (art. 16 kc) • wiek – osoba pełnoletnia • osoba, której dotyczy postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jest chora psychicznie, niedorozwinięta umysłowo lub też dotknięta innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pijaństwem lub narkomanią (element psychiatryczny, biologiczny) • z powodu przesłanki nr 2 stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw (element psychologiczny) Andrzej Stankiewicz 2012

6. Element psychiatryczny jako przesłanka ubezwłasnowolnienia • choroba psychiczna • niedorozwój umysłowy (upośledzenie umysłowe, niepełnosprawność intelektualna) • inne rodzaje zaburzeń psychicznych Andrzej Stankiewicz 2012

7. Choroba psychiczna • choroby umysłowe (psychozy), • nerwice, • zaburzenia osobowości, • zespoły otępienne; Choroba psychiczna – stan przewlekły, którego objawami mogą być różnorodne zaburzenia psychiczne (endogenne, somatogenne, psychogenne) Andrzej Stankiewicz 2012

8. Niedorozwój umysłowy • właściwie - upośledzenie umysłowe, niepełnosprawność intelektualna • def. R. Hebera – „powstały w okresie rozwojowym stan charakteryzujący się istotnie niższą od przeciętnej ogólną sprawnością intelektualną, związany z zaburzeniami w jednej lub więcej dziedzin, takich jak: dojrzewanie, uczenie się i przystosowanie społeczne” • cztery stopnie upośledzenia umysłowego wg klasyfikacji ŚOZ (lekkie, umiarkowane, znaczne, głębokie) Andrzej Stankiewicz 2012

9. Inne rodzaje zaburzeń psychicznych • pijaństwo • narkomania • uzależnienie od leków, • stany lękowe • fobie • histeria • zaburzenia seksualne Andrzej Stankiewicz 2012

10. Celowość ubezwłasnowolnienia • tylko i wyłącznie dobro osoby, która ma być ubezwłasnowolniona • por. postanowienie SN z 3 grudnia 1974 r., I CR 580/74 przy wyborze rodzaju ubezwłasnowolnienia trzeba badać nie tylko rodzaj choroby umysłowej, stopień niedorozwoju umysłowego czy też charakter zaburzeń psychicznych, ale również sytuację życiową osoby, której postępowanie dotyczy, a w szczególności to, skąd czerpie środki na utrzymanie, czy pracuje zarobkowo, jak daje sobie radę w zwykłych sprawach życia codziennego, czy ma rodzinę mogącą zapewnić jej pomoc i opiekę. • por. postanowienie Sn z 14 lutego 1974 r., I CR 8/74W razie istnienia przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego sąd może nie ubezwłasnowolnić osoby chorej (art. 16 § 1 kc), gdyby ubezwłasnowolnienie w większym stopniu osłabiło pozycję tej osoby, niż przyniosło jej pomoc. W szczególności pozostawienie osobie chorej możności prowadzenia przez nią jej spraw i decydowania o nich może być dla tej osoby korzystniejsze od pomocy kuratora. • por. a contrario orzeczenie SN z 11.11.1970, II CR 336/70, • pomimo spełnienia wszystkich przesłanek nie ma przymusu orzeczenia ubezwłasnowolnienia Andrzej Stankiewicz 2012

11. Skutki prawne ubezwłasnowolnienia całkowitego • brak zdolności do czynności prawnych, czyli nabywania w drodze czynności prawnych praw i zaciągania zobowiązań • czynność prawna dokonana przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie jest bezwzględnie nieważna • wyjątek – umowa należąca do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego – staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych Andrzej Stankiewicz 2012

12. Skutki prawne ubezwłasnowolnienia częściowego • ograniczona zdolność do czynności prawnych – osoby te nie mogą samodzielnie dokonywać czynności prawnych zobowiązujących i rozporządzających z wyjątkiem drobnych umów powszechnie zawieranych • zawarcie umowy bez zgody kuratora, dla jej ważności – wymóg potwierdzenia przez kuratora ale pełna zdolność do czynności prawnych w zakresie: • umów należących do powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego •  samodzielnym rozporządzaniem swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy inaczej postanowi • dysponowania określonymi przedmiotami majątkowymi oddanymi jej do swobodnego użytku przez kuratora • czynności prawnych, na mocy których osoba uzyskuje prawo, nie zaciągając zobowiązania (np. darowizna) Andrzej Stankiewicz 2012

