Δρ . Μάνος Κουτράκης , Πάνος Λεονταράκης, Αργύρης Σαπουνίδης & Πάνος Οικονομίδης

1. 4η Πανελλήνια ημερίδα Υδρολογίας και Υδατικών Πόρων: «Διαχείριση Διακρατικών Υδάτων», Ξάνθη 16 Νοεμβρίου 2007 Καταγραφή της Ιχθυοπανίδας του Ποταμού Νέστου* Δρ. Μάνος Κουτράκης, Πάνος Λεονταράκης, Αργύρης Σαπουνίδης & Πάνος Οικονομίδης Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας (ΙΝΑΛΕ) Νέα Πέραμος, ΚΑΒΑΛΑ E-mail: manosk@inale.gr *Η χρηματοδότηση της έρευνας γίνεται από την Κοινοτική Πρωτοβουλία INTERREG IIIA με ανάδοχο την Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δράμας-Καβάλας-Ξάνθης και την ΔΕΗ Α.Ε.

2. Σκοπός - Δράσεις • Καταγραφή και μελέτη της ιχθυοπανίδας του ποταμού Νέστου. • Εντοπισμός ειδών και πληθυσμών που χρήζουν προστασίας και ανάδειξης. • Ενίσχυση των ειδών που έχουν υποστεί πληθυσμιακή υποβάθμιση. • Η ενίσχυση μπορεί να γίνει είτε με τεχνητή αναπαραγωγή, εκτροφή των νεαρών ατόμων και στη συνέχεια εμπλουτισμό των υποβαθμισμένων οικοτόπων είτε με τη μεταφορά γεννητόρων από τα ανάντη προς τα κατάντι των φραγμάτων. Νέστος -Φ/Λ Θησαυρού Νέστος -Σταυρούπολη

3. Μεθοδολογία: Σταθμοί δειγματοληψίας • Πραγματοποιήθηκαν 2 εποχικές δειγματοληψίες (Καλοκαίρι και Φθινόπωρο ’06) • Στα ρέοντα ύδατα, επιλέχθηκαν 5 σταθμοί κατά μήκος του π. Νέστου και άλλοι σταθμοί στα μεγαλύτερα ρέματα του (Σταθμοί: 1-15) • Στις Φ/Λ επιλέχθηκαν 3 σταθμοί ανά λίμνη, ώστε να καλύπτουν όλο το μήκος τους (Σταθμοί: Α-Ζ)

4. Μεθοδολογία:Περιγραφή δειγματοληψιών • Στα ρέοντα ύδατα (π. Νέστος και παραπόταμοι) γίνεται ερευνητική αλιεία με χρήση συσκευήςηλεκτραλιείας (Η/Α). Η δειγματοληψία γίνεται με δύο συνεχόμενες διελεύσεις ώστε να συλληφθούν ψάρια τα οποία μπορεί να ξέφυγαν στο πρώτο πέρασμα. Τα ψάρια απελευθερώνονταν επιτόπου ή όταν κρίνονταν αναγκαίο συντηρούνταν σε διάλυμα φορμαλδεύδης (6%). • Στις Φ/Λγίνεται αλιεία που βασίστηκε στη χρήση στατικών διχτυών (απλάδια), μήκους 10 m και ύψους 2 m, διαφορετικού μεγέθους ματιού (7, 15, 22, 28, 40, 60 και 80 mm) οργανωμένων σε ομάδα με όλα τα μεγέθη ματιού σε τυχαία σειρά με ενδιάμεσο κενό 1 m. Τρεις (3) ομάδες από τα δίχτυα αυτά τοποθετούνταν σε επιλεγμένους σταθμούς που να καλύπτουν όλο το μήκος κάθε Φ/Λ. Τα δείγματα συντηρήθηκαν στην κατάψυξη μέχρι την επεξεργασία τους στο εργαστήριο.

5. Τα κύρια είδη ιχθυοπανίδας που βρέθηκαν στο ποτάμιο σύστημα του Νέστου

6. Μπριάνα (Barbus strumicae) • Η Μπριάνα ζει σε ποτάμια με μέτρια ή ισχυρή ροή. Κρύβεται κάτω από πέτρες, φύλλα και ρίζες των δένδρων. • Τρέφεται με φυτά και ιδιαίτερα με φύκη, αλλά και με ασπόνδυλα. • Αναπαράγεται αργά τηνΆνοιξη σε πετρώδεις πυθμένες, αφού μεταναστεύσει αντίθετα στο ρεύμα. Τα αβγά αποθέτονται στην άμμο, στις ρίζες των επιπλεόντων φυτών και σε φυτά που καταβυθίζονται.

