TELEKOMÜNİKASYON DÜNYASI VE TÜRKİYE İNCELEMELERİ

1. TELEKOMÜNİKASYON DÜNYASI VE TÜRKİYE İNCELEMELERİ ABDULLAH RAŞİT GÜLHAN TELEKOMÜNİKASYON KURUMU KURUL ÜYESİ ÇANKAYA ÜNİVERSİTESİ 30 NİSAN 2003

2. KONU BAŞLIKLARI • TELEKOMÜNİKASYON NEDİR? • TELEKOMÜNİKASYON KURUMUNUN YAPISI • TELEKOMÜNİKASYON SEKTÖRÜNDE SON HUKUKİ DÜZENLEMELER • TELEKOMÜNİKASYON ALANINDAKİ TEKNOLOJİK GELİŞMELER • TELEKOMÜNİKASYON SEKTÖRÜMÜZÜN KARŞILAŞTIRMALI EKONOMİK ANALİZİ • LOKOMOTİF SEKTÖR NEDİR? • SORU CEVAP

3. Telekomünikasyon Nedir? “Her türlü işaret, sembol, ses ve görüntünün ve elektrik sinyallerine dönüştürülebilen her türlü verinin kablo, telsiz, optik, elektrik, manyetik, elektro manyetik, elektro kimyasal, elektro mekanik ve diğer iletim sistemleri vasıtasıyla iletilmesi, gönderilmesi ve alınması”

4. Telekomünikasyon Nedir? (2) • Bir önceki slayttaki tarifin ışığı altında Telekomünikasyon cihazları; • İnternetten televizyona, deniz veya yer altından uzaya, kişiselden-kamusala çok geniş spektrumda bir çok cihaz ve sistemi kapsamaktadır.

5. Yeni EU Düzenlemeleri Başarılı bir Hukuki Düzenleme; • Yerli ve Yabancı yatırımcılara yönelik; - piyasaya girişi teşvik eder, - yasal zemini sağlamlaştırır, • Rekabet ortamının gelişmesini ve tüketicilerin tercih kullanabilmelerini teşvik eder, • Piyasa koşullarının yetersiz olması halinde kullanıcıların korunmasını temin edici mekanizmaları oluşturur.

6. Telekomünikasyon Kurumu • Sektöre özgü ilk düzenleyici özerk kurum • Telekomünikasyon ve Radyokomünikasyon(*) alanlarında etkin • Ağustos 2000’de kuruldu • İdari ve Mali özerkliğe haiz • Kurul Kurum’un en üst karar organı (*) Radyo ve Televizyon Frekans Planlaması dahil, R&Tv lisans verilmesi ve içerik denetlemesi hariç

7. Özerk Düzenleyici Otorite (NRA) Etkin düzenlemenin yürürlüğe konması için NRA*; • Hızlı Karar alma ve sorun (dispute) çözme mekanizması, • Sistematik karar verme (appeals) mekanizması • Yetki, adreslemede açıklık, yeterli kaynak ve yetkinlik, • Kararlarında bağımsızlığının sağlanması için yeterli gelir kaynağı ve idari özerklik, ile donanmalıdır. * Doktriner anlamda

8. TELEKOMÜNİKASYON KURULU KURUL BAŞKANI Hukuk Müşavirliği Basın ve Tüketiciler ile İlişkiler Müşavirliği Kurum BaşkanYardımcısı Kurum Başkan Yardımcısı Kurum Başkan Yardımcısı Kurum Başkan Yardımcısı Tarifeler Dairesi Başkanlığı Spektrum Yönetimi Dairesi Başkanlığı İnsan Kaynakları Dairesi Başkanlığı Telekomünikasyon Bölge Müdürlükleri Kurumsal Kalite Değerlendirme ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı Spektrum İzleme ve Denetleme Dairesi Başkanlığı Lisans ve Sözleşmeler Dairesi Başkanlığı Muhasebe ve Finansman Dairesi Başkanlığı Sektörel Araştırma ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı Teknik Düzenleme ve Standardizasyon Dairesi Başkanlığı Bilgi Teknolojileri ve Koordinasyon Dairesi Başkanlığı Lojistik Dairesi Başkanlığı Sektörel Rekabet ve Tüketici Hakları Dairesi Başkanlığı Uluslararası İlişkiler ve AB ile Koordinasyon Dairesi Başkanlığı

