MEDİKAL ve VETERİNER ENTOMOLOJİ

1. MEDİKAL ve VETERİNER ENTOMOLOJİ Prof. Dr. M. Özkan ARSLAN Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

2. UYUZ ; Scabies ; Mange Sarcoptes Sarkoptik uyuz Psoroptes psoroptik uyuz Chorioptes chorioptik uyuz Notoedres notoedrik uyuz Otodectes otodektik uyuz Demodex Demodektik uyuz Knemidocoptes Knemidokoptik uyuz

3. Uyuz etiyoloji Prostigmatik akarlar Astigmatik akarlar Demodicidae Demodex Sarcoptidae Sarcoptes Notoedres Psoroptidae Psoroptes Chorioptes Otodectes Knemidocoptidae Knemidocoptes

4. Uyuz etkenleri identifikasyon anahtarı

5. Knemidocoptes Notoedres Sarcoptes Otodectes Chorioptes Uyuz etkenleri morfoloji Demodex Psoroptes

6. Uyuz Genel Bilgiler • Etkenler: 0.2-0.75 mm büyüklüğünde • Daimi parazittirler. • Biyolojileri: Ergin erkek ve dişi-yumurta-larva-nimf ( protonimf ve deutonimf) –ergin şeklindedir. Yaklaşık 3 haftada gelişme tamamlanır. • Bulaşma: Direkt temasla olur. • Klinik Belirtiler: kabuklanma, kepeklenme, kaşıntı, kıl, tüğ, yapağı dökülmesi. • Teşhis: Semptomlar önemlidir. Deri kazıntısı alınır. %10-20 lik NaOH ve KOH ile karıştırılıp, direkt yada santrijüj ederek incelenir. • Tedavi: Banyo, pour-on, spot-on, SC/IM enjektabl olarak ektoparaziter ilaçlar kullanılır.

7. Demodektik Uyuz, Demodicosis Demodex 100-400µ • D.folliculorum, D.brevis: İnsan • D. phylloides : Domuz • D. canis: Köpek • D. cati : Kedi • D. equi, D.caballi: At • D. bovis, D.ghanansis: Sığır • D. ovis: Koyun • D. caprae: Keçi • D. cuniculi : Tavşan • D.caviae: Kobay • D.musculi: fare • D.ratti: Rat • kıl folliküllerine ve yağ bezlerine yerleşir. • folliküler uyuza neden olurlar. Sağlam derilerde de bulunurlar. Köpeklerde İmmun sistem baskılanmasında ortaya çıkar. Anneden yavruya doğum sonrası temasla, Genelliklede süt emme esnasında bulaşır.

8. Demodex canis Kıl Deri kesiti Yağ bezi ve Demodex etkeni Kıl follikülü ve Demodex akarı Kıl dökülmesi, Kabuklanma, kaşıntı Erişkin Demodex Demodex’ler normal sağlıklı deride de az sayıda bulunabilir.

9. Sığırlarda Demodex uyuzu • D. bovis baş kısmı ve tüm vücutta, • D.ghanensis göz kapaklarında lezyonlar oluşturur. • Sığırlarda tipik olarak deride bezelye büyüklüğünde nodüller meydana gelir. • Özellikle yaşlı süt sığırlarında papül, pustül ve nodüller oluşur. • Nodüllerin içerisinde peynirimsi kıvamda kazeöz bir kitle ve binlerce akar bulunur. • Lezyonlar daha çok ağız, burun, ve omuzda yaygındır.

10. Hayvanlarda demodicosis • Domuz:pustüler formda görülür. • Keçi:2 cm'ye kadar varan büyüklükte oluşan kazeöz nodüller tüm vücuda yayılabilir. Koyunlarda hafif seyreder. • Atlarda:D. caballi göz kapakları ve burunda, D. equi ise bütün vücutta lezyonlara neden olur. D. equi enfeksiyonlarında lezyonlar pustuler ve kaşıntılı hal alabilir. Atlarda hafif seyirlidir. • Kedilerde • Lokalize ve generalize tipte görülür. • Değişik derecelerde kaşıntı vardır. • Deride yüzeysel olarak yerleşirler. • Köpeklere göre kedilerde daha hafif seyreder. Demodex cati

11. Köpeklerde demodicosis, Köpek demodektik uyuzu • Oldukça şiddetli seyreder. • Kıl folliküllerine ve yağ bezlerine giren etkenler kronik yangıya neden olurlar. Yangı sonucu epidermis kalınlaşır, kıllar dökülür, deri bakır kırmızısı renk alır, sekunder bakteri enfeksiyonları ile pustüller oluşur, hayvanlar ileri derecede zayıflar ve hatta ölebilirler. • Bulaşma genellikle yavruların annelerinden süt emme esnasında olur. • Klinik lezyonlar ilk önce baş bölgesinde dikkati çeker. Yüz ve ön bacaklarda hafif kıl dökülmeleri olur. Bu kısımlardaki deri kalınlaşır. Derideki lezyonlar bazen tüm vücuda yayılabilir ve genaralize şekil oluşur. • Köpeklerde demodektik uyuzun şiddeti;hayvanın yaşı, immun direnci, immun yetmezlik durumunun olup olmaması gibi birçok faktöre bağlı olarak değişir. Tüm bu faktörlere göre de klinik olarak köpek demodicocici 3 tipte görülür. Bunlar; Lokalize demodicosis, generalize demodicosis ve pododemodicosis.