13. Skutki c.d. • zakaz zawierania związku małżeńskiego art. 11 kro (całkowite) • brak możności uznania dziecka nawet za zgodą przedstawiciela ustawowego (całkowite) • brak możności sprawowania władzy rodzicielskiej, przysposobienia dziecka, sporządzenia testamentu, uznania dziecka bez zgody przedstawiciela ustawowego • nie pociąga za sobą żadnych ograniczeń w działalności artystycznej, literackiej; w ogóle w działalności twórczej • brak czynnego i biernego prawa wyborczego (art. 10 i 11 Kodeksu wyborczego) Andrzej Stankiewicz 2012

14. Opiekun dla ubezwłasnowolnionego całkowicie • w pierwszej kolejności małżonek, w braku ojciec lub matka Nie może nim być osoba, która: • nie posiada pełnej zdolność do czynności prawnych albo pełni praw publicznych • została pozbawiona władzy rodzicielskiej • w stosunku, do której zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna Andrzej Stankiewicz 2012

15. Opieka • ustanowienie opieki • objęcie opieki Andrzej Stankiewicz 2012

16. Treść opieki -art. 155 kro • piecza nad osobą ubezwłasnowolnionego • piecza nad majątkiem ubezwłasnowolnionego • reprezentacja ubezwłasnowolnionego Andrzej Stankiewicz 2012

17. Piecza nad osobą • całokształt starań o sprawy osobiste osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie • raczej czynności faktyczne • kwestia posłuszeństwa Andrzej Stankiewicz 2012

18. Piecza nad majątkiem podopiecznego • nadzór, a nie zarząd • inwentarz majątku nie obejmuje: • zarobku podopiecznego • przedmiotów oddanych do swobodnego użytku • przedmiotów z darowizny, testamentu, jeżeli tak zastrzeżono Andrzej Stankiewicz 2012

19. Reprezentacja podopiecznego • dokonywanie czynności prawnych ze skutkami bezpośrednimi dla podopiecznego ale • zakaz reprezentacji: • czynności prawne pomiędzy osobami pozostającymi pod opieką tego samego opiekuna • czynności prawne między osobą pod opieką a opiekunem albo jego małżonkiem, zstępnymi, itd., chyba że bezpłatne przysporzenie • reprezentacja nie dotyczy czynności o charakterze ściśle osobistym (zawarcie małżeństwa, uznanie ojcostwa) • każdorazowo może być ograniczona sądowo we wskazanym zakresie Andrzej Stankiewicz 2012

20. Zasady sprawowania opieki • kryteria należytego sprawowania opieki (art. 154 kro) • zakres autonomii opiekuna (art. 156 kro) • zasada odpłatności opieki i zwrotu nakładów (art. 162, 163 kro) • zasada wynikająca z odesłania do przepisów o władzy rodzicielskiej (art. 155 par. 2 w zw. z art. 97 kro) Andrzej Stankiewicz 2012

21. Odpowiedzialność opiekuna art. 164 kro • względem podopiecznego: • roszczenie o naprawienie szkody • za nienależyte sprawowanie opieki • przedawnienie – 3 lata od ustania opieki lub zwolnienia opiekuna 2. względem osób trzecich – odpowiedzialność deliktowa oparta na winie w nadzorze (art. 427 kc w zw. z art. 425 kc) Andrzej Stankiewicz 2012

22. Nadzór sądu nad sprawowaniem opieki • środki nadzoru stałego, tzw. bieżące, periodyczne (art. 165-167 kro) • środki nadzoru doraźnego, tzw. szczególne (art. 157 i 168 kro) Andrzej Stankiewicz 2012

23. Nadzór bieżący Obowiązki sądu: • zaznajamianie się sądu na bieżąco z działalnością opiekuna, udzielanie mu wskazówek i poleceń • przyjmowanie okresowych sprawozdań i rachunku (nie rzadziej niż raz na rok) oraz ich badanie • odpowiednie zarządzenia i zatwierdzenie rachunku (zatwierdzenie rachunku nie wyłącza odpow. opiekuna za szkodę) Uprawnienia sądu: • żądanie wyjaśnień od opiekuna oraz przedstawienia dokumentów • nakazanie osobistego stawiennictwa osoby pozostającej pod opieką Andrzej Stankiewicz 2012

