Boże Narodzenie

1. Boże Narodzenie historia, liturgia i tradycja

2. Spis treści • Wprowadzenie • Narodziny Pana Jezusa • Historia obchodów • Liturgia • Inne święta w okresie Bożego Narodzenia i Adwent • Świąteczne zwyczaje w Polsce • Obchody na świecie • Św. Mikołaj • Posumowanie • Bibliografia

3. Wprowadzenie Już dla małych dzieci Święta Bożego Narodzenia to jedno z najsilniejszych przeżyć. Niezwykła atmosfera, miłe zwyczaje, odmiana od zwykłego trybu życia. Powoli, gdy dorastamy święta te nabierają dla nas nowych znaczeń, dostrzegamy ważniejszy sens tych uroczystości. Urodził się Jezus, Syn Boży, przybył, aby nas zbawić. W tej prezentacji przedstawię pochodzenie, liturgię i zwyczaje Świąt Bożego Narodzenia.

4. Narodziny Pana Jezusa Święta Bożego Narodzenia to upamiętnienie i uczczenie narodzin Pana Jezusa. W całym Chrześcijaństwie jest to drugie co do ważności święto, chociaż wysuwające się jednak na pierwszy plan przed Wielkanocą. Co do roku narodzin Jezusa, badacze nie są do końca zgodni. Przez wieki następowały rozmaite błędy w obliczeniach i kronikach. (Np. wiadomo, że wydarzenia te musiały dziać się przed 4. Rokiem naszej ery, gdyż w tym roku zmarł kól Herod) Dla porządku jednak przyjęto jeden rok, który stał się początkiem naszej ery. Krewna Maryi, Elżbieta i jej mąż Zachariasz byli bezdzietni i stracili nadzieję na posiadanie dziecka. Byli już w podeszłym wieku, a Elżbieta była bezpłodna. Zachariasz, kapłan składał w przybytku Pańskim ofiarę kadzenia. Ukazał mu się anioł pański i zapowiedział narodzenie jego dziecka, Jana- wyjątkowego człowieka. Zachariasz nie uwierzył mu. Została więc odebrana mu mowa, aż do dnia narodzenia się jego dziecka. Zachariasz powrócił do domu. Elżbieta zaszła w ciążę i pozostawała w ukryciu pięć miesięcy. W szóstym miesiącu jej ciąży Bóg posłał Gabriela do Galilei do Maryi, która była poślubiona Józefowi. Anioł wszedł do Niej i rzekł: „Bądź pozdrowiona, pełna łaski, Pan z Tobą <błogosławiona jesteś między niewiastami>” (Łk. 1, 28). Anioł powiedział Jej, że pocznie i urodzi Syna, Jezusa, który będzie wielkim Synem Boga. Na to Maryja rzekła do anioła: „Jakże się to stanie, skoro nie znam męża?” Anioł Jej odpowiedział: „Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię. Dlatego też Święte, które się narodzi, będzie nazywane Synem Bożym.” (Łk. 1, 34-35)

5. Powiedział Jej też, że Elżbieta też będzie miała dziecko. Maryja odpowiedziała „Oto Ja służebnica Pańska, niech Mi się stanie według twego słowa”. (Łk. 1, 38 b). Po odejściu anioła Maryja poszła w góry do miasta Ain-Karim, gdzie mieszkała Elżbieta. Gdy Maryja pozdrowiła ją, w łonie Elżbiety poruszyło się dzieciątko i napełnił ją Duch Święty. Maryja przebywała u Elżbiety około trzech miesięcy. Wróciła do domu. Minęło kilka miesięcy. Z rozporządzenia Cezara Augusta ludzie mieli udać się do swoich rodzinnych miast, aby dać się spisać. Józef zabrał Maryję, w zaawansowanej ciąży i poszedł z nią do swego rodzinnego Betlejem, do Judei. Kiedy tam przebywali Maryja urodziła Syna i położyła w żłobie, bo nie przyjęto ich do gospody z braku miejsca. Niedaleko na polu pasterze trzymali nocną straż przy stadzie, gdy przyszedł do nich anioł i przedstawił nowinę. Pasterze poszli do Betlejem i znaleźli Świętą Rodzinę. W tym czasie Mędrcy ze Wschodu przybyli do Jerozolimy i pytali:”Gdzie jest nowo narodzony król żydowski? Ujrzeliśmy bowiem jego gwiazdę na Wschodzie i przybyliśmy oddać mu pokłon”.(Mt. 2, 2)