7. Τυλινάρι (Squalius orpheus)(παλιό όνομα:Leuciscus cephalus) • Εντοπίζεται σε μικράή μεγαλύτερα ρεύματα και ποταμούς με μικρή ή ενδιάμεση ροή. Κυρίως όμως εντοπίζεται στιςλίμνες. • Τρέφεται με έντομα και σκουλήκια, καθώς επίσης και με φύκη και άλγη. Τα μεγάλα άτομα τρέφονται με διάφορα είδη άλλων ψαριών. • Αναπαράγεται αφήνοντας τα ωχροκίτρινα αβγά του σε άμμο, πέτρες και φύκια, σε τρεχούμενα νερά.

8. Τσιρώνι (Rutilus rutilus) • Κατοικεί σε χαμηλής ροής ή στάσιμα, λασπώδη νερά. • Μπορεί να αναπτυχθεί σε κακής ποιότητας, ακόμη και μολυσμένα νερά. • Τρέφεται με προνύμφες εντόμων, έντομα, καρκινοειδή αλλά και με φυτά. • Είναι φυτόφιλο είδος και ανα-παράγεται την άνοιξη, από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο.

9. Περκί (Perca fluviatilis) • Εντοπίζεται σε σημεία ποταμών με χαμηλή ροή και στις φραγμαλίμνες του Νέστου. Αποφεύγει τα κρύα, και υψηλής ροής ύδατα όπου δεν μπορεί να αναπαραχθεί. • Εντοπίζεται επίσης σε σημεία όπου υπάρχει άφθονη υδρόβια βλάστηση. • Είναι αρπακτικό είδος. Τα νεαρά άτομα τρέφονται με ζωοπλαγκτό και βενθικά ασπόνδυλα ενώ τα ενήλικα τρέφονται με ασπόνδυλα και ψάρια, κυρίως Μουρμουρίτσες και Τσιρώνια. • Αναπαράγεται την άνοιξη.

10. Γουρουνομύτης (Chondrostoma vardarensis) • Κατοικεί σε σημεία ποταμών που βρίσκονται σε πεδινές περιοχές και έχουν μεγάλη ροή αφού απαιτεί μεγάλες ποσότητες οξυγόνου. • Τρέφεται κυρίως με τα προσκολημμένα στις πέτρες φύκη. • Απειλείται από την ρύπανση των υδάτων καθώς και από την μείωση των νερών.

11. Θρακοβελονίτσα (Cobitis strumicae) • Η Θρακοβελονίτσα βρίσκεται σε περιοχές του ποταμού Νέστου με χαμηλή ροή του νερού, και αμμώδη πυθμένα, όπου μένει κρυμμένη κατά τη διάρκεια της ημέρας. • Φιλτράρει την άμμο για να βρει τροφή. • Αναπαράγεται την Άνοιξη και τα αβγά αποθέτονται στον πυθμένα και σε φυτά σε περιοχές με ρηχά, τρεχούμενα νερά. • Απειλείται από τη ρύπανση και την καταστροφή των οικο-τόπων της.

12. Τσιρωνάκι (Alburnoides bipunctatus) • Βρίσκεται σε σημεία με πολύ ήρεμα ύδατα. • Τρέφεται με προνύμφες εντόμων και νεκρά έντομα, καθώς επίσης και με καρκινοειδή και διάτομα. • Η αναπαραγωγή γίνεται από τον Απρίλιο μέχρι τον Ιούνιο.

13. Γυφτόψαρο (Gobio bulgaricus) • Βρίσκεται σε σημεία με μεγάλη ροή, με αμμώδη πυθμένα ή πυθμένα με αμμοχάλικο αλλά μπορεί να εμφανιστεί και σε λιγότερο στάσιμα νερά. • Τρέφεται με προνύμφες εντόμων, μαλάκια και καρκινοειδή. • Εμφανίζει έντονη δραστη-ριότητα κατά τη διάρκεια της ημέρας αλλά η συμπεριφορά του αλλάζει με την παρουσία άλλων αρπακτικών ειδών.

14. Μουρμουρίτσα (Rhodeus amarus) • Η Μουρμουρίτσα βρίσκεται σε σε μέρη του ποταμού όπου τα νερά έχουν πολύ χαμηλή ροή. Τρέφεται κυρίως με φυτά αλλά και με προνύμφες εντόμων. • Αναπαράγεται την Άνοιξη από-θέτοντας τα αβγά της στο εσωτερικό μυδιών του γλυκού νερού. Εκεί γονιμοποιούνται από το αρσενικό το οποίο προστατεύει την περιοχή από εχθρούς. • Τα νεαρά ψαράκια που γεννιούνται φεύγουν από το μύδι ένα μήνα μετά.