24. Nadzór doraźny • „sąd wyda” odpowiednie zarządzenia jeżeli opiekun nie sprawuje należycie opieki (zmierzają do usunięcia uchybień) • grzywna dla opiekuna • ustanowienie kuratora, w przypadku doznania przez opiekuna przemijającej przeszkody w sprawowaniu opieki Andrzej Stankiewicz 2012

25. Ustanie opieki • śmierć podopiecznego • uchylenie ubezwłasnowolnienia całkowitego • zmiana ubezwłasnowolnienia z całkowitego na częściowe Andrzej Stankiewicz 2012

26. Zwolnienie opiekuna • na jego wniosek, o ile przemawiają za tym ważne powody • obligatoryjne z urzędu z powodu przeszkód faktycznych lub prawnych albo • opiekun dopuszcza się czynów lub zaniedbań, które naruszają dobro pozostającego pod opieką Andrzej Stankiewicz 2012

27. Skutki zwolnienia opiekuna oraz ustania opieki • złożenie rachunku końcowego z zarządu majątkiem – 3 miesiące • zwrot zaświadczenia o objęciu opieki • zwrot majątku podopiecznego Andrzej Stankiewicz 2012

28. Kuratela • zastosowanie przepisów o opiece • ustanowienie (art. 16 par. 2 kc, 178 par. 1 kro) • skutki – osoba ubezwłasnowolniona częściowo posiada zdolność procesową w postępowaniu o ustanowienie kurateli • treść – reprezentacja i zarząd majątkiem tylko wtedy, gdy sąd tak postanowi (ALE) (zaświadczenie art. 604 kpc) Andrzej Stankiewicz 2012

29. Kuratela c.d. • sprawowanie – według tych samych zasad, co opieka, wynagrodzenie inaczej • ustanie z mocy prawa – uchylenie ubezwłasnowolnienia częściowego, zmiana ubezwłasnowolnienia z częściowego na całkowite Andrzej Stankiewicz 2012

30. Pomoc prawna wobec osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie • pomoc prawna z urzędu: • z wnioskiem o zw. od kosztów sądowych lub osobno • na piśmie lub ustnie do protokołu • w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy • sąd może ustanowić pełnomocnika z urzędu Andrzej Stankiewicz 2012

31. Doradca tymczasowy • jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, • gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia • doradcą tymczasowym przede wszystkim małżonek, krewny lub inną osoba bliska, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie wzgląd na dobro osoby, której dotyczy wniosek • postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego staje się skuteczne z chwilą doręczenia go osobie, której dotyczy wniosek Andrzej Stankiewicz 2012

32. Doradca tymczasowy c.d. • ograniczona zdolność do czynności prawnych na równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo • postanowienie o ustanowieniu doradcy traci moc (art. 550 kpc), gdy: • wniosek o ubezwłasnowolnienie został prawomocnie oddalony lub odrzucony albo postępowanie umorzono;   • na skutek orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu ustanowiony został opiekun lub kurator.   • sąd odwołuje doradcę tymczasowego, jeżeli ustała potrzeba dalszej ochrony osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub jej mienia.  Andrzej Stankiewicz 2012

33. Kurator procesowy – art. 556 kpc • sąd ustanowi kuratora dla osoby której dotyczy wniosek, chyba że ma ona przedstawiciela ustawowego, który nie jest wnioskodawcą, jeżeli wcześniej sąd zaniecha: - doręczenia pism sądowych, wezwania lub wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeżeli uzna to za niecelowe ze względu na stan zdrowia tej osoby, określony w opiniach biegłego lekarza psychiatry lub neurologa oraz psychologa wydanych po przeprowadzeniu badania; - nie dotyczy to pierwszego wysłuchania. Andrzej Stankiewicz 2012

34. Ubezwłasnowolnienie -postępowanie Jurysdykcja sądów polskich (art. 1106(1) kpc): • jurysdykcja krajowa - sprawy o ubezwłasnowolnienie osoby będącej obywatelem polskim lub cudzoziemca mającego miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej. • jurysdykcja krajowa wyłączna, jeżeli osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jest obywatelem polskim, mającym miejsce zamieszkania i miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej. Andrzej Stankiewicz 2012

35. Ubezwłasnowolnienie – postępowania c.d. • opłata sądowa – 40 zł (art. 23 ustawy o kosztach sądowych) – wniosek o ubezwłasnowolnienie • brak opłaty – wniosek osoby ubezwłasnowolnionej w sprawach o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia (art. 96 ust. 1 pkt 9a ustawy o kosztach sądowych) albo • zwolnienie od kosztów sądowych Andrzej Stankiewicz 2012