12. Lokalize demodicosis • (pullu veya kuru şekli ;squamous form) • Bir yaş altındakilerde görülür. • Deride kıl dökülmesi yaygındır (alopecia). • deride kızarıklık, kabuklanma, kalınlaşma, • erythem ve hiperpigmentasyon • Lezyonlar kuru tiptedir. • Sekunder pyoderma oluşmadığı sürece • kaşıntı görülmez. • Generalize demodicosis • pustüler veya irinli form • Genç ve yaşlılarda görülür. • Sekunder pyoderma şekillenir. • Deride pullanma, eritem, follkülitis, ödem, • seborrhoea, lenfadenopati, genellikle kaşıntı, • Deride içleri dolu kabarcıklar veya • pustuller, apse ve nekrotik odaklar, • Deri pis kokar, kırmızımsı renk alır.

13. Demodicosis Tedavi (Pet Klinik) • Köpek ve kedilerde yapılacak her türlü uygulama biçimi hakkında hayvan sahipleri önceden detaylı olarak bilgilendirilmeli. • Karnivorlarda zehirlenmelere karşı dikkatli olunmalıdır. Ayrıca 7 haftalıktan küçük köpek yavrularında ilaç kullanımı önerilmez. • Pet kliniklerde yapılacak ektoparaziter ilaç uygulamasında süngerle yıkama şeklinde ilaç uygulaması tercih edilmektedir. • Amitraz) 1/500, neguvon %2'lik yada parenteral olarak kullanılan ilaçlar bir hafta aralıkla 3 defa uygulanır. • Imidacloprid %10 +Moxidectin%2.5 (AdvocateSpot-on). Köpek generalize demodicosis 1 ml / 3-5kg, 2.5 ml / 10-25kg • Kediler organofosfatlar ve permethrine duyarlıdır. • Deltamethrin tasmaları kedilerde kullanılmaz. • Köpek ve kedilerde fibronil (6.7 mg/kg, spot-on aylık uygulama) selamectin (6 mg/kg, spot-on) uygulanır. • Collie ırkı ve melezi köpeklerde ivermectin, moxidectin, doramectin kullanılmaz. Bu ırklarda milbemycin oxime (2 mg/kg) ve selamectin kullanılır.

14. Sarkoptik uyuz • S. scabei : İnsan • S. canis: Köpek • S. suis : Domuz • S. ovis : Koyun • S. bovis : Sığır • S. caprae : Keçi • S. equi : At 200-500 mikron Biyoloji: 2 hafta kadar sürer. Konakların üst deri içinde yaşar. Deride tünel açarlar. Genellikle baş bölgesine yerleşirler. Sarcoptes

15. Sarkoptik uyuz • Sarcoptes türleri deriyi delerek lenf sıvısı ve genç epitel hücreleri ile beslenirler. • Bu sırada parazitler hayvanları şiddetli olarak irrite ederler, kaşınır ve sağa sola sürtünürler. • Deride yangı oluşur, meydana gelen çatlaklardan exudat sızar ve pıhtılaşır. • Bunun sonucunda yüzeysel kabuklar meydana gelir. • Daha sonra bağdoku keratizasyonu ve proliferasyonu oluşur. • Sonuçta deri kalınlaşır, buruşuk bir hal alır ve üzerindeki kıllar dökülür. • Enfestasyonun başlangıcından 10-15 gün sonra kaşıntı başlar. • Özellikle vücudun kılsız bölgelerinde görülür. Sarcoptes bovis

16. Sarkoptik uyuz • Kış ve ilkbahar başlangıcında yaygındır. • Lezyonlar geniş bir bölgeye yayıldığında hayvanların yavaş yavaş zayıflamasına ve ölümüne neden olurlar. • Tipik klinik belirtiler şiddetli kaşıntı, kılların dökülmesi ve derinin kalınlaşmasıdır. • Koyunlarda baş bölgesi kireç sürülmüş gibidir. • İnsanlarda uyuz izleri “sillon” • Her tür kendi konağında gerçek uyuza neden olur. • Sarcoptes türleri ile enfeste hayvanlar (köpek, tilki, domuz, sığır, at, deve, tavşan) ile tekrarlayan direkt temaslar sonucu insanlarda; Sarkoptik uyuz zoonotik olarak görülebilir ve yalancı uyuz olarak tanımlanır.