6. Bardzo przeraziło to Heroda, ówczesnego króla. Dowiedział się on, że Mesjasz miał się urodzić w Betlejem i wezwał Mędrców, żeby podpytać kiedy zobaczyli gwiazdę. Wysłał ich do Betlejem i powiedział, aby znaleźli Dziecię i donieśli mu o miejscu, żeby mógł tam przyjść i oddać Mu pokłon. Mędrcy prowadzeni przez gwiazdę dotarli do Dzieciątka, złożyli mu hołd i ofiarowali w darze złoto, kadzidło i mirrę. We śnie otrzymali nakaz, by nie wracać do Heroda, więc wrócili do domu inną drogą. Gdy odjechali Józefowi anioł ukazał się we śnie i ostrzegł, że Herod chce odnaleźć i zabić Dziecko. Józef zabrał więc Maryję i Jezusa do Egiptu i ukrywali się tam do śmierci Heroda. Po powrocie do kraju osiedlili się w Nazaret.

7. Historia obchodów Początek uroczystości Bożego Narodzenia wywodzi się z Jerozolimy. Powstał zwyczaj, że patriarcha szedł do Betlejem odległego o ok.8 km. W Grocie Narodzenia odprawiał w nocy Mszęświętą. Po Mszy świętej, odprawionej w Betlejem powracano do Jerozolimy i odprawiano drugą, rano w kościele Zmartwychwstania Pańskiego. Trzecią Mszę Świętą odprawiano koło południa w kościele katedralnym. W Rzymie zwyczaj ten znany był już za czasów papieża św. Grzegorza I Wielkiego (+ 604). W Rzymie święto Bożego Narodzenia dnia 25 grudnia obchodzono od wieku IV. Kronikarz rzymski, Filokales, w kalendarzu swoim pod rokiem 354 zaznacza: Natus Christus in Betleem Judeæ (Narodził się Chrystus w Betlejem Judzkim). Z tego czasu mamy fragment homilii papieża św. Liberiusza (+ 366) na Boże Narodzenie. Najdawniejsza wzmianka o tym święcie w Kościele Syryjskim pochodzi z 380 roku. Na 25. 12. tego roku datuje się bowiem kazanie św. Jana Chryzostoma. Mówi ono, o tym, że Święto Bożego Narodzenia będzie po raz pierwszy obchodzone w antiocheńskiej katedrze.W wieku IV uroczystość Bożego Narodzenia obchodzono: w Jerozolimie, w Antiochii, w Konstantynopolu, w Rzymie i w Hiszpanii.W pierwszych wiekach chrześcijaństwa nabożeństwa często odbywały się w nocy. Pamiątkątego jest dzisiejsza Pasterka. Kościół z wielkiej radości z narodzin Pana Jezusa obchodzi tę uroczystość przez osiem dni. To jedna z dwóch istniejących w obecnym kalendarzu liturgicznym oktaw - drugą jest Oktawa Wielkanocy

