Κοινωνιογνωστικά Μοντέλα Πρόβλεψης Συμπεριφορών Υγείας (ΨΥΧ-358)

1. Κοινωνιογνωστικά Μοντέλα Πρόβλεψης Συμπεριφορών Υγείας (ΨΥΧ-358) Συνάντηση 5η 28.03.08 ftp://ftp.soc.uoc.gr/psycho/manola/spring08/socialcognitionmodelsseminar

2. Η Γνωστική Κοινωνική ΘεωρίαSocial Cognitive Theory(SCT; Bandura, 1977, 1992, 2000)

3. Εισαγωγικά • Βασίζεται στη δουλειά του Albert Bandura αναφορικά με το ρόλο της κοινωνικής μοντελοποίησης (social modelling) στην ανθρώπινη κινητοποίηση, σκέψη και δράση • Οι άνθρωποι επηρεάζουν αλλά και επηρεάζονται από το περιβάλλον τους

4. Αυτεπάρκεια (self-efficacy) • ‘Μπορώ’[όχι της Άννας Δρούζα] • Η πεποίθηση κυριαρχίας επί των προκλήσεων του περιβάλλοντος μέσω της ανάληψης προσαρμοστικής δράσης • Αντικατοπτρίζει μία αίσθηση ελέγχου στο περιβάλλον

5. Προσδοκίες αποτελεσμάτων (outcome expectancies) • Προσδοκίες σχετικά με τα αποτελέσματα της ανάληψης μιας δράσης • Φυσικές • Κοινωνικές • Προσωπικές (αυτο-αξιολόγηση)

6. Στόχοι (goals) • Ταυτίζονται με την έννοια της πρόθεσης • Κίνητρα και οδηγοί της συμπεριφοράς • Αποτελούν απαραίτητη αλλά όχι επαρκή συνθήκη για τη πρόβλεψη της μετέπειτα δράσης

7. Κοινωνικοδομικοί παράγοντες (sociostructural factors) • Ευκαιρίες (facilitators, opportunities) • Εμπόδια (impediments, barriers)

8. Δομή ΜοντέλουΣχήμα 1: Social Cognitive Theory (πηγή: Luszczynka & Schwarzer, 2005) Outcome expectations Physical Social Self-evaluative Behaviour Goals Self-efficacy Sociostructural factors Facilitators Impediments

9. Δομή ΜοντέλουΣχήμα 1: Κοινωνιογνωστική Θεωρία (πηγή: Luszczynka & Schwarzer, 2005) Προσδοκίες αποτελέσματος Physical Social Self-evaluative Συμπεριφορά Στόχοι Αυτεπάρκεια Κοινωνιοδομικοί παράγοντες Ευκαιρίες Εμπόδια

10. Λειτουργικός προσδιορισμός και μέτρηση • Οι έννοιες του μοντέλου μετρώνται στο πλαίσιο της υπό μελέτη συμπεριφοράς (behaviour-specific) • Ο λειτουργικός ορισμός και τα εργαλεία μέτρησης των στόχων ουσιαστικά ταυτίζονται με αυτά των προθέσεων • Ποικιλία και δυσκολία ορισμού ευκαιριών και εμποδίων (κοινωνική υποστήριξη, κοινωνική ενσωμάτωση, μορφωτικό επίπεδο, οικονομικό επίπεδο, εθνικό γκρουπ, κλπ)

11. Έρευνα • Πλήθος εφαρμογών του μοντέλου σε μία ευρεία γκάμα συμπεριφορών • Οι περισσότερες μελέτες επικεντρώνονται στις μεταβλητές της αυτεπάρκειας και (λιγότερο συχνά) των προσδοκιών αποτελεσμάτων

12. Επιπλέον, • Κάποιες έρευνες συνδιάζουν μεταβλητές της κοινωνιογνωστικής θεωρίας με μεταβλητές άλλων μοντέλων, πχ: - πρόβλεψη της εφαρμογής προστατευτικών για τον ήλιο εφαρμογών από το προσωπικό παιδικών σταθμών στους μαθητές τους (James et al., 2002) - Μελέτη φυσικής άσκησης • σε μαθήτριες (Motl et al., 2002) • σε δείγμα φοιτητών (Dzewaltowski, 1989) • Σε δείγμα νέων (Rovniak et al., 2002)

13. Συμμόρφωση με τη θεραπεία και την αποκατάσταση • Θεραπεία HIV ή AIDS(Catz et al., 2000; Molassiotis et al., 2002) -σε γυναίκες με HIV ή AIDS (Murphy et al., 2002) • Ασθενείς με χρόνια προβλήματα - Ηλικιωμένους ασθενείς με καρδιακά προβλήματα (Clark & Dodge, 1999) - Ασθενείς με διαβήτη (Stewart et al., 2003; Williams & Bond, 2002) • Ανάνηψη από ασθένεια ή χειρουργική επέμβαση - Σε καρδιακούς ασθενείς (Taylor et al., 1985) - Ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδα (O’Leary et al., 1988) - Ανάκαμψη μετά από ακρωτηριασμό ή επανακατασκευή ποδιού (Bosse et al., 2002 - Ασθενείς με χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια (Toshima et al., 1992) Η αυτεπάρκεια φαίνεται να είναι εξέχουσας σημασίας για την πρόβλεψη της μετέπειτα πορείας

14. Σεξουαλικές συμπεριφορές κινδύνου • Μή ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές (πχ μή χρήση προφυλακτικού) - Σε έφηβες (Levinson, 1982; Wang et al., 2003) - Σεξουαλικά ενεργούς φοιτητές (Dilorio et al., 2000a, 2000b) - Σεξουαλικά ενεργούς εφήβους (Dilorio et al., 2001) - gay και bisexual άνδρες (Semple et al., 2000) - Ασθενείς με σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα (Dilorio et al., 1997) - Άτομα εξαρτημένα από ναρκωτικά (χρήση προφυλακτικού και χρήση καθαρών συρριγγών, Kok et al., 1992) • Αισιόδοξες πεποιθήσεις στην ικανότητα κάποιου να διαπραγματευτεί ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές έχουν δειχθεί ως οι σημαντικότερες για την πρόβλεψη προστατευτικών σεξουαλικών συμπεριφορών (Basen-Engquist, 1992; Kasen et al., 1992; Wulfert & Wan, 1993)

15. Φυσική άσκηση Μελέτες για την πρόβλεψη των προθέσεων και της μετέπειτα συμπεριφοράς • Η αντιλαμβανόμενη αυτεπάρκεια έχει δειχτεί να είναι σημαντικός παράγοντας για τη διαμόρφωση της πρόθεσης αλλά και της διατήρησης της συστηματικής άσκησης (Shaw et al., 1992; McAuley, 1993; Rodgers et al., 2002; Rovniak et al., 2002) -Έφηβοι 10-16 ετών (ανιχνευτής κίνησης, Strauss et al., 2001) - Νέοι ενήλικες (εργαλεία αυτο-αναφοράς, Dishman et al., 1992) - Διάρκεια φυσικής απόδοσης (πειραματικά χειριζόμενη ανταγωνιστική αυτεπάρκεια, Weinberg et al., 1979; 1980)

16. Φυσική άσκηση (συνέχεια) • Πρόληψη χρόνιας νόσου • Ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδα (ενίσχυση αυτεπάρκειας ικανότητας φυσικής άσκησης, Holman & Lorig, 1992) • Ασθενείς μετά από έμφραγμα του μυοκαρδίου (Ewart, 1992) • Ηλικιωμένοι (ενίσχυση πεποίθησης ικανότητας αντιμετώπισης εμποδίων, Brassington et al., 2002) • Τυχαίο δείγμα ατόμων άνω των 60 (μελέτη ρόλου των αντιλαμβανομένων εμποδίων, Booth et al., 2000) • Δείγμα φοιτητών (Dzewaltowski, 1989) • Δείγμα νέων (Rovnian et al., 2002)

17. Διατροφή και έλεγχος βάρους • Η δίαιτα και ο έλεγχος βάρους επηρεάζονται από την αυτεπάρκεια (Glynn & Ruderman, 1986; Bagozzi & Warshaw, 1990; Hofstetter et al., 1990; Shannon et al., 1990; Senecal et al., 2000) • Έλεγχος βάρους – η αυτεπάρκεια λειτουργεί καλύτερα σε συνδιασμό με γενικότερες αλλαγές του τρόπου ζωής (πχ συνδιασμός με φυσική άσκηση και κοινωνική υποστήριξη) • Δίαιτα – η αυτεπάρκεια συνδέεται στενά με την υψηλότερη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών (Van Duyn et al., 2001)

18. Υγειινή διατροφή • Κατανάλωση φυτικών ινών, φρούτων και λαχανικών, τροφών χαμηλών σε λιπαρά - Δείγμα πελατών σούπερ μαρκετ (Anderson et al., 2000) - Δείγμα φοιτητών (Schnoll & Zimmerman, 2001) - Δείγμα αφροαμερικανών (Resnicow et al., 2000) • Η αυτεπάρκεια συνδέεται με τα προσδοκούμενα αποτελέσματα και την θέτηση στόχων. Η σχέση με τη συμπεριφορά παρουσιάζεται περισσότερο έμμεση

19. Διατροφή ευαίσθητων πληθυσμών • Διατροφή γυναικών 65+ (Conn, 1997) • Διαβητικοί ασθενείς (Savoca & Miller, 2001, Bond, 2002) • Ασθενείς με καρκίνο του μαστού (Pinto et al., 2002) • Συμπεριφορά τροφών παιδιών 16-18 μηνών (Dearden et al., 2002) • Συμβουλευτική καρδιοπαθών σε θέματα διατροφής από φοιτητές ιατρικής Carson et al., 2002)

