CÜMLE

1. CÜMLE Cümlenin Öğeleri

2. CÜMLE • Duygu ve düşüncelerimizi anlatan ve içinde yargı bulunan sözcük dizisine cümle denir. • Cümlede yüklem, özne, nesne ve tümleç olmak üzere dört temel öğe vardır. Bu dört temel öğe içerisinde, en önemlisi yüklem ve öznedir. • Cümleler büyük harfle başlar.Sonuna nokta konur. • Kurallı cümlelerde özne yüklemden önce gelir.

3. CÜMLENİN ÖĞELERİ Cümlenin temel öğeleri özne ve yüklemdir.Bu iki temel öğeden küçük cümleler oluşur.Uzun cümlelerde genellikle dört öğe bulunur. • Yüklem • Özne • Nesne • Tümleç

4. YÜKLEM Bu öğeler içinde en önemlisi yüklemdir.Çünkü sözcüklerin bir cümle oluşturabilmesi için, cümlede bir yargının bulunması gereklidir.Bu yargı yükleme anlatılır.

5. YÜKLEM Bir cümlede iş, oluş,yargı bildiren ve çekimli eylemden oluşan sözcüğe yüklem denir.Yüklemin en önemli özelliği cümleyi bir yargıyla sonuca bağlamasıdır.Bu nedenle yüklem cümlenin temel öğesidir.

6. YÜKLEM Bütün yalın, türemiş ve bileşik eylemler, adlar ve ad soylu sözcükler, her türlü sözcük öbekleri yüklem olabilirler. Örnek:Ben doğayı severim. cümlesinde severim sözcüğü cümleyi bir yargıyla sonuca bağladığı için yüklemdir.

7. YÜKLEM Ad ve ad soyundan olan sözcükler genellikle ek eylemle birleşerek yüklem olur: • Ad:Türkiye’nin en kalabalık kentiİstanbul’dur. Bu çocukların hepsiöğrencidir. • Sıfat:Siz çokgüzelsiniz. Bu evbüyüktür.

8. YÜKLEM • Adıl:Bence bu çetenin başı odur. Bu büyük başarının sebebi sizlersiniz. • Belirteç:Okuldan ayrılmam öğleden önceydi. Serpil’in gelişi saat beşten sonraydı. • İlgeç:Korkma!Bu kapı demir gibidir. Başarının sırrı dürüstlük iledir.

9. YÜKLEM Ad durum ekleri almış sözcükler ek eylemle yüklem olur: • -a,-e:Orhan Bey’in tüm sevgisi kızı Gülser’edir. • -da,de:Zeynep mutlaka şimdi evdedir. • -dan,-den:Bu ev taştandır.

10. YÜKLEM Var,Yok Var,yok sözcükleri yalnız başlarına ve ek eylemle birlikte yüklem görevini üstlenir: Örnek • Senin istediklerin bizde yok. • Bu olayda Ahmet Bey’in hiçbir suçu yoktur. • Kocakentte yalnızdık ve cebimizde beş kuruş para yoktu.

11. YÜKLEM • Hiç merak etmeyin, bende yeteri kadar para var. • Bu olaylarda mutlaka önemli kişilerin parmağı vardır. • Dünkü toplantıda Gülay’da vardı.

12. YÜKLEM DEĞİL Değil sözcüğü ek eylemle çekimlenerek yüklem olur: • Bence bu yaptığınız hoş bir şey değildir. • Biz kötü insanlar değiliz. • Siz iyi bir yazar değilsiniz. Bu örneklerde görüldüğü gibi Türkçe’de bütün adlar, ad ve eylem soylu sözcükler yüklem olabilir.

13. YÜKLEM Cümlede Yüklemin Düşmesi Yazı ve konuşma dilinde kimi zaman yüklem söylenmez.Bu durumda yüklem cümle içerisinde gizli olarak bulunur. _ Ne yapıyorsun? _Resim.(Burada yapıyorum yüklemi söylenmemiştir.)