36. Właściwość i skład sądu – wyjątki od ogólnych reguł postępowania nieprocesowego • właściwość rzeczowa sądu (art. 544 kpc) – sądy okręgowe • właściwość miejscowa sądu (art. 544 kpc) - wg miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek, w braku tego miejsce pobytu; sprawy wszczęte z urzędu o uchylenie ubezwłasnowolnienia sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania • skład sądu – trzech sędziów zawodowych Andrzej Stankiewicz 2012

37. Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie (art. 545 kpc) • małżonek osoby, której dotyczy wniosek • jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo • jej przedstawiciel ustawowy ale • krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego • Rzecznik Praw Obywatelskich • Prokurator Andrzej Stankiewicz 2012

38. Treść wniosku o ubezwłasnowolnienie • ogólne wymogi dotyczące pisma procesowego (art. 126, 187, 511 kpc) • żądanie ubezwłasnowolnienia, z określeniem rodzaju • określenie przyczyny (art. 13 czy 16 kc) • wskazanie legitymacji do złożenia wniosku Andrzej Stankiewicz 2012

39. Termin do złożenia wniosku • ubezwłasnowolnienie całkowite – ukończone 13 lat • ubezwłasnowolnione częściowe – pełnoletniość ale • wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletniości, której dotyczy wniosek (skutek od osiągnięcia pełnoletniości), por. art. 316 kpc Andrzej Stankiewicz 2012

40. Środki zabezpieczające przed nieuzasadnionym wszczęciem postępowania • grzywna – dla osoby która złożyła wniosek w złej wierze lub lekkomyślnie (art. 545 par. 4 kpc) • żądania uprawdopodobnienia przesłanek (art. 552 kpc): • świadectwo lekarskie od psychiatry lub opinia psychologa o stopniu niepełnosprawności • zaświadczenie poradni przeciwalkoholowej (pijaństwo) • zaświadczenie poradni leczenia uzależnień (narkomania) • w braku w/w dokumentów sąd odrzuca wniosek Andrzej Stankiewicz 2012

41. Krąg uczestników postępowania • na zasadach ogólnych (art. 510 kpc) • z mocy prawa: • osoba, której dotyczy wniosek • jej przedstawiciel ustawowy • małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie • udział prokuratora • możliwość uczestnictwa organizacji społecznych Andrzej Stankiewicz 2012

42. Postępowanie dowodowe – cel postępowania ustalenie: • stan zdrowia, • sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, • rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz • sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych. Andrzej Stankiewicz 2012

43. Obligatoryjne elementy postępowania dowodowego • przeprowadzenie rozprawy (art. 555 kpc) • wysłuchanie osoby, której dotyczy wniosek w obecności biegłego psychologa oraz w zależności od stanu zdrowia psychiatry lub neurologa (art. 547) • opinia biegłego psychologa lub neurologa, a także psychologa Andrzej Stankiewicz 2012

44. Fakultatywne elementy postępowania dowodowego • ogólne elementy (np. przesłuchanie uczestników oraz oględziny) • oddanie pod obserwacje (art. 554 kpc), na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy, nie dłużej niż sześć tygodni (por. post. SN z 10.03.1966 r., II CR 32/64) – na postanowienie zarządzające oddanie do zakładu służy zażalenie • wyjawienie majątku (art. 554(1) kpc) osób pozostających we wspólnocie domowej osobą, której dotyczy wniosek Andrzej Stankiewicz 2012

45. Postanowienie w sprawie o ubezwłasnowolnienie • postanowienie co do istoty sprawy (merytoryczne) • sąd orzeka o rodzaju ubezwłasnowolnienia – bez szczegółów • charakter postanowienia – konstytutywny (tworzy nowy stan prawny) • rozszerzona prawomocność postanowienia (erga omnes) – skutki obejmują także osoby trzecie • skuteczność od chwili uprawomocnienia się orzeczenia ex nunc (wyjątek art. 545 par. 3 kpc) Andrzej Stankiewicz 2012

46. Środki zaskarżenia • apelacja • skarga kasacyjna • uprawnienie ubezwłasnowolnionego oraz osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie do zaskarżania postanowień, nawet gdy został ustanowiony doradca tymczasowy albo kurator procesowy (art. 560 kpc) • odformalizowanie środków odwoławczych wnoszonych przez osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie Andrzej Stankiewicz 2012