15. Πετροχείλι (Barbatula bureschi) • Ζει σε σημεία με μεγάλη ροή και χαλικώδη ή πετρώδη πυθμένα, καθώς χρειάζεται καλά οξυγονωμένα νερά για να αναπτυχθεί. • Τρέφεται με φύκια, διάτομα και άλλους μικροοργανισμούς, ενώ αποτελεί τροφή άλλων ψαριών (κυρίως της πέστροφας).

16. Άγρια πέστροφα (Salmo macedonicus) • Η Άγρια Πέστροφα βρίσκεται μόνο στα ορεινά τμήματα του Ποταμού Νέστου πριν τα φράγματα. Προτιμά νερά κρύα και καλά οξυγονωμένα και με υψηλή ταχύτητα ροής. • Τρέφεται με βενθικά ασπόνδυλα, προνύμφες εντόμων και μικρά μαλάκια. • Αναπαράγεται στα τμήματα του ποταμού που έχουν υπόστρωμα από κροκάλες και βλάστηση. • Απειλείται από την ερασιτεχνική αλιεία καθώς ο πληθυσμός έχει μειωθεί πάρα πολύ.

17. Γριβάδι (Cyprinus carpio) • Εντοπίζεται κυρίως σελίμνες με μεγάλη μάζα νερού καθώς και σε ποταμούς με μικρή ροή ή λιμνάζοντα νερά. Αναπτύσσεται επίσης σε τυρβώδη νερά με αργιλώδης πυθμένες. • Τρέφεται με υδρόβια έντομα, οστρακόδερμα, μαλάκια, καθώς επίσης και με σπόρους φυτών, φύκη και άλγη. • Αναπαράγεται την άνοιξη και το καλοκαίρι αφήνοντας κολλώδη αβγά στη βλάστηση ρηχών νερών.

18. Εισαγόμενα είδη ψαριών

19. Ιριδίζουσα (Αμερικάνικη) Πέστροφα (Oncorhynchus mykiss) • Στους ποταμούς συχνά βρίσκεται η Ιριδίζουσα ή Αμερικάνικη πέστροφα, η οποία προέρχεται είτε από εμπλουτισμούς, είτε από διαφυγές ιχθυδίων από τις πεστροφοκαλλιέργειες. • Τα ενήλικα άτομα τρέφονται με υδρόβια και επίγεια έντομα, μαλάκια, καρκινοειδή, αυγά άλλων ψαριών και άλλα μικρά ψάρια (ακόμα και πέστροφες). Τα νεαρά άτομα τρέφονται κυρίως με ζωοπλαγκτόν.

20. Ηλιόψαρο (Lepomis gibbosus) • Επίσης Αμερικάνικης προέλευ-σης, προέρχεται μάλλον από τυχαία ή σκόπιμη διασπορά στην περιοχή της Βουλγαρίας. • Εντοπίζεται σε λίμνες και ποτάμια. • Τρέφεται κυρίως με σκουλήκια, καρκινοειδή και έντομα αλλά και με μικρά ψάρια και άλλα σπονδυλωτά, καθώς επίσης και αυγά ψαριών.

21. Κουνουπόψαρο (Gambusia affinis) • Από εμπλουτισμούς στις ελώδεις περιοχές για την καταπολέμηση των κουνουπιών προέρχεται και το Αμερικάνικο Κουνουπόψαρο (Gambusia holbooki).

22. Ψευδορασμπόρα (Pseudorasbora parva) • Είδος της Άπω Ανατολής που έχει όμως εισαχθεί σε πολλές περιοχές του κόσμου. • Θεωρείται επιβλαβές καθώς ανταγωνίζεται το γόνο των άλλων ψαριών εξαιτίας της υψηλής του αναπαραγωγικής ικανότητας.

23. Προκαταρκτικά αποτελέσματαστη παρακολούθηση της Ιχθυοπανίδας

24. Προκαταρκτικά αποτελέσματα: Είδη που συλλέχθηκαν • Συνολικά βρέθηκαν 17 είδη (8 οικογένειες). • Καλοκαίρι ’06: 13 είδη (9 στα ανάντη, 10 στα κατάντη, 8 στις φραγμαλίμνες). • Φθινόπωρο ’06: 11 είδη (8 στα ανάντη, 9 στα κατάντη, 8 στις φραγμαλίμνες). • Άνοιξη ’07: 11 είδη (όλα στα κατάντη, 5 στα ανάντη, 8 στις φραγμαλίμνες).