14. YÜKLEM Birden Çok Yüklem Bazı cümlelerde birden çok yüklem bulunur.Bu durumda yüklemler arasına bağlaçlar yada noktalama işaretleri konur: Ben sabahları erken kalkar, elimi yüzümü yıkar, sonra okula giderim.

15. ÖZNE Özne Olan Sözcükler Bütün adlar, ad soylu sözcükler, eylemlikler, cümle ve cümlecikler özne olabilir. • Ad:At ölür meydan kalır; yiğit ölür şan kalır. • Belirtili ad tamlaması:Odanın kapısı açıktır.

16. ÖZNE • Belirtisiz ad tamlaması:Ata dostu oğla mirastır. • Sıfat tamlaması:Küçük kız babasından ısrarla dondurma istiyordu. • Adıl:Ben bütün ödevlerimi yaptım. • Eylemlik:Kazanmak zor,harcamak kolaydır.

17. ÖZNE Cümlede işi yapan, eylemi oluşturan kişi, hayvan, bitki yada diğer canlı cansız tüm varlıklara özne denir. • Özne bir yada birden çok sözcükten oluşur. • Birden çok sözcükten oluşan öznelere özne öbeği denir.

18. ÖZNE • Kişi:Ali okula gitti. • Hayvan:Köpek vefalı bir hayvandır. • Bitki:Elma yararlı bir meyvedir. • Nesne:Taşlar dağdan aşağıya doğru hızla yuvarlandılar. • Soyut kavram:Bilmemek ayıp değildir, sormamak ayıptır. • Özne öbeği:Hasan amcanın oğlu Ali okula gitti.

19. ÖZNE • Ünlem:Mazlumun ahı, indirir şahı. • Cümle:İş insanın aynasıdır. Sözü bence çok doğrudur. • Harf:A sesi Türk alfabesinin ilk harfidir.

20. ÖZNE Özne Nasıl Uygulanır? Cümlede özneyi bulmak için yükleme kim ne soruları sorulur.Özne, ad durum ekleri olan –a,-ı,-da,-dan eklerini almaz.

21. ÖZNE CÜMLE KİM,NE ÖZNE

22. ÖZNE Gizli Özne Bazı cümlelerde özne gizlidir.Kısa anlatım nedeniyle çoğu zaman adıllar söylenmez. Okula biraz geç geldim. Ben okula biraz geç geldim.(Kim geç geldi?Ben) Ellerini bana uzattı. O ellerini bana uzattı.(Kim uzattı?O)

23. ÖZNE Edilgen Cümlelerde Özne Edilgen cümlelerde bazı sözcükler özne gibi görünür, ama gerçekte özne değildir.Özne gibi görünen, ancak gerçekte özne olmayan bu sözcüklere sözde özne denir.

24. ÖZNE Kapı açıldı?(Ne açıldı?kapı) Bu cümlede kapı sözcüğü özne gibi görünmektedir.Ancak, kapıyı açan kişi yada şey belli değildir.Bu nedenle kapı sözcüğü sözde öznedir. Serap kapıyı açtı.(Cümlesinde özne Serap sözcüğüdür ve gerçek öznedir.)

25. ÖZNE Özne ile Yüklemin Uygunluğu Özne ile yüklem arasındaki uygunluk iki açıdan belirlenir: • Tekillik, çoğulluk bakımından • Kişi bakımından

26. ÖZNE Tekillik, Çoğulluk Bakımından Uygunluk Övünme, saygı, alçak gönüllülük bildiren cümlelerde özne tekil olduğu halde, çoğul eki alır.Bu durumda yüklemde çoğul olur.

27. ÖZNE • Övünme Övünme ve böbürlenme bildiren cümlelerde cümle adıldan oluşmuşsa hem adıl, hem de eylem çoğul olarak kullanılır: Biz istersek her şeyin en iyisini yaparız. Biz bu ülkenin en zengin, en saygın kişileriyiz.

28. ÖZNE • Saygı Sayın Cumhurbaşkanımız salona teşrif ettiler. Şimdi Sayın Bakanımız bir konuşma yapacaklar. • Alçak gönüllülük Bizler fakir insanlarız, sizin gibi saygın kişilere karşı hürmette kusur etmeyiz.

29. ÖZNE Çoğul Öznelerden Tekil Yüklemler • Özneleri çoğul hayvan ve bitki olan cümlelerde yüklemler genellikle tekil olur: Kümeste tavuklar, horozlar yüksek sesle bağırıyor. • Özneleri çoğul cansız varlıklar olan cümlelerde yüklem genellikle tekil olur:

30. ÖZNE Pazar günü dükkanlar ve mağazalar kapalıydı. • Çokluk bildiren sayı sıfatları ve belgisiz sıfatların yüklemleri genellikle tekil olur: Bütün çocuklar dondurma aldı. • Var, yok sözcüklerinden oluşan yüklemler, özneleri çoğul da olsa genellikle tekil olur. Okulda çocuklar var.

31. ÖZNE Kişi Bakımından Uygunluk Cümlede kişi yönünden birden çok özne yoksa, özne ve yüklem arasında tam bir uygunluk vardır. Ben bugün Ankara’ya geldim. O geçen yıl Avrupa’ya gitmiş. Siz bu kitabı okudunuz mu? Cümlede ayrı ayrı kişileri belirten birden çok özne varsa,yüklemde değişiklik olur.

32. ÖZNE • Özne ikinci ve üçüncü kişilerden oluşuyorsa, yüklem ikinci çoğul kişi olur: Ebru’yla sen bu kitabı mutlaka okuyunuz. • Özne birinci, ikinci,üçüncü kişilerden oluşuyorsa, yüklem birinci çoğul kişi olur: Sen ve ben ikimiz iyi dost oluruz.

33. ÖZNE • Öznelerden biri tekil yada çoğul kişi adılı olursa, yüklem ikinci çoğul kişi olur: Ay,yıldızlar ve sen, hepiniz karşımda bir düş gibi duruyorsunuz. • Öznelerden biri, üçüncü kişi adılı olursa, yüklem çoğul üçüncü kişi olur Bir kedi, bir köpek ve o, üçü de aynı evde kalıyorlar.

34. ÖZNE • Öznelerden üçü de tekil yada çoğul birinci, ikinci, üçüncü kişi adılı ise, yüklem birinci çoğul kişi olur: Ben, sen,o bugün bizde ders çalışacağız. Biz, siz, onlar yarın akşamtiyatroya gideceğiz.

35. NESNE Öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen ve geçişli eylemi tümleyen sözcüklere nesne denir.Nesne görevini üstlenen sözcüklere düz tümleç adı da verilir.Nesnenin görevi, öznenin yüklemin yaptığı işi belirtmektir.

36. NESNE Örnek: Serpil çiçekleri sever. Bu cümleden nesneyi çıkaralım: Serpil sever. Cümlede nesne olmadığı için anlam yarım kalmıştır.Çünkü Serpil’in neyi sevdiği belli değildir.Nesne öznenin yaptığı işi belirtmekte özne ve yüklemin anlamını tamamlamaktadır. özne nesne yüklem

37. NESNE Adlar ve ad soylu sözcükler, eylemler, harfler ve cümleler nesne olabilir.İki türlü nesne vardır: • Belirtili nesne • Belirtisiz nesne Belirtili Nesne Belirtili nesne –ı,-i,-u,-ü belirtme durum eklerini alır:

38. NESNE -ı Ben doğayı severim. -i Çiçekleri koparmayınız. -u Uzaktaki vapuru görüyorum. -ü Otobüsü boyuyoruz. Cümlede nesneyi bulabilmek için neyi,kimi soruları sorulur:

39. NESNE Cümle Neyi,kimi? Nesne

40. NESNE Belirtisiz Nesne Belirtisiz nesne yalın durumda bulunur.Belirtme eki almaz.Belirtili nesnelerde nesne bilinen, belli bir şeydir.Oysa belirtisiz nesnelerde nesne belli ve bilinen bir şey değildir. Bu durum şu örneklerle açıklanabilir:

41. NESNE Belirtisiz Nesne Berna kitap okuyor.(Bu cümlede okunan kitap belli değildir.Berna herhangi bir kitabı okuyor.) Belirtili Nesne Berna kitabı okuyor.(bu cümlede Berna belli bir kitabı okuyor.)

42. NESNE Belirtisiz nesne, geçişli eylem ve edilgen eylem bulunan cümlelerde görülür. Bir köpek gördüm. nesne geçişli eylem Kapı kapandı. nesne edilgen eylem

43. NESNE Belirtisiz nesneyi bulmak için yükleme kim, ne sorularını sorarız. Ancak kim, nesoruları özneyi bulmak için de kullanılır.Bu nedenle belirtisiz nesneyi bulmak için kim, ne sorularını özne ve yüklem arasına getirerek sorarız:

44. NESNE Berna Hanım kitap okuyor.Cümle Berna Hanım ne okuyor?Özne+ne, kim+ yüklem kitap Yüklem Belirtisiz nesneyi bulmak için kim ne soruları şöyle de sorulabilir: Okunan ne? Ne, kim kitap Nesne

45. TÜMLEÇ Eylemin anlamını tümleyen, ad durum ekleri ve ilgeç alan sözcüklere tümleç denir.Tümleçler eylemin anlamını pekiştirir ve cümlenin anlamını tamamlar.Tümleçler üçe ayrılır. • Dolaylı tümleçler • İlgeç tümleçleri • Belirteç tümleçleri

46. Dolaylı Tümleç Ad durum eklerinden –a (-e), -da (-de), -dan (-den) eklerini alan tümleçlere dolaylı tümleç denir.Dolaylı tümleçler ad durum eklerini aldıkları için yönelme, kalma, çıkma durumlarında bulunur. Yönelme Durumunda Bulunan Dolaylı Tümleçler Yönelme durumunda bulunan dolaylı tümleçlere –a(-e) durum ekini alır:

47. TÜMLEÇ • Engin okula gidiyor. • Babam dün Ankara’ya gitti. Yönelme durumunda bulunan dolaylı tümleçler genellikle eylem cümlelerinde bulunur. Ancak, yüklemi var, yok, gerek sözcüklerinden biri olan cümlelerde de –a (-e) dolaylı tümleci bulunur:

48. TÜMLEÇ • Bu sınava çalışmak gerek. • Sana yemek var, bana yok. • Yarın akşama düğün var. -a(-e) dolaylı tümleçlerinde eylemler geçişsizdir. • Öğretmen sınıfa girdi. • Ben bahçeye gidiyorum.

49. TÜMLEÇ Yükleme nereye, kime, neye, kaça soruları sorularak –a(-e) dolaylı tümleci bulunur: Cümle:Bu akşam tiyatroya gidiyoruz. Soru:Nereye gidiyoruz? Dolaylı tümleç:tiyatroya -a(-e)dolaylı tümleci deyimlerde ve atasözlerinde kalıplaşmış olarak bulunur: Göze göz, dişe diş. (deyim) Hazıra dağlar dayanmaz.(Atasözü)

50. Tümleç Kalma Durumunda Bulunan Dolaylı Tümleçler:-da(-de) Kalma durumunda bulunan dolaylı tümleçler –da(-de) durum eklerini alır.Kalma durumunda bulunan dolaylı tümleçler, yüklemi, yer, zaman durum ilgisiyle tamamlar.Bu tümleçler eylem cümlelerinde bulunur.