8. Liturgia Do Bożego Narodzenia przygotowuje nas Adwent. Jego niedziele mają pierwszeństwo nad wszystkimi innymi obchodami liturgicznymi. I. niedziela przypomina o obietnicy ponownego przyjścia Jezusa, II i III mówi o postaci Jana Chrzciciela, a ostatnia o Maryi. W czasie Adwentu przypada jedna uroczystość- uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. (8. grudnia)W tym okresie obowiązuje fioletowy kolor ornatu (po za 3. Niedzielą. Wtedy obowiązuje kolor różowy). Boże Narodzenie rozpoczyna msza Święta o północy w noc z 24 na 25 grudnia, czyli Pasterka. Ksiądz przenosi wtedy figurkę Dzieciątka Jezus do żłóbka. Kończy je niedziela Chrztu Pańskiego, czyli niedziela po Objawieniu Pańskim. W czasie tego okresu obowiązuje biały kolor ornatu księdza. 25. odbywają się pierwsze nieszpory uroczystości Narodzenia Pańskiego. Rozpoczyna się Oktawa Bożego Narodzenia. Trwa ona osiem dni, do 1 stycznia. 26. grudnia Kościół obchodzi święto świętego Szczepana. Był on pierwszym męczennikiem, który został ukamienowany broniąc wiary w Jezusa Chrystusa. 27 grudnia obchodzi się święto świętego Jana Apostola i Ewangelisty. 28 grudnia Kościół oddaje cześć świętym Młodziankom Męczennikom, którzy ponieśli śmierć z ręki Heroda w Betlejem. W niedzielę po uroczystości Bożego Narodzenia Kościół obchodzi święto Świętej Rodziny, Jezusa, Maryi i Józefa. To święto obchodzi się przeważnie 30 grudnia.

9. Inne święta w okresie Bożego Narodzenia i Adwent Adwent to pierwszy okres w roku kościelnym. Słowo „Adwent” oznacza przybywanie, oczekiwanie, odwiedziny. W liturgii jest to okres przygotowania do Uroczystości Bożego Narodzenia. Trwa 4 tygodnie. W czasie Adwentu codziennie odprawiana jest msza św. Ku czci Maryi, czyli Roraty. Są one odprawiane rano lub wieczorem. W czasie tej mszy zapala się specjalną świecę- Roratkę. Jest on znakiem Maryi. W czasie Adwentu ornat kapłana ma kolor fioletowy, pokutny. Okres Adwentu ma nam przypomnieć o tym, że powinniśmy na co dzień zwracać większą uwagę na sprawy duchowe, wiary. Pomaga w tym czytanie w kościołach wyjątków z Pisma Świętego zapowiadających przyjście Mesjasza, oraz wspominających postacie przygotowujące drogę Jezusowi. Są to np. Maryja, Jan Chrzciciel. Roraty

10. Uroczystość Objawienia Pańskiego (zwane Epifanią lub w tradycji ludowej świętem Trzech Króli) jest jednym z pierwszych, które uświęcił Kościół. Pierwsze wzmianki o jej obchodach pochodzą z III w. Święto to upamiętnia złożenie hołdu Dzieciątku Jezus przez pogan, trzech mędrców ze wschodu. Ostatnim obchodem Okresu Bożego Narodzenia jest święto Chrztu Pańskiego. Ta niedziela jest granicą okresów w roku liturgicznym, kończy Okres Bożego Narodzenia i jest jednocześnie pierwszą niedzielą okresu zwykłego. Przypada ono w pierwszą niedzielę po 6 stycznia. Święto zostało wyodrębnione z uroczystości Objawienia Pańskiego.

11. Świąteczne zwyczaje w Polsce Dawniej Czas Świąt Bożego Narodzenia był silnie przeżywany w dawnej Polsce i wiązał się z wieloma tradycjami, takimi jak „otrąbienie adwentu” na ligawkach (Podlasie). W czasie Adwentu ludzie częściej się modlili, spowiadali i przystępowali do Komunii św. Zachowywali post w poniedziałki, środy i piątki. Noszono ciemniejsze, mniej strojne ubrania. Świąteczne porządki zaczyna 13 grudnia, w dzień św. Łucji. Z 12 dni przed świętami przewidywano pogodę na następny rok. Święta Bożego Narodzenia nazywano także Godami, Godnymi lub Godnimi Świętami, Koladką. Należało zakończyć wszystkie prace gospodarskie, sprzątanie i gotowanie przed zabłyśnięciem pierwszej gwiazdki. Wierzono, że Wigilię zwierzęta mówią, że woda w strumieniach zmienia się w wino, miód lub złoto. Cudów tych miały doświadczać niewinne osoby. Kwitnąć miał kwiat paproci i inne kwiaty, kamienie wychodzić z ziemi i poruszać się. Oczekiwano na dusze zmarłych. Nie siadało się na krzesło lub ławę, przed dmuchnięciem, aby nie skrzywdzić niewidzialnego gościa. Nie wolno było pluć, kłócić się, wylewać brudnej wody. Do wieczerzy zasiadała parzysta liczba biesiadników. Ilość potraw musiała być nieparzysta. Zostawiano puste miejsca przy stole i uchylano drzwi, by zaprosić zmarłych do środka. Uczestnikom nie wolno było wstać lub odłożyć łyżki przed zjedzeniem kolacji. Złamanie któregokolwiek z tych nakazów groziło sprawcy śmiercią w nadchodzącym roku.

12. Na wieczerzy podawano: kutię, różne zupy (barszcz, grochówkę, zupę z soczewicy, migdałową), kaszę gryczaną z sosem grzybowym, kluski z makiem i miodem, pierogi z grzybami, jabłkami albo śliwkami, postna kapusta kiszona, śledzie, gotowana rzepa, strucle makowe, pierniki, łamańce i inne ciasta, kompot z suszu, kisiel. Po wieczerzy śpiewano kolędy i słuchano opowieści starszych. W nocy wyruszano na pasterkę. W domu zostawiano tylko małe dzieci i niedołężnych starców. Nie gaszono światła i nie sprzątano ze stołu. Resztki z wigilijnego stołu były zbierane 26.grudnia. W okresie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli ludzie obserwowali zmiany aury, gdyż sadzono, że z tych dni również da się odczytać pogodę na następny rok. W drugi dzień świąt w kościele święcono owies i obsypywano się nim podczas mszy. Zwyczaj ten miał związek z ukamienowaniem św. Szczepana, patrona tego dnia. W okresie świątecznym wędrowali po wsiach przebrani kolędnicy, często przebrani za różne maszkary. Składali życzenia gospodarzom, którzy przyjęli ich dobrze. Wystawiano też jasełka. Duża część tych zwyczajów jest jeszcze praktykowana we wsiach w różnych regionach kraju. Szopka krakowska

13. Obecnie W większości domów właśnie w czasie Bożego Narodzenia ożywa tradycja. Rodziny zbierają się razem i wspólnie przeżywają radość z narodzenia się Pana Jezusa. Mimo narastającej komercjalizacji tego święta, przetrwało wiele pięknych i czystych zwyczajów. Tak jak dawniej kładzie się garstkę siana pod obrus. Potraw jest zwykle dwanaście. Najczęściej: barszcz z uszkami, pierogi z kapustą i grzybami, gotowana kiszona kapusta, karp lub inna ryba, śledź, piernik itp. W każdym domu pojawia się ustrojona choinka i inne dekoracje. Pali się świece. Przed kolacją odczytuje się fragment z Pisma Świętego i modli wspólnie. Ludzie wręczają też sobie prezenty i śpiewają kolędy. Jest też piękny zwyczaj dzielenia się opłatkiem przy składaniu sobie najlepszych i szczerych życzeń. Cały wieczór wigilijny upływa w spokoju i atmosferze miłości i radości, ale też tęsknoty, za tymi którzy nie mogą już zasiąść przy wigilijnym stole. O północy odbywa się pasterka. W dni świąt idzie się też całą rodziną do kościoła na msze św. oraz spotyka z bliskimi.