25. Προκαταρκτικά αποτελέσματα: Συνολική αφθονία-Ρέοντα ύδατα • Το μεγαλύτερο ποσοστό των δειγμάτων ιχθυοπανίδας στα ρέοντα ύδατα με τη χρήση Η/Α αποτέλεσε η Μπριάνα (Καλοκαίρι) και το Τυλινάρι (Φθινόπωρο και Άνοιξη). • Τα υπόλοιπα είδη (Μουρμουρίτσα, Τσιρωνάκι, Θρακοβελονίτσα, κτλ) συμμετείχαν με αρκετά μικρότερα ποσοστά, χωρίς έντονες εποχικές διακυμάνσεις.

26. Προκαταρκτικά αποτελέσματα: Αφθονία ανάντη-Ρέοντα ύδατα • Η Μπριάνα (το Φθινόπωρο) και το Τυλινάρι (το Καλοκαίρι και την Άνοιξη) κατέχουν τα μεγαλύτερα ποσοστά αφθονίας. • Σημαντική είναι η παρουσία των Τσιρωνάκι και Σύρτη

27. Προκαταρκτικά αποτελέσματα: Αφθονία κατάντη-Ρέοντα ύδατα • Καί στα κατάντη, η Μπριάνα (το Καλοκαίρι) και το Τυλινάρι (το Φθινόπωρο και την Άνοιξη) κατέχουν τα μεγαλύτερα ποσοστά αφθονίας. • Σημαντική είναι η παρουσία των Θρακοβελονίτσα, Μουρμουρίτσα και Τσιρωνάκι.

28. Προκαταρκτικά αποτελέσματα: Αφθονία-Φ/Λ Πλατανόβρυσης

29. Προκαταρκτικά αποτελέσματα: Αφθονία-Φ/Λ Θησαυρού

30. Προκαταρκτικά αποτελέσματα: Αφθονία-Φ/Λ • Φ/Λ Πλατανόβρυσης: • •Το Περκί εμφανίζει τη μεγαλύτερη αφθονία το Καλοκαίρι και το Φθινόπωρο, ενώ την Άνοιξη δίνει τη θέση του στο Τυλινάρι. • •Η βιομάζα δεν ακολουθεί την αφθονία σε καμιά περίοδο. Η Μπριάνα επικρατεί το Καλοκαίρι, το Τσιρώνι το Φθινόπωρο και το Τυλινάρι την Άνοιξη. • Φ/Λ Θησαυρού: • •Χαρακτηριστική είναι η παρουσία δύο επιπλέον ειδών, του Σύρτη και του Σίρκου. • •Ιδιαίτερα αυξημένη είναι η παρουσία του Τσιρωνιού και του Τυλιναριού, ενώ με μικρά ποσοστά συμμετέχει ο Σύρτης και το Σίρκο. • •Ο Σύρτης εμφανίζεται με σημαντικά ποσοστά βιομάζας, κυρίως το Φθινόπωρο. • •Το Περκί με 20% των συλλήψεων το Καλοκαίρι, το Φθινόπωρο εμφάνισε σχεδόν μηδενικά ποσοστά, για να επανεμφανιστεί την Άνοιξη.

31. Προκαταρκτικά συμπεράσματα από τη παρακολούθηση της Ιχθυοπανίδας

32. Προκαταρκτικά Συμπεράσματα • Απουσία ειδών: Χέλι (Anguilla anguilla), Πεταλούδα (Carassius gibelio), το Μικροσίρκο (Leucaspius delineatus) και Σαρδελομάνα (Alosa fallax), λόγω ίσως της αδυναμίας των αλιευτικών εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν (π.χ. για το Μικρόσιρκο) ή της ίδιας της απουσίας τους από το οικοσύστημα λόγω της κατασκευής των μεγάλων φραγμάτων αλλά και των μικρών υδατοφραγμών, όπως αναβαθμίδες, πέδιλα γεφυρών, κ.ά. • Μειωμένη βιοποικιλότητα στη Φ/Λ Πλατανόβρυση: απομόνωση του συγκεκριμένου οικοσυστήματος από τη δημιουργία των φραγμάτων που εμποδίζουν τη μετακίνηση των ψαριών προς τις πηγές και το Δέλτα. Ο Σύρτης βρέθηκε στα ανάντη του Φ/Λ Θησαυρού και στα κατάντη του Φ/Λ Πλατανόβρυσης, αλλά όχι στη ίδια τη Φ/Λ. Το κύριο πρόβλημα από την κατασκευή των φραγμάτων είναι η αποκοπή των άλλοτε ενιαίων πληθυσμών ιχθυοπανίδας ανάντη και κατάντη και επομένως η διακοπή της ευεργετικής ενδογαμίας που υπήρχε πριν σε ένα μεγαλύτερο και σταθερότερο γενετικό απόθεμα.

33. Προκαταρκτικά Συμπεράσματα • