MÖVZU ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARININ QURLUŞU

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ ZOOBAYTARLIQ VƏ ƏMTƏƏŞÜNASLIQ FAKÜLTƏSİƏCZACILIQ VƏ MORFOLOGİYA KAFEDRASI FƏNN: SİTOLOGİYA, HİSTOLOGİYA və EMBRİOLOGİYA MÖVZU ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARININ QURLUŞU MÜHAZİRƏÇİ:ABDULHƏLİMOV N.A. GƏNCƏ - 2009

2. MÜHAZİRƏNİN PLANI:ƏZƏLƏ TOXUMALARININ ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI,SAYA ƏZƏLƏ TOXUMASININ HİSTOLOJİ QURLUŞU.ENİNƏ ZOLAQLI ƏZƏLƏ TOXUMASININ HİSTOLOJİ QURLUŞU .ÜRƏK ƏZƏLƏSİNN HİSTOLOJİ QURLUŞU.SİNİR TOXUMASININ HİSTOLOJİ QURLUŞU ,REFLEKS QÖVSÜNÜN QURLUŞU, NEYROLİYA ELEMENTLƏRİ, MİELİNLİ, MİELİNSİZ SİNİR LİFLƏRİ, SİNİR UCLARI RESEPTORLAR , SİNAPSLAR ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

3. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1.M. ABDULLAYEV ,H.ABİYEVA ÜMUMİ HİSTALOGİYA MARİF 1975 2. N.A. ABDULHƏLİMOV SİTALOGİYA,HİSTALOGİYA VƏ EMBİRİOLOGİYA. GƏNCƏ 2009 3.O.В.АЛЕКСАНДРОВСКАЯ и др. ЦИТОЛОГИЯ,ГИСТО-ЛОГИЯ И ЭМБРИОЛОГИЯ.МОСКВА 1975. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

4. Əzələ toxumasının xarakter xüsusiyyəti iradi və qeyri iradi olaraq birtərəfli istiqamətlənmiş yığılmasıdır.Bu proses xüsusi yığıcı aparat hesabına olur,buna ATF-nin hidrolizi zamanı alınan enerji sərf olur. Əzələ toxumasının yığıcı elementlərinin toxumasının dəyişməsi onların tərkibindəki aktin və miozin zülallarının qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. Quruluş xüsusiyyətlərinə funksiyasına , yerləşmə yerinə və genezinə görə üç növ müxtəlifliyinə ayrılər:Saya, eninə zolaqlı və neyroqlial , yaxud epitelial mənşəli əzələ toxuması.Eninə zolaqlı əzələ toxuması skelet və ürək əzələsinə ayrılır.Ürək əzələsi işçi və keçirici əzələyə ayrılır.Ücüncü növ əzələyə tər,süd,tüpürcək vəzlərinin mioepiteliositləri,qüzehli qişanin miopiqmentositləri və ğöz bəbəyini daraldan əzələ aiddir. Saya əsələ tixuması mezenximadan inkişaf edir.Funksiyası vege- tativ sinir sistemi ilə idarə olunur və qeyri iradi əzələdir.Saya əzələ hü ceyrələri iyvari,uzunluğu 20-500 mkm,qalınlığı 5-8 mkm-dır.Nüvə çu- buqvariolur,hüceyrə mərkəzində yerləşir. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

5. Yiğici aparatı miofilamentlər olub,hüceyrənin kənarında boylama istiqa- mətdə yerləşır.Miofiiamentlər aktin ,miozin və ara filamentlərə ayrılır. Miozin miflamentlərın qalınlığı 17 nm,aktin mioflamentlərin qalınlıği 7 nm,ara miflamentlərin qalinliği 10 nm dir.Hər bir miosit üstdən bazal zarla örtülüdür.Hər bir ətrafda kollogen və elastiki liflərdən endomiziy formalaşır.Bu miositlərin birləşməsini təmin edir və hüceyrələrin yiğil- masına endomiziy mane olmur.Hüceyrələrin bazal membranina liflər Bəndlənir.Saya əzələ toxumasi boşluqlu orqanların,qanvə limfa divarın Da qatlar əmələ gətirir.Şəkil 23. Skelet əzələsi.İradi əzələ olub,lifvari quruluşdadir.Eninə zolqlidir.Bu to xuma bədəndə,başda,ətrafda,qırtlaqda,udlaqda,yem borusunun yuxarı hissəsində,dildə və düz arxa hissəsinin divarında yerləşır.Eninə zolaqlı əzələnin quruluş və funksional vahidi əzələ lifidir.Əsələ lifinin uzunluğu 10-100 mkm,bəzən 12,59 sm olur.Əzələ lifi uzun qaytanari olub,iki yu- varlaq uçu ilə vətərə keçir. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

6. Əzələ lifi sarkoplazmadan ibarətdir.Sarkpolazmada 10-100 qədər nüvə olur.Sarkoplazmada yığıcı aparat,orqanellər,əlavələr və hialoplazma olur.Yığıcı aparat boylama istiqamətdə yerləşən miofibrillərdən ibarətd- dir.Miofibrillər açıq və tünd zolaqlardan ibarətdir. Əzələ lifinin üstündə daxili və xarici qatlardan ibarət sarkolemma yer ləşir.Urək əzələsi.Əzələ toxumasının bu növu qeyri iradidir,ürəyin orta qişasını əmələ gətirir,mezodermanın visseral vərəqindən inkişaf edir. bu əzələnin hüceyrələri kardiomiositlər adlanır. Kardiomiositlərin quruluş və funksiyasından asılı olaraq ürək əzələsi işçi və kerici əsələyə ayrılır.İşci əzələ ürək əzələsinin çox hissəsini təş kil edir.Kardiomiositlərin bir-birilə birləşməsi çıxıntılar və ya anastomoz lar olur.Hüceyrələr bir nüvəli,bəzən iki nüvəli olur. Keçirici əzələ hüceyrələri işçi əsələ hüceyrələrinə nisbətən böyük diametrə malikdir,armudvari və ya uzunsov olub,anastomozlarla zən- gindir. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

7. Xususi əzələ toxuması tər,piy,süd vəzilərinin tərkibinə da xil olan hüceyrələrdir.Bu hüceyrələrdə miofilamentlər yığıcı zülallardan təşkil olunmuşdur və epiteli toxumasından inki- şaf edir.Neyroglial mənşəli əzələ toxuması hüceyrəvi quru- luşa malik olub,göz bəbəyini daraldır və gözün qişasında yerləşir. Sinir toxuması.Sinir toxumasi spesifik,yüksək differensasi Ya olunmuş,orqanızmin əsas inteqrasiya olan sinir sistemi Formalaşdırır.Sınır sisteminin funksiyası sinir heceyrələrı- Nin xüsusiyyətlərindən asılıdır.Sinir toxuması spesifik funk Siyanı yerinə yetirən neyronlardan və trofik,mühafizə,isti- Nad funksiyaları yerınə yetirən neyrogliya elementlərindən Ibarətdir. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

8. Sinir hüceyrələrinin quruluşu.Sinir sisteminin müxtəlif şöbələrində neyronlar formasına,ölçülərınə və funksiyasina görə fərqlənir.Funksiya- sina ğörə hissi və aralıq neyronlar olur.Hissi neyronlar xarıcı və ya daxi li mühitin təsirini sinir impulusu kimi toplayıb hərəki neyronlara ötürür hərəki neyronlar isə bu oyanmanı ötürür.Yerləşmə yerindən asılı olaraq neyronların çıxıntılarının uzunluğu bir neçə mik.1-1,5 m-ə qədər olur. Neyronların çıxıntıları funksional cəhətdən dendritlərə və neyritə ayrılır. Cıxıntının sayına görə neyronlar bir,iki və cox çıxıntılı olur. Bipolyar neyronun bir neyriti,bir dendriti olur.Bu neyronlar məməlilər də gözun daxili qulağın spiral ganglisində və s.olur. Neyronun üstünü plazmolemma-neyrolemma örtür.Bu qişada depol- yarızasiya dalğası anunauyğun olaraq,dendritlərdən perikariona və ney ritə ötürülür.Neyrofibrillər neyrofilamentlərdən ibarət lifli struktur olub, perikarionda qarışıq,,aksonda isə bir-birinə paralel yerləşır. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

9. Neyroqliya.Neyroqliya elementləri istinad,sərhəd,trofik, sekretor və mühafizə funksiyaiarını yerinə yetirir.Neyroqliya makroqliyaya və mikroqliyaya ayrılır.Maqroqliyaya ependi-mositlər,atrositlər,oliqodendroqliositlər aiddir.Ependimosit-lər baş beyin mədəciklərinin və onurğa beyin kanalının da-xili səthini örtür.Astrositlər uzun və qısa cıxıntılar olur.Qısa cıxıntı astrositlər mərkəzi sinir sisteminin boz maddəsində olur.Uzun cıxıntılıastrositlər mərkəzi sinir sisteminin ağ mad-dəsində olur. Sinir lifləri.Sinir hüceyrələrinin cıxıntıları onlarə əhatə ed-ən neyroqliya hüceyrələri ilə birlikdə sinir liflərini əmələ gəti-rir.Sinir lifləri quruluşundan,morfoloji xüsusiyyətlərindən ası-lı olaraq,mielinli və mielinsiz sinir liflərinə ayrılır. Mielinsiz sinir lifləri veqetativ sinir sistemiu ücün xarakterdir. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

10. Mielinli sinir liflərinin diametri 1-20 mkm-dir.Bunlarda bir dənə neyritin ya da dentritin ox silindri olur. Sinir qurtaracaqları.Sinir liflərinin üc aparatları sinir qur-taracaqları adlanır.Sinir qurtaracaqları reseptor,effektor və neyronlar arasındakı üc aparatlarına ayrılırlar.Effektor sinir qurtaracaqlarına enınə zolaqlı və saya əzələlərindəki sinir uçları və vəzili orqanların sekretor qurtaracaqları aiddir.Hə-rəki sinir qurtaracaqları sinir və əsələ toxumalarının birgə kompleks strukturudur.Hissi sinir qurtaracaqları hissi ney-ronların dendritlərinin uçunda olur.Reseptorlar yerləşmə ye-rindən və orqanizmin həyat fəaliyyətinin sinir tənziminin xa-rakterindən asılı olaraq ekstro və intero reseptorlara bölü-nür.Hissi sinir qurtaracaqları qəbul edilən qıcığın xarakterin dən asılı olaraq mexano,xemo,termo və baro reseprotlara ayrılır. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

11. Birləşdirici toxumada hissi sinir qurtaracaqları inkapsulyasiya ol-unmuş və olunmamışları olur.İnkapsulyasiya olunmamış qurtara-caqlar şaxələnən ox silindirinin şaxələrindən və gliya elementlə- rindən ibarətdir.Belə sinir qurtaracaqlarına Fater-Paçin,Meysner, genital cisimciklər və s. aiddir. Lövhəli cisimcikdə daxili kolba və kapsula olur.Lövhəli cismin kapsulası çoxlu miqdarda birləşdirici toxuma lövhələrindən iba-rətdir.Lamiə cisimciyi gliya elementlərindən və aksonun terminal şaxələrindən əmələ gəlir.Genital cisimcik cinsiyyət orqanlarında olur. Neyronlar arası sinapslar.Sinaps neyronların xüsusi təmas for- ması olub,sinir oyanmasının birtərəfli ötürülməsinin təmin edir. Morfoloji cəhətdən sinapsın presinaptik və postsinartik qütbləri olur.Birinci sinirin üç hissəsi presinaptik,ikinci sinirlə təmas yeri isə postsinaptik qütb adlanır. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

12. Kimyəvi və elektirik ötürücülüyünə malik sinapslar da möv-cuddur. Presinapstik qütb asetilxolin,noradrenalin qovuqları,mitoxon- driləri,sistemaları və neyrofilləri saxlayır.Bu qütb neyrona sinir impulsu ötürdükdə ekzositoz yolla sinaptik yarığa mediatoru buraxır.Mediator postsinaptik qürbəkeçib,onun nüfuz etmə qa-biliyyətini və sinir impulsunun generasiyasını dəyişir.Mediator rolunu eyni zamanda adrenalin,serotonin və amin yağ turşusu və s.yerinə yetirə bilər. İki neyronun cisminin və ya dendritlərin plazmalemması sıx yerləşərsə elektrotonik ssinaps yaranır.Sinir sistemi hissi,ara və hərəki neyronların sinapsları ilə birləşərək funksional fəal törəmə olan refleks qövsü yaranır.Onurğalı heyvanlarda əksər refleks qövslərində hissi və hərəki neyronlar arasında çoxlu ara neyronlar da yerləşir. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI

13. ƏZƏLƏ VƏ SİNİR TOXUMALARI