9. Telekomünikasyon Kurumu 29 Ocak 2000’de 4502 sayılı Kanun Meclis tarafından kabul edildi. Bu Kanun ile; • Bağımsız Telekomünikasyon Kurumu kuruldu.  • Türk Telekom’un özelleştirilmesi yolunda önemli bir adım atılarak Kamu İktisadi Teşebbüs (KİT) halinde devlete ait bir şirket haline geldi. TürkTelekom tarafından yürütülmekte olan regülasyona yönelik görevler Telekomünikasyon Kurumu’na aktarıldı. • Telsiz Genel Müdürlüğü lağvedildi ve bu kurumunda tüm görev ve sorumlulukları Telekomünikasyon Kurumu’na aktarıldı. • Ulaştırma Bakanlığı tarafından yerine getirilmekte olan görev ve sorumlukların önemli bir kısmı Telekomünikasyon Kurumu’na devredildi. • Türk Telekom’un tekel haklarına önemli kısıtlamalar getirildi.

10. Kurumsal Aktörler Telekomünikasyon Kurumu Ulaştırma Bakanlığı Haberleşme Genel Müdürlüğü Haberleşme Yüksek Kurulu Radyo ve Televizyon Üst Kurulu

11. Telekomünikasyon Kurumu ve Ulaştırma Bakanlığı Bu yapıda Ulaştırma Bakanlığı’nın son derece önemli görevleri vardır makro anlamda tüm sektörel politikalar Ulaştırma Bakanlığı tarafından belirlenecek, TK’da bu politikalara uygun yekilendirme ve düzenlemeler yapacaktır.

12. Telekomünikasyon Kurumu’nun Görevleri • Telekomünikasyon hizmetleri ve altyapının işletimi ile ilgili olarak görev alanına giren konularda yönetmelik çıkartmak veya diğer idari işlemleri yapmak, işletmeciler, aboneler, kullanıcılar ve Türk telekomünikasyon sektörünü etkileyen tüm gerçek ve tüzel kişilerin ilgili mevzuata uymasını denetlemek, bu hususta ilgili makamları harekete geçirmek ve gereken hallerde kanunlarda öngörülen yaptırımları uygulamak, • Radyo ve televizyon dahil her türlü yayınların belirlenmiş emisyon noktalarından yapılabilmesini teminen, ortak anten sistem ve tesisleri kurulması ile ilgili usul ve esasları tespit etmek, • 27 nci maddede belirtilen ücretleri, Maliye Bakanlığınca her yıl belirlenen yeniden değerleme oranını aşmamak üzere belirlemek, değiştirmek, tahsil etmek veya terkin etmek ve bunlarla ilgili usul ve esasları düzenlemek, Kurumun yıllık bütçesini, gelir gider kesin hesabını, yıllık çalışma programını onamak, gerekirse bütçede hesaplar arasında aktarma yapmak veya gelir fazlasını talep halinde genel bütçeye devretmeye karar vermek.

13. Telekomünikasyon Kurumu’nun Öncelikleri • Çağdaş yapılanmanın tamamlanması, • Sektörü kuşatıcı üst düzey politika konseyi oluşturulması ve yapılacak düzenlemelere tarafların görüşlerinin yansıtılması, • Kanunun öngördüğü düzenlemelerin bu çerçevede AB ile uyum gözetilerek hızla hazırlanması, • Kanunda yapılması düşünülen değişiklik teklifi,

14. SEKTÖREL DÜZENLEME Düzenleme Miktarı SEKTÖREL DÜZENLEMELER REKABET KANUNU 1990 1990 1998 1998 TEKEL TAM REKABET ORTAMI

15. Kurum Neler Yapacak • Serbest ve Adil Rekabet ortamını tesis edecek, • Sadece “makul ve istenebilir” durumlarda düzenleme yapacak, • “Etkin Piyasa Gücü” tanımını ve bu tanıma uyan işletmecileri belirleyecek, • İşletmecilere eşit “yakınlıkta” olacak, • Sektöre danışacak, • Toplum refahını artıracak düzenlemeler yapacak: Kullanıcı, devlet, işletmeci. • Denetleyecek ve gerektiğinde ceza yetkisini kullanacak,