14. Obchody na świecie Nie tylko Polska może pochwalić się bogatą tradycją świętowania Bożego Narodzenia. Wszędzie, gdzie żyją chrześcijanie radość z przyjścia Jezusa na świat jest mocno przeżywana i okazywana. Grecja Prawie 95% ludności greckiej należy do Kościoła Greckiego - Wschodniego Kościoła Ortodoksyjnego. Przed 1054 r. Wschodni Kościół Ortodoksyjny i Kościół Rzymsko-Katolicki tworzyły jedność. Teologiczne, polityczne i kulturalne różnice rozbiły ten kościół na dwa odrębne organizmy.Grecki Kościół obchodzi Boże Narodzenie 25. grudnia. W części regionów święta poprzedzone są postem. Czas świąteczny zaczyna się od 6. grudnia i trwa do 6. stycznia. Kolęduje się tam i w dzień świąt ale i w Nowy Rok. Wtedy też wręczane są prezenty. Św. Mikołaj

15. Podobnie jak w Polsce Wigilię obchodzi się na Litwie, w Czechach i na Słowacji. Łamanie się opłatkiem jest znane tylko w Polsce i na Litwie. W wielu krajach nie ma postu, ani Pasterki, ( np. w USA) W Holandii pasterka jest jedyną mszą w roku, podczas której kościoły są pełne. Wielka Brytania Wigilii nie obchodzi się. W pierwszy dzień Świąt charakterystycznym daniem obiadowym jest pieczony indyk z borówkamii. Belgia i Holandia Nie obchodzi się Wigilii, tylko je świąteczne śniadanie w restauracji. Francja Najważniejszy jest świąteczny obiad, z pasztetem z gęsiej lub kaczej wątróbki, ostrygami i wędzonym łososiem. Powszechnie podczas Wigilii jada się mięso, zwłaszcza indyka. Dania Na wieczerzę Wigilijną podaje się pieczoną kaczkę a na zakończenie ryż z owocami.

16. Japonia W tym kraju Boże Narodzenie jest obchodzone bardzo chętnie. Jednak nie jest ono świętem religijnym, przynajmniej dla większości ludzi. Chrześcijanie bowiem stanowią tylko 0,7 % Japończyków. Święto zostało przyjęte głównie z powodu braku tradycji spędzania czasu z rodziną, którą pragnięto stworzyć, oraz ze względu na zyskowną dla przedsiębiorców oprawę świąt. Obchodzi się je głównie w rodzinach, w których są dzieci, gdzie święto polega na kupowaniu prezentów i jedzeniu mnóstwa słodyczy. Najpopularniejsze jest jednak Boże Narodzenie wśród młodych ludzi. Napędzają oni potężny świąteczny biznes. Najczęściej chłopcy kupują dziewczynom drogie ubrania, torebki i biżuterię oraz zapraszają do restauracji na kolację, a często potem do hotelu.

17. Kraje misyjne Kolumbia Pierwszymi obchodami Bożego Narodzenia można nazwać Święto Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny - 8 grudnia. Tego dnia ludzie uczestniczą we Mszy św., a wieczorem przed domami zapalają świece i wychodzą na ulice. Wspólnie śpiewają i tańczą. Od tego dnia pojawiają się dekoracje świąteczne. Wszystkie budynki zostają przybrane lampkami. Strojone są też krzewy przed domami. W tym kraju nie ubiera się jednak choinki. Dziewięć dni przed Bożym Narodzeniem rozpoczyna się uroczysta nowenna do Dzieciątka Jezus, która gromadzi licznych chrześcijan. Wszyscy ludzieprzychodzą do kościołów aby się modlić i śpiewać kolędy. Po każdym spotkaniu wszystkie dzieci otrzymują w prezencie specjalną potrawę z bakaliami - coś w rodzaju naszego budyniu - podawaną z małymi niesłodkimi pączkami. W Kolumbii nie ma zwyczaju obdarowywania się prezentami. Nie ma również wieczerzy wigilijnej ani dzielenia się opłatkiem.24 grudnia wszyscy przychodzą na uroczystą Mszę św., a potem idą się bawić całą noc.