17. Psoroptik uyuz • P. ovis : Koyun • P. caprae : Keçi • P. bovis : Sığır • Psoroptes equi : Tektırnaktılar • P. cuniculi : Tavşan • Deride tünel açmazlar. • Yüzeysel olarak oluşan kabuklar altında bulunurlar. • Deriyi delerek lenf sıvısı emerek beslenirler. • Vücut uyuzu. • Kıl, yapağı dökülmesi, kabuklanma, kaşıntı. Psoroptes, 0.75mm

18. Psoroptes ovis Psoroptes, erkek Psoroptes equi Psoroptes cuniculi Psoroptes,dişi

19. Chorioptik uyuz • C. bovis: Sığır • C.ovis: Koyun • C.caprae: Keçi • C. texanus: Keçi • C.equi: At • C.cuniculi: Tavşan Chorioptes, dişi; erkek Chorioptes, vantuzları taşıyan saplar kısa ve eklemsiz.

20. Chorioptik uyuz Chorioptes equi • Deri yüzeyinde yaşarlar, Vücudun yan kısımları, bacak, ayak, kuyruk kısımlarına yerleşir. • Tavşanlarda kulakta. • Kaşıntı, kepeklenme ve kıl dökülmelerine neden olurlar. • Ayak uyuzu. Chorioptes bovis

21. Notoedres (Notoedrik uyuz) • N. cati: Kedi • N. cuniculi: Tavşan • N. muris: Rat • Deride tünel açarlar. Üst deri içinde yaşarlar. • Az tüylü bölgelerde görülür. • Kulak üstünden başlar tüm vücuda yayılabilir. • Burun üzerinde ve yüzde başlayan kaşıntı, kepeklenme, vezikül, kalınlaşma. • Kulak. Burun ve kuyrukta yaygın olarak görülür. • Rat ve tavşanlarda kulak ve kuyrukta lezyonlar vardır. • Zoonoz olup, temas halindeki insanlara geçer. İnsanlarda şiddetli kaşıntı ve deri lezyonları oluşur. Dairesel çizgiler var, anüs dorsalde.

22. Otodektik uyuz (Otodectes) • Karnivorların dış kulakları içinde bulunur ve kulak uyuzuna neden olurlar. • Köpek ve kedilerin dış kulak yolunda bulunan tür Otodectes cynotis. • Klinik Belirtiler: Kulak akıntısı ve dış kulak yangısına neden olurlar. Başlarını sağa-sola sallama, kulaklarını arka ayakları ile vurarak kaşıma (podal refleks ). Kulaklarını aşağı sarkıtma, kahverenkli kulak akıntısı. • Sekunder bakterilerin işe karışması ile de irinleşme ve yangılar oluşur. Bu irinli yangı orta iç kulağa ve hatta beyine kadar yayılabilir. Kulakta kanamalardan dolayı çeşitli travmalar görülür. • Teşhis : Laboratuar tanı otoskopla yapılır. Bu muayene ile etkenler görülebilir. Kesin tanı için kulak kiri alınır ve deri kazıntısı gibi işleme tabi tutulduktan sonra incelenir.

23. Knemidokoptik Uyuz (Knemidocoptes) • Kanatlılarda ve kafes kuşlarında üst derinin içinde yaşarlar. • Larvipardırlar ve deride açtıkları tünellere dişi akarlar larvalarını bırakırlar. • Knemidocoptes mutans: Kümes hayvanları: ayak pullarının altındaki deride yerleşir. • Knemidocopteslaevis: Kanatlılar: Baş, boyun ve tüy dip kısımlarında • Knemidocoptes pilae: Kafes kuşları, süs kuşları: Gaga çevresinde

24. Knemidokoptik uyuz • K. mutans hindi, tavuk, güvercinlerin bacak üst derileri içinde yaşar. Ayak pulları altındaki deride lokalize olurlar. Ayak derisinde kabuklanma, kalınlaşma, kaşıntı vardır. Hiperkeratoz, kabuklanma sonucu ayak pulları, gevşer ve dökülür. • Hastalık ilerledikçe bacaklar kirece bulaşmış gibi görülürler (kireçlenme hastalığı). • Hastalık ilerledikçe hayvanlar topallar, ayaklarda deformasyonlar oluşur ve hayvanların yürümesi zorlaşır. • K pilaekafes kuşlarında gaga çevresi başta olmak üzere lezyonlara neden olur. • K. laeviskanatlıların baş, boyun ve daha ileri hallerde vücudun diğer bölgelerinde tüy (telek) diplerinde yerleşirler. Tüy dökülmesine, kabuklaşma, deride kalınlaşma ve kaşıntıya sebep olur. Knemidocoptes pilae Knemidocoptes mutans

25. Oribatid Akarlar Oribatidae • Parazit değillerdir. • Meralarda serbest olarak yaşarlar. Doğada yosun ve çimenlerin üzerinde ya da taş altlarında bulunurlar. • Koprofaj akarlar, dışkı yiyerek beslenirler. • Vücutları cephalothorax ve hareketsiz olan abdomenden oluşmuştur. Arka kısımları yuvarlaktır. Kutikula çok sert ve düzdür. Vücutları üzerinde tek tük kıl bulunur. Şeliserleri oldukça kuvveti yapıdadır. • Larva, nimf ve erişkinlerine yılın her mevsiminde rastlamak mümkündür. Ancak çok soğuk havalarda hareketsiz olarak kalırlar. • Tıbbi Önemi • Tektırnaklı ve ruminantlarda bulunan cestodlara arakonaklık yaparlar. Anoplocephala perfoliata, A. magna, Paranoplocephala mamillana, Moniezia expensa, M. benedeni ve Thysaniesia giardi cestodlarına arakonaklık yaparlar. • Doğada ve merada dışkının parçalanmasını sağladıkları için ekolojik dengenin sağlanmasında faydalıdırlar.

26. Diğer Akarlar “Mite” “akar” Acarus siro Peynir güvesi, Gıda akarı Buğday, un, peynirde bulunur Gastrit, kataral enterit Dermatophagoides Ev tozu akarı Halı, kilim, eşyalarda bulunur Ev tozu akar alerjisi

27. Kanatlı hayvan akarları Cytodites nudus Kanatlı solunum yollarında Hava keselerinde yaşar (endoparazit) Hava keseleri akariasisi Pulmoner bozukluklar, Bronşları tıkama, asfeksi-ölüm Laminosioptes cisticola Kanatlıların deri altında Kanatlı deri altı akarı Deri altında küçük nodüller, kabartılar Tüberküloz lezyonları ile karışabilir Epidermoptes Kanatlıların ciltlerinde yaşar Deride alerjik dermatiti İnsanlarda alerji

28. Pentastomida sınıfı ; Linguatulidae AilesiLinguatula ( Linguatulosis ); Linguatula serrata • Sonkonakları: Erişkinleri köpek, tilki ve kurtların, nadiren de insan, at, keçi ve koyunların burun ve solunum yollarında yaşarlar. • Arakonakları: Larva ve nimfleri ot yiyenlerde yani at, koyun, keçi, sığır, tavşan, insan ve farelerde bulunur. Yumurta 70 x 90 mikron Erişkin; vücut yassı, ön tarafı geniş, arka kısmı ince, Erkekleri 2 cm, dişileri 10cm nimf

29. Linguatula serrata yaşam çemberi • Sonkonak köpeklerin burun akıntısı yada dışkıyla atılır yumurtalar atılır. • Arakonaklar ( sığır, koyun, tavşan, ) tarafından yumurtalar alındığında sindirim kanalında açılır • Yumurtadan çıkan larvalar mesenterik lenf yumrularına giderler. Yumurta ile enfeksiyondan ilk 16 saat sonra larvalar arakonakta görülmeye başlar. • Larvalar yedi aylık sürede 6 defa gömlek değiştirir ve nimfler oluşur. Nimflere en çok mesenterik lenf yumrularında rastlanmaktadır. • Sonkonak olan karnivorlar pişmemiş nimfli organları yiyerek enfekte olurlar. • Enfektif nimfleri alan sonkonaklarda direkt olarak ağızda yada mideye gidenler ağıza gelerek burada gömlek değiştirir genital organlar şekillenir ve erişkin parazit yumurtlamaya başlar.

30. Linguatulosis • Klinik Belirtiler Enfekte hayvanlarda aksırık, öksürük, burun akıntısı, burun yollarında irritasyon ve solunum güçlüğü görülür. Köpeklerde burundan içinde kan çizgileri bulunan mukuslu bir akıntı gelir. Erişkin parazitler iki yıl kadar yaşarlar. • Zoonotik Önemi İnsanlarda nimfleri boğazda, bademciklerde ve burun boşluğunda bulunmuştur. Larvaları mezenteriyal lenf bezlerinde, akciğer ve karaciğerde, erişkinleri de burun yollarında bulunmuştur. İnsanlarda bulunan bu rastlansal parazit laringo-farengite neden olmaktadır. • Teşhis Klinik bulgular dikkate alınır, burun akıntısı veya dışkıda içinde larva bulunan yumurtaları görerek, yada burun yollarında erişkin parazitleri otopsi sonucu görerek tanı konulur. • Tedavi Organik fosforlu ilaçlar kullanılır. Erişkin parazitler cerrahi müdahale ile çıkarılırlar. Embriyolu yumurta