BOTANİK SINIFLANDIRMA

2. BOTANİK SINIFLANDIRMA FAMİLYA: Asteraceae (=Compositae) • Lactuca sativa (Salata-marul) • Chichorium endivia (Yaprak çikori) • Chichorium intybus (Başlı Çikori) • Cynara scolymus (Enginar) • Helianthus tuberosus (Yer elması)

4. L. sativa var. angustana (Kuşkonmaz salatası) L. sativa var. foliosa veya L. sativa var. crispa (Yaprak salatalar) L. sativa var. longifolia (Marul) L. sativa var. capitata (Baş salata) • Yağlı salatalar (Butterhead lettuce) • Kıvırcık baş salata (crispy lettuce) • Kıvırcık salata (bunching lettuce) • Kuşkonmaz salatası (stem lettuce) • Marul (cos lettuce)

5. Salata ve Marulun Orijini Asya ve Avrupa’dır. Türkiye ve Kafkaslar ile Ortadoğu bölgesi, salataların ilk çıkış bölgeleri olarak tanınıyor. (Mısır, Yunan ve Roma medeniyetleri döneminden beri bilinmekteler). Avrupa’dan Amerika kıtasına götürülüşü 1494 yılına kadar uzanıyor. Bu günkü kültür formlarının atası olan Yabani form: L. serriola x L. sativa melezidir.

6. Salata ve marullar 2500 yıldan daha fazla süredir Avrupa ve Asya’da tıbbi bitki ve gıda olarak kullanılmıştır. Yetiştiriciliğine ait ilk bilgiler M.Ö. 600 yıllarında Pers’ler tarafından tutulduğu tespit edilmiştir. Eski Yunanlılar, Romalılar ve Mısırlılar devrinde salata yetiştiriciliğine dair bilgiler mevcuttur.

7. Lactuca virosa yabani türünde zehirli olabilecek veya ilaç olarak kullanılabilen salgı bulunmaktadır.

8. Kıvırcık baş salatalar (Iceberg tipi) Baş oluşumu var, Yapraklar kıvırcık veya dalgalı Dış yapraklar yeşil tonlarında, iç yapraklar sarımsı ve beyazımsıdır.

9. Yağlı baş salatalar Baş oluşumu var, Başlar gevşek ve yumuşaktır. Yaprak kenarları düz, yaprak sapına yakın kısımlar dalgalı, Dayanıklılık azdır.

10. Marullar Baş oluşumu var, Başlar ve yapraklar uzun (longifolia) Yaprak damarları belirgin Dış yapraklar koyu yeşil ve kaba yapılı İç yapraklar açık yeşil, gevrek, ince yapılı Dayanıklılık fazladır.

11. Yaprak salatalar Baş oluşumu yok , Yapraklar değişik şekilli ve renkli olabilir Yapraklar düz veya kıvırcık, Sıkı rozet yapraklar oluşturur.

12. KÖK • Derine inebilen kazık kök ve bunun etrafına dağılmış saçak köklerden ibarettir. Saçak kökler çoğunlukla toprak yüzeyine yakın ve en fazla 30 cm derinlikteki kısımlarda gelişir. Tohum ekiminden 1 ay sonra 10 cm derine indiği tespit edilmiştir. “Kazık kök+ saçak kök” 15-45 cm yanlara doğru, 15-30 cm derine doğru gelişir. Yüzlek köklüdür.

13. GÖVDE • Gövde kısa, genellikle 1–15 cm uzunluğunda, etli içi beyaz renkte ve kalınca yapıdadır. Daha sonra toprak yüzeyine yakın kısmından itibaren rozet şeklinde birbirinin üzerine gelmiş yapraklar oluşur. Vegetatif devrede gövde pek gelişmemiştir. Generatif fazda ise 30-50 cm uzunluğa ulaşır

14. Gövdesi yenen, kuşkonmaz salatası diye bilinen (stem lettuce , celtuce) türde gövde uzundur.

15. YAPRAK • Salata ve marulların yaprakları renk, şekil, irilik, düz veya kıvırcık oluşu, baş oluşturma bakımından çeşitlere göre farklıdır. Salata ve marullar bu özelliklerine göre sınıflandırılır. Yaprak renkleri koyu yeşil, açık yeşil, sarımtırak yeşil, kahverengimsi yeşil, kırmızı, az miktarda kırmızı ve genel olarak yeşil renkte olur. • Yapraklar düz, hafif kabarcıklı, orta kabarcıklı, çok kabarcıklı olabilir. Yaprak kenarları düz, çentikli, dişli, testere dişli, kıvırcık, fırfırlı, meşe yapraklı, derin loblu olabilir.

16. Yaprak • Şekil: Dar eliptik, eliptik, yuvarlak, geniş eliptik, topaç, uzun topaç, üçgen • Renk: Yeşil tonları, kırmızı, mor • Yaprak kenarı: Düz, hafif dişli, dalgalı

17. The Latin name (Lactuca) is derived from the Latin root word "lac" or milk.> "Lettuce" derived from the French "laitue" meaning "milk".> "Sativa" means grown from seed. Bitterness associated with the production of latex, the milky juice still found in the cultivated varieties when they flower. Bitter sesquiterpene lactones (BSLs; latucin, 8-deoxylactucin, and lactucopicrin)

18. ÇİÇEK • Salata ve marul uzun gün sebzelerindendir. Gün içinde 10–15 saatten daha fazla ışık ister. Işıklanma süresinin uzaması vejetatif gelişmeden generatif gelişmeye geçmesini sağlar. • Vejetatif gelişmeyi tohum sapının oluşması izler. Bitki üzerinde çok sayıda çiçek sapı bulur. Çeşitlere göre çiçek sapları 60–120 cm arasında boylanabilir. Çiçekler çiçek sapı üzerinde demetler halinde dizili olarak bulunur. Her Demette 15–25 veya daha fazla sayıda sarı veya kırmızımtırak sarı renkte çiçekler bulunur. Çiçeklenme süresi 1-2 ay kadar devam eder. • Çiçekler erseliktir, yani erkek ve dişi organlar her çiçekte beraber bulunur. Sap üzerindeki çiçeklerin hepsi birden açmaz.

19. Çiçek sapı: 50-150 cm Çiçek: 25-30 adet çiçeğin birleşmesi ile meydana gelen bileşik çiçek Çiçek rengi: Sarı Çiçek tipi: Erselik, 5 erkek organ, 1 diş organ Tozlanma şekli: Kendine tozlanma hakim, % 1 oranında yabancı tozlanma vardır.

22. TOHUM • Tozlanma- tohum olgunlaşma süresi: 2 hafta • Şekil: yassı ve uzunlamasına oluklu, uç kısmı çıkıntılı • Renk: gri beyaz, kahverengi, siyah • İrilik: 3-4 mm X 0.8-1 mm X 0.3-0.5 mm • 1000 tohum ağırlığı: 0.8 g

24. Ekonomik önemi Sebze üretimindeki payı: % 1.2 Yaprağı tüketilen sebzeler içindeki payı: % 17.3 Üretici iller Marul Salata Hatay (% 24) Ankara (% 30) Adana (% 22) İçel (% 17) İzmir (% 10) Samsun (% 7) Eskişehir (% 5) Eskişehir (% 6)

25. İKLİM İSTEKLERİ • Salata ve marullar soğuğa kısmen dayanıklı, nemli hava koşullarına gereksinim duyan serin iklim sebzesidir. Vejetasyon süresi kısa olduğundan ülkemizin tüm bölgelerinde rahatlıkla yetiştirilebilir. Yazları serin geçen bölgelerde yaz yetiştiriciliği de mümkün olmaktadır. • Salata ve marullar nemli ortamı sevdiğinden sıcak ve kurak bölgelerde vejetatif gelişme süresi kısalır ve bitki generatif devreye geçerek tohuma kalkmaktadır. Sıcak ve kuru koşullar salata ve marulların kartlaşmasına neden olur. • Sıcak ve kurak bölgeler için gün uzunluğuna karşı nötr olan sıcak ve kurağa dayanıklı çeşitler tercih edilmelidir.

26. Salata ve marul gruplarının sıcağa karşı duyarlılıkları farklılık gösterir. Sıcağa karşı kıvırcık salatalar çok hassas oldukları halde, yağlı baş salatalar orta derecede hassas, yaprak salatalar daha az hassastır. Tipler ve çeşitlere göre değişmekle birlikte genel olarak baş oluşumu ve tohum verimi sıcaklıkla doğrudan ilişkilidir. Salata ve marullar genç dönemde (6–10 yapraklı iken) dona karşı oldukça dayanıklıdır. Baş salata olgunluğa yakın dönemde hafif donlara dayanıklı ise de şiddetli donlarda büyük zarar görür. • Salata ve marul yetiştiriciliğinde en uygun sıcaklık derecesi 15,5 0C ile 18,3 0C arasıdır. Gece sıcaklıkları 18 0C’nin üzerinde olduğu durumlarda vejetatif devreden generatif devreye geçiş başlar. • Islah çalışmaları ile yüksek sıcaklıklara dayanıklı, çiçeklenmeyen yazlık çeşitler geliştirilmiştir.

27. Gelişme ve baş oluşumu için; En düşük: 7 oC Optimum: 16-18 oC En fazla: 25 oC • Bitki 6-10 yapraklı dönemde 0 oC’de birkaç gün dayanabilir.

28. 29.10.2010 tarihinde Eskişehir’de kışlık olarak dikilmiş Yedikule marul

29. Gün uzunluğu: Çiçek sapı oluşumunda etkili  Çeşitlerin tepkileri farklı  Erken çiçeklenmede çiçeklenme hormonu gibberellinler etkili 3-4 yapraklı dönemde  Vernalizasyon,  yüksek gece sıcaklığında (18ºC ) uzun gün çiçeklenmeyi uyarır.

30. TOPRAK İSTEKLERİ • Organik maddece zengin, nem tutma kapasitesi yüksek ve drenajı iyi, derin tınlı topraklarda yapılan yetiştiricilikte yüksek verim alınır. • Dekara 3-5 ton iyi yanmış çiftlik gübresi kullanılabilir. Çiftlik gübresi toprağın fiziksel yapısını düzeltmek için kullanılan değerli bir maddedir. Toprak bakımından çok seçici değildir. • Toprak pH'sı 6-7,5 arasında olabilir. Düşük pH‘lı topraklarda kireçleme yapılmalıdır, bu tip topraklarda kaliteli ürün alınamaz ve magnezyum noksanlığı görülür. Magnezyum eksikliğinin en tipik belirtisi yaşlı yapraklarda sarı noktalardır. Azot noksanlığında ise büyüme yavaşlar, renk bozulur. Aşırı azot gübrelemesi yapıldığında yapraklarda yanıklıklara ve ürünün raf ömrünün kısa olmasına neden olur. • Yapılacak gübre analizleri sonucuna göre saf madde olarak dekara 8 kg azot, 6 kg fosfor ve 6 kg potasyum uygulanması yüksek verim için gereklidir. • Ekim nöbeti uygulanmalı (Domates, baklagiller, mısır, ıspanak, pancar, havuç)

31. Yetiştirme Teknikleri

32. Tohum ekimi • Doğrudan ekim Kullanılan tohum miktarı fazladır Seyreltme yapılması gerekir Çıkış birörnek olmaz, bunun için • Bant veya kaplanmış tohum • Blok veya küme halinde ekim • Makine ile ekim uygulanabilir. • Tohum miktarı: 600-1000 g/da • 6-7 bin bitki/da

33. Fide ile yetiştirme • Tohum miktarı : 0.5-1.5 g/m² • Ekim yeri: Yastık, toprak blok, kasa, tüp • Ekim zamanı: • İlkbahar: Şubat, mart, nisan • Kış: Eylül, ekim, kasım • Sonbahar: Ağustos, eylül, ekim • Dikim aralıkları: 20-30 X 15-20 cm

34. Gübreleme: Organik gübre+ 15-18 kg N + 8-10 kg P +5-6 kg K Kalsiyum noksanlığında uç yanıklığı görülür. Sulama: İlkbahar ve sonbahar dönemi yetiştiriciliğinde önemlidir. Yağmurlama ve damla sulama sistemi daha uygundur.

35. Topraksız Salata Yetiştiriciliği

36. Baby lettuce

37. Uç yanıklığı (Tip burn) • Yaprak ucunda kahverengi ölü dokular görülür. • Nemli havaların arkasından gelen yüksek sıcaklıklar (20ºC) nedeniyle Ca alınamaması • Ca, N, Mg, B noksanlığı • Mücadelesi: • Yapraklara CaNO3 veya CaCl2 püskürtülebilir Kalsiyum eksikliği ya da alınamaması ana nedendir.

38. Kahverengi damar (Rusty Brown discoloration) • Belirtileri: Yaprak ana damarında kahverengi lekeler, sonra yumuşama, başta gevşeme ve koflaşma • Hasat dönemindeki yüksek sıcaklık • Yağış ve yüksek nem

39. Depolama sırasında özellikle CO2 oranı %5’ten fazla olduğunda meydana gelen lekeler.

40. Hasat kriteri • Baş salatalarda; Baş iriliği, Baş sıkılığı • Yaprak salatalarda; Yaprak sayısı (15-20 yaprak) • Hasat gecikirse süt salgısı ve acılık ortaya çıkar. Muhafaza • Ön soğutma: hasat sonrası suyla veya vakumla • Depo koşulları: 0-1ºC, % 90-95 ON, 1 hafta • Kontrollü atmosfer: % 2 CO2 + % 3 O2 , 1 ay veya daha fazla