18. Filipiny Na Filipinach ludzie zaczynają świętować w listopadzie. Zdobią okna i drzwi w girlandy. Z kwiatów i palmowych liści. Przez dziewięć dni przed Bożym Narodzeniem, wcześnie rano w miejscowościach na Filipinach rozlega się trąbka wzywająca wiernych na poranną, świąteczną Mszę.W wigilię odbywa się ona w nocy. Po niej dzieci wystawiają „żywą szopkę” Kamerun W Kamerunie Boże Narodzenie obchodzą przede wszystkim dzieci. W okresie świątecznym mają one miesiąc wakacji na pomoc rodzicom przy zbiorach kawy i orzeszków arachidowych.W dzień wigilii mają jednak dzień świąteczny. Rozpalają ogniska, modlą się i czytają wyjątki z Pisma Świętego, a potem śpiewają i tańczą przez całą noc.

19. Boliwia W Boliwii na Boże Narodzenie mówi się "Święto Dzieciątka Zbawiciela". Indianie budują szopki i szykują figurki do nich. 24. grudnia rodziny idą razem do kościoła. Każdy niesie "swoje" Dzieciątko.Po Mszy św. figurki święci się. Kiedy już to nastąpi, wracają do swych domów przy dźwiękach muzyki. Ludzie śpiewają kolędę: "Ta noc jest najpiękniejsza i nie można podczas niej spać". Dlatego świętują do rana. Tańczą rytmiczne tańce, które są również formą ich modlitwy. Malawi W Malawi kalendarz nie jest znany, ale kiedy jest Boże Narodzenie wszyscy wiedzą. Nawet w razie nieurodzaju szykuje się szczególne potrawy, które ludzie spożywają wspólnie. Wszyscy idą do kościoła, chociaż ze względu na małą ilość kościołów czasem muszą iść nawet 100km. Składają małemu Jezusowi swe skromne dary: jajko, trochę ziarna, czasem drobną monetę czy ozdobną szpilkę.

20. Rwanda W tym kraju święta Bożego Narodzenia są często smutne, ze względu na problemy ludzi w Rwandzie. Żyje tam wiele sierot, dla których te święta są raczej przygnębiające niż radosne. Klimat panujący w tym kraju jest zupełnie inny niż w Polsce, grudzień jest upalny i właśnie wtedy wschodzą uprawy. Żłobek jest budowany na wzór dawnych domów rwandyjskich i dekorowany polnymi kwiatami. Zamiast choinek używa się tu bananowców. Dzieci rwandyjskie nie dostają świątecznych prezentów, ale same je wykonują i zanoszą Dzieciątku Jezus. Najczęściej jest to jedzenie, ale przynoszone są też figurki zwierząt i pasterzy, naczynka i koszyczki. Ludzie, choć bardzo biedni, zgodnie z tradycją na święta sprawiają sobie nowe ubranie. Istnieje też zwyczaj dzielenia się z sąsiadami jedzeniem i pomagania sobie. Kolędy i pieśni maryjne są śpiewane w kościele ale już nie w domach. Nie ma tam Pasterki, ani wieczerzy i łamania się opłatkiem.. Wycinanka z Rwandy

21. Św. Mikołaj Święty Mikołaj urodził się prawdopodobnie w mieście Patara w Licji (Mała Azja) ok. 270 roku, w bogatej rodzinie.Wyróżniał się pobożnością i hojnością. Majątek odziedziczony po rodzicach został przez niego częściowo rozdany potrzebującym. Najbardziej znaną historią jest podarowanie posagów w postaci złotych kul trzem córkom zubożałego szlachcica. Został wybrany na biskupa miasta Miry (obecnie Demre). Wstawiał się za swoimi wiernymi i dokonywał cudów. Ze względu na to, że umiał uspokoić niebezpieczne morze został również patronem żeglarzy i rybaków. W czasie zarazy opiekował się chorymi. Św. Grzegorz I Wielki w żywocie św. Mikołaja, podaje, że w czasie prześladowania, jakie wybuchło za cesarza Dioklecjana I Maksymiana (pocz. wieku IV) Święty Mikołaj został uwięziony. Uwolnił go dopiero edykt mediolański w roku 313. Brał udział w pierwszym soborze powszechnym, w Nicei (325). Zmarł 6 grudnia roku, który określa się na od 345 do 352 po, jak udowodniły ostatnie badania, 72-80 latach życia . Ciało Świętego zostało pochowane w Mirze, gdzie przetrwało do roku 1087.9 maja tego roku zostało przewiezione do miasta włoskiego Bari.

22. Podsumowanie Święta Bożego Narodzenia to wyjątkowy czas. Każdy o nich słyszał, większość ludzi je kocha, niemal wszyscy obchodzą, niektórzy zastanawiają się nad ich sensem i znaczeniem. Dla wielu ludzi to tylko okazja do dobrej zabawy, picia alkoholu, zrobienia wielkich zakupów i obwieszenia domu lampkami w połowie listopada. Jednak dla prawdziwych, myślących chrześcijan to coś więcej niż spędzenie czasu z rodziną w atmosferze miłości i zgody, to coś więcej niż dodatkowa modlitwa. To czas, który przypomina nam o obecności Boga w naszym życiu, o tym, że Jezus jeszcze kiedyś do nas przyjdzie, o tym, że powinniśmy żyć wiarą cały rok, wreszcie jest wielkim przesłaniem miłości. Do rodziny, drugiego człowieka, życia i Boga. W chwili smutku i beznadziei tęsknię za tym czasem miłości, szczerości i nadziei. Ufam, że na nowo nauczę się czekać, kochać, ufać, wierzyć i radować się w czasie zbliżających się świąt. Są one potrzebne człowiekowi. Pozwalają bez lęku przyjść do Boga, nawrócić się i zastanowić nad swoim życiem. Sens Świąt Bożego Narodzenia już zagubił się trochę wśród wszechobecnych sposobów zbicia na nich pieniędzy. Wierzę jednak, że ludzie opamiętają się w końcu a głębokie przesłanie tych uroczystości nigdy nie zaginie.

23. Bibliografia Biblia Tysiąclecia http://pl.wikipedia.org/wiki/Wigilia_Bo%C5%BCego_Narodzenia#Obchody_Wigilii_w_r.C3.B3.C5.BCnych_krajach http://www.opoka.org.pl/varia/bn/swietowaniewinnych.htm http://grecja.home.pl/boze_narodzenie.htm l http://maitri.diecezja.gda.pl/gazetka/my_29/my_29.htm http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TS/swieci/s_mikolaj.html http://www.radosne.alleluja.pl/tekst.php?numer=16081 http://gazetkam.diecezja.gda.pl/index.php?co=1&nr=8 http://liturgso.rzeszow.opoka.org.pl/gazetka.html http://www.kosciol.pl/article.php?story=20051127091606160&query=Bo%25BFe%2BNarodzenie http://www.kosciol.pl/article.php?story=20031228152547570&query=Bo%25BFe%2BNarodzenie

24. Renata Hryń – Kuśmierek, Zuzanna Śliwa, „Encyklopedia tradycji polskich” http://www.brewiarz.katolik.pl/czytelnia/rok.php3 http://www.seminarium.diecezja.torun.pl/sluga/34/adwe.html

25. Dziękuję za obejrzenie mojej prezentacji. Krystyna Kułak kl. II e 11.2005