16. Kurum Neler Yapacak / 2 • Tüketicinin “hamisi” olacak, • Ekonomik ve teknik düzenleme; • Tarife Düzenlemesi, • Ara Bağlantı Genel Düzenlemesi ve Hakemlik, • Spektrum Planlama ve Tahsisi, • Asgari Evrensel Hizmet Politikaları, • Sektörde rekabet ortamının sağlanması ve korunması, • Teknik uyumluluk,

17. Kurum Ne Yapmayacak ! • Rekabetin oluştuğu piyasalara müdahale etmeyecek, • Gereksiz düzenleme yapmayacak, • Lisans ver(e)meyecek, • Hiçbir işletmeciye ayrıcalık tanımayacak, • Kapalı kapılar ardında düzenleme yapmayacak,

18. Ayrı şebeke Ayrı kural Telefon Sabit Mobil Terminal cihazı Veri Sabit PC Radyo-Televizyon Kablo Uydu Karasal Televizyon Hizmet Şebeke Terminal

19. Herşeyde Yakınsama Telefon Sabit Mobil Terminal cihazı Veri Sabit PC Radyo/ Televizyon Kabo Uydu Karasal Televizyon Service TelsizUyduKablo Telekom Internet Network Terminal

20. Şebeke/HizmetYönetimi BroadbandFixed Wireless PCS & 3G Cellular IP/ATMOptikOmurga Geniş Erişim KOBİ&Konut Erişimi IP Şebekesinin Paylaşımı Kamu Şebekesi İnternet Günümüzde Bürolar FR veya ATM xDSLveya CATV IP VPN IPVPN overxDSL FR veya ATM IP VPN IP VPN Diğer Tüketiciler İnternet ve WEB Hosting Çeşitli İşyerleri Ev ofis veya Mobil Çalışanlar

21. İş Düzeyi iProvision iEngineer iAssure Şebeke Elementleri X X X X X Kontrol Taşıyıcı Günümüz mobil telekomünikasyon şebekesi Uygulama Düzeyi Uygulama Hizmetler Şebeke Düzeyi Home Location Register Servis Kontrol Düzeyi Packet Data Gateways Mobile Switching Center Taşıyıcı Şebeke Düzeyi Radio Şebeke Kontrollorü CDMA2000 & UMTS Baz İstasyonlar

22. Self - Monitoring Self -Optimizing Genişbandlı hizmetler Tümü veri, VoIP W911, Streaming Video Uygulama Düzeyi Şebeke Yönetimi Home Location Register Business Layer Servis Kontrol Düzeyi IPV6 Ötesi iProvision iEngineer iAssure Network Elements Genişband Telsiz Erişim Taşıyıcı ŞebekeDüzeyi OXC X X X X X X X Genişband Kablolu Erişim DWDM Always On CPE Mesh mimari UDWDM 4G & Beyond Kontrol Taşıyıcı FTTB/H Base Stations GigE 2015yılı için vizyonel haberleşme mimarisi

23. Neden liberalleşme • Telekomünikasyon sektörü rekabete açılırsa: • Türkiye ‘digital divide’dan başı dik çıkacak. • Yaratıcılık ve müteşebbislik gelişecek. • Yabancı yatırım akacak. • Enflasyon azalacak, belki de kalmayacak. • Fiyatlar düşecek. • DAHA DA ÖNEMLİSİ TÜRK TELEKOM VE DİĞER TÜRKİYE TELEKOM ŞİRKETLERİ YURT DIŞINA YATIRIM YAPACAK VE BÖLGESEL GÜÇ HALİNE GELİNECEK.

24. Türkiye’de liberalleşme • Rekabete imkan sağlayan 4502 sayılı kanun çıkalı üç yıldan daha az süre geçmiştir. • Bu sürede İnternet Servis Sağlayıcılara, Uydu Platform, GMPCS ve VSAT İşletmecilerine 100’den fazla yetki verilmiştir. • Tam liberalleşme 1 Ocak 2004’de başlayacaktır.

25. Dünyada liberalleşme • Batı Avrupa ve ABD ile maalesef ortak konumuz kalmadı. Rekabet ve liberalleşmede artık çok ileri durumdalar. • 2000 sonu itibariyle temel telekom hizmetlerini rekabete açan ülkeler: Şili, Çin, El Salvador, Gana, İsrail, Meksika, Filipinler, Rusya, Uganda ve tüm Doğu Avrupa. • Türkiye ile hemen hemen beraber tam liberalleşme yapacak ülkeler: Fildişi Cumhuriyeti (2005), Moritus (2004), Senegal (2003), Güney Afrika (2003)

26. Serbestleşmenin Sonuçları Üzerine Bazı Örnekler • Arjantin • Telekom sektör serbestleşmesi bir ekonomik paradigma olarak seçilmiş ve 3 rakamlı enflasyonda tek hanelere inilmiştir. • 1999’da telekom hizmet ve cihaz toplam pazarı 13 milyar doları aşmıştır ve her yıl %20 büyümektedir. • Yunanistan • Serbestleşme 1996’da başlamıştır. • Kısa sürede 25,000 yeni iş açılmıştır. • Yunan Telekom OTE, Sırbistan, Romanya, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan gibi tüm özelleştirmeleri almıştır. • İrlanda • 18 ay içerisinde fiyatlar %30 düşmüştür. • 1 seneden kısa süre içerisinde ev başına hat %20 artmıştır.

27. Yabancı yatırımcı açısından Türkiye • Türkiye, geniş ve genç nüfusuyla çok önemli bir pazar olarak görülmektedir. • Türkiye Doğu Avrupa, Kafkaslar, Orta Doğu ve Kuzey Afrika coğrafyasının tam ortasında yer almaktadır, dolayısıyla tüm bu bölge Türkiye’den kontrol edilebilir. • Maalesef değişken politikalar ve ekonomik belirsizlikler yabancı yatırımcıyı demotive etmektedir. • Tüm olumsuzluklara rağmen yabancılar Türkiye pazarından vazgeçmek istemiyorlar.

28. Bölgesel ICT Pazar büyümesi % olarak2000-2002 2000 2001 2002 16 13,0 14 12,4 11,0 11,0 12 10,4 9,6 9,7 8,9 10 8,3 8,2 8,4 7,6 8 6,7 6,1 5,9 6 4 2 0 Batı Avrupa ABD Japonya Dünya Diğer Dünya Ülkeleri Kaynak: EITO 2001 Pazar Büyüklüğü 2001: 2205 milyar Euro

29. Batı Avrupa’da IT ve Telekom Pazarı Büyümesi% olarak 1999-2002 Telekom. IT 16 14,3 13,4 14 11,5 11,0 11,0 10,9 10,8 12 10 7,2 8 6 4 2 0 1999 2000 2001 2002 Kaynak: EITO 2001 Pazar büyüklüğü 2001: 597 milyar Euro

30. Bazı Avrupa Ülkelerinde IT Pazar Büyüklüğü(%) 2000-2002 2000 2001 2002 20 18 16 13,6 12,7 12,7 14 12,5 12,5 12,3 11,8 11,5 11,2 11,3 11,0 10,9 12 10,6 10,3 10,2 9,8 9,8 9,6 10 8 6 4 2 0 Fransa Almanya Italya İngiltere İspanya Batı Avrupa Kaynak: EITO 2001 Pazar Büyüklüğü 2001: 275 milyar Euro

31. Bazı Avrupa Ülkelerinde Telekom Pazar Büyüklüğü (%) 2000-2002 2000 2001 2002 24 19,5 20 15,9 15,9 15,3 14,8 16 14,3 12,0 11,1 11,0 11,0 10,9 12 9,2 8,3 8,0 7,9 7,1 7,2 7,1 8 4 0 Fransa Almanya Italya İngilter İspanya Batı Avrupa Kaynak: EITO 2001 Pazar Büyüklüğü 2001: 322 milyar Euro

32. 1,600 1,400 1,200 1,000 800 600 400 200 0 Her yıl Optik Haberleşme kapasite ve ücretler yaklaşık exponansiyonel olarak gelişmekte $400 $300 Bandgenişliği Ücreti $(000)/ Gbps Kapasite (Gbps) $200 $100 $0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Cost/Gbps Kapasite

33. Karşılaştırmalı analiz • Sabit hat penetrasyon • Türkiye: % 30 (hane başına: % 120) • Polonya: % 30 (hane başına: % 70) • Portekiz: % 43 (hane başına: % 130) • Yunanistan: % 55 (hane başına: % 150) • Macaristan: % 38 (hane başına: % 90) • Çek Cum: % 40 (hane başına: % 100)

34. Karşılaştırmalı analiz • Telekom yatırımı / GDP • Türkiye: % 0.5’in altında • Çek Cumhuriyeti: % 2 • Portekiz ve Macaristan: % 1’in üstünde • Polonya ve Yunanistan: % 1 civarında

35. 15 14 14 12 10 10 8 6 5 0 Lokal Arama Uzak mesafe/Uluslararası Çağrı 2 işletmeci 3-5 işletmeci 5’den fazla işletmeci Telefon Haberleşmesinde Kullanıcı Seçimi EU Üye Devletlerinde Nüfusun %100’üarasında seçim hakkına sahip: Kaynak: NRA’larve European Commission

36. Uluslararası Çağrı Ücretleri EU ağırlıklı uluslararası çağrı ortalama ücreti 2.00 1.80 1.84 1.60 1.57 1.40 1.43 1.33 1.20 1.18 € / PPP TicariKDV hariç 1.13 1.00 1.02 Mesken Aboneleri.KDV hariç 0.80 0.81 0.60 0.40 0.20 0.00 1998 1999 2000 2001 Kaynak: EU

37. EU15 ağırlıklı ortalama 80 72,69 70 60 57,91 50 45,52 40,31 40 €-cents, KDV Dahil 30 20 14,55 13,33 13,51 13,04 10 0 Ağus. 1998 Ağus. 1999 Ağus. 2000 Ağus. 2001 Yerel Çağrı Uzak Mesafe Çağrı Yerel ve Uzak Mesafe çağrı ücreti (3 dak) Kaynak: Teligen

38. Uluslararası Kiralık Hatlar Fiyat Değişim Eğilimi (2 Mb/s için)1998 - 2001 0% 0% 0% 0% -5% -11% -10% -12% -15% 2 Mb/s uzak EU -20% -16% 1988’den itibaren % değişim 2 Mb/s yakın EU -23% -25% 2 Mb/s USA’ye -28% -30% -30% -29% -33% -35% -40% -40% -45% 1998 1999 2000 2001

39. 100% 90% 80% 70% 90% 80% 60% 71% 50% Yerel Uzak mesafe Uluslararası 1997 1998 1999 2000 Pazar Paylaşımı (telefon) EU yerleşik (incumbent) operatörlerin ortalama pazar paylaşımı (gelire göre) Kaynak: NRA’lar ve European Commission

40. Pazar Paylaşımı (GSM) EU ortalama GSM operatörlerin pazar paylaşımı 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1998 1999 2000 2001 Lider operatör Diğerleri Kaynak: EU

41. Ülkelere göre ICT alanında nitelikli personel durumu 2000-2003 (milyon) 2000 2003 Talep Açık Talep Açık Almanya 2.15 0.28 2.73 0.35 Fransa 1.75 0.18 2.09 0.22 İngiltere 1.91 0.22 2.35 0.33 İtalya 1.00 0.11 1.26 0.16 İspanya 0.57 0.07 0.75 0.11 Batı Avrupa 10.40 1.21 13.03 1.69 Kaynak: EITO 2001

42. Mobil E-Ticaret Gelir Beklentisi (milyar €) Kaynak: EITO 2001 B2B:Business to Business; B2C: Business to Customer

43. Niçin Serbestleşme ? • Daha hızlı büyüyen, gelişen ve daha iyi hizmet veren serbest telekomünikasyon piyasaları, • Telekomünikasyon ağlarını genişletmek ve geliştirmek ve yeni hizmetleri piyasaya sunmak için özel sektör sermayesini çekme ihtiyacı, • Hızla gelişen internet hizmetleri ve yeni hizmet sağlayıcıları, • Sabit şebekelere alternatifler sağlayan ve telekomünikasyon pazarına yeni hizmet sağlayıcılarını getiren mobil ve diğer telsiz hizmetlerinde gelişme, • Hızla gelişen uluslararası telekomünikasyon hizmet ticareti,

44. Serbestleşme Eğilimleri (OECD) 1998 yılında 30 OECD ülkesinin çoğunda gerçekleştirilen reformlar OECD piyasasının yüzde 96’sı rekabete açık, Kalan % 4’lük grupta Çek Cumhuriyeti, İrlanda, Macaristan, Polonya, Portekiz ve Türkiye 2001 yılı sonunda, tekelin devam ettiği tek OECD ülkesi: Türkiye

45. Eski Tekellerin Gelirleri • Telekomünikasyonda rekabetin ilerlemesinin, pazarın büyümesi ve gelişmesi üzerindeki olumlu etkileri, • Telekomünikasyon gelirleri, önceki tekel şirketler de dahil olmak üzere artması, • Eski tekellerin rekabetin hemen akabinde gelir artışı; (1997-98) • France Telecom (Fransa) % 5.3 • Telenor (Norveç) % 11.2 • Swisscom (İsviçre) % 5.1 • Belgacom (Belçika) % 5.9 • Deutsche Telecom (Almanya) % 3.4

46. Temel Hizmet Rekabetine Kapıların Açılması Dünya genelinde temel telekomünikasyon hizmetlerinde rekabete izin veren ülkelerin sayısındaki artış, 1995-2000 Bölgelere göre temel telekomünikasyon hizmetlerinde rekabetin sağlandığı ülkelerin yüzdesi, 1995-2000

47. 50 40 3 dk yerel görüşme 30 Aylık (Sabit) ücret 20 10 0 -10 -20 -30 -50 10 dk uzak mesafe 10 dk uluslararası komşu AB ülkeleri -60 10 dk uluslararası (ABD) Avrupa ’da Tekelden Rekabete Geçişin Etkileri (1) 1997-2000 arasında AB ülkelerinde ortalama tarifelerinin değişimi (%)

48. Avrupa’da Tekelden Rekabete Geçişin Etkileri (2) Telekomünikasyon sektöründeki gelişmeyle ortaya çıkan bilgi teknolojileri hızla büyümekte ve Avrupa ekonomisine büyük katkı sağlamakta, Yeni iş olanakları, yeni fırsatlar, yeni ürünler ve yeni hizmetler ortaya çıkmakta, bu süreç te ekonomik büyümeyi ve rekabet düzeyini artırmakta, Avrupa’ da 4 milyonun üzerinde insan bu sektörde çalışmakta, bilgi hizmetleri sektörü AB’deki 4 yeni işten birini yaratmakta, Gelecekteki sektörün istihdam yaratma potansiyelinin daha yüksek olacağı, 2005 yılına kadar Avrupa işitsel görsel pazarının % 70 büyüyeceği ve bunun 300.000 adet yeni istihdam olanağına dönüşeceği tahmin edilmekte AB’de ekonomik büyümeye en önemli katkı telekomünikasyon sektöründen gelmekte, Bu sektörde rekabet yeni teknolojilerin gelişmesine, düşük fiyatların oluşmasına, dolayısı ile ekonomik ve toplumsal faydaların oluşmasına katkı yapmaktadır.

49. Avrupa ’da Tekelden Rekabete Geçişin Etkileri (3) İşletmeci Sayısı Verilen lisanslar ve işletmeci sayılarında önemli artışlar, AB’ne üye ülkelerde; 240’ın üzerinde uzun mesafe ve uluslararası görüşme imkanı sağlayan işletmeci, 180 civarında ulusal ve uluslararası ve 375 civarında ise yerel şebeke hizmetleri veren işletmeci bulunmakta Rekabetin Yaygınlaşması Yasal yükümlü işletmecinin pazar gücünde henüz belirgin bir düşme görülmemekle birlikte pazar analizleri bu işletmecilerin pazar güçlerinin gittikçe azaldığını göstermekte

50. Tekel Süresi Hakkında Düzenlemeler - Türkiye