20. Ανιχνευτικές συμπεριφορές • Αυτο-εξέταση για καρκίνο του μαστού (Alagna & Reddy, 1987; Chalmers & Luker, 1996; Champion, 1990; Umeh & Rogan-Gibson, 2001; Meyerowitz & Chaiken, 1987; Seydel et al., 1990) • Έλεγχος για καρκίνο του προστάτη σε 1ου βαθμού συγγενείς ασθενών (Cormier et al., 2002) • Ενδοσκοπική εξέταση καρκίνου του παχέως εντέρου σε άτομα 50-60 ετών (Kremers et al., 2000) • Εξέταση καρκίνου του πνεύμονα σε βαριές καπνίστριες (Schnoll et al., 2002)

21. Ανιχνευτικές συμπεριφορές (συνέχεια) • Άτομα με μεγαλύτερη αυτεπάρκεια στην ικανότητά τους να αυτοεξεταστούν έχουν περισσότερες πιθανότητες να εφαρμόσουν τη συμπεριφορά • Αντιλαμβανόμενα οφέλη και εμπόδια φαίνεται επίσης να προβλέπουν την πρόθεση και την μετέπειτα συμπεριφορά • Άτομα που συμμετέχουν σε ανιχνευτικές εξετάσεις καρκίνου και γνωρίζουν τον υψηλό κίνδυνο ασθένειας ενδεχομένως να μην μπορούν να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους λόγω χαμηλών αισιόδοξων πεποιήσεων ότι έχουν την ικανότητα να το κάνουν

22. Συμπεριφορές εξάρτησης • Κάπνισμα (Dijkstra et al., 1999; Dijkstra & DeVries, 2000; Ockene et al., 2000; Gwaltney et al., 2002; Shiffman et al., 2000; Colleti et al., 1985; DiClemente et al., 1985; Wilson et al., 1990; Kok et al., 1992; DeVries et al., 1988; Godding & Glaskow, 1985; Niaura et al., 2002) • Η αντιλαμβανόμενη αυτεπάρκεια επιτυχής στην πρόβλεψη προθέσεων μή καπνίσματος και μετέπειτα συμπεριφοράς (διατμηματικές και μακροχρόνιες μελέτες)

23. Συμπεριφορές εξάρτησης (συνέχεια) • Cohen & Fromme 2002 Διατμηματική μελέτη πρόβλεψης χρήσης αλκοόλ, μαριχουάνας και ναρκωτικών. Η αυτεπάρκεια και οι θετικές και αρνητικές προσδοκίες αποτελέσματος επιτυχής για την πρόβλεψη της συμπεριφοράς • Erikson & Hays, 1992 Θετικές προσδοκίες από τη χρήση τσιγάρων, αλκοόλ και μαριχουάνας σε εφήβους προέβλεψαν τη χρήση τους μετά από ένα χρόνο • Christiansen et al., 2002 Διατμηματική μελέτη για την κατανάλωση αλκοόλ σε φοιτητές. Οι βαρύτεροι πότες είχαν χαμηλότερη αυτεπάρκεια και ανάμεναν περισσότερες αρνητικές συνέπειες από τους ελαφρύτερους πότες ή αυτούς που έπιναν μόνο σε κοινωνικές περιστάσεις

24. Θεωρητικές εξελίξεις • Ορισμός αυτεπάρκειας στο πλαίσιο της συγκεκριμένης συμπεριφοράς (behaviour-specific self-efficacy) • Αυτεπάρκεια στο πλαίσιο της συγκεκριμένης φάσης αλλαγής συμπεριφοράς (phase-specific self-efficacy) • Γενική αυτεπάρκεια(general self-efficacy)

25. Αξιολόγηση • Δημοφιλές μοντέλο με πολύ σημαντική επίδραση στο χώρο της κοινωνιογνωστικής προσέγγισης • Συχνά εφαρμόζεται ως μοντέλο μιας μεταβλητής • Ελλιπής αξιολόγηση του μοντέλου (πχ μετα-αναλύσεις)

26. Μελλοντικές κατευθύνσεις • Εισαγωγή περαιτέρω μεταβλητών για την πρόβλεψη της πρόθεσης και της συμπεριφοράς και την κατανόηση των μηχανισμών αλλαγής συμπεριφοράς (πχ επίδραση κοινωνικού πλαισίου -πίεση, νόρμες, υποστήριξη, κλπ) • Βαθμός συγκεκριμενοποίησης της αυτεπάρκειας (general, situation-specific, phase-specific) • Επίπεδο αυτεπάρκειας (ρεαλιστικές αισιόδοξες πεποιθήσεις, προσαρμοσμένες στο στάδιο αλλαγής) • Εφαρμογή θεωρίας σε πειραματικές μελέτες για τον έλεγχο της εγκυρότητάς της σε σχέση με άλλες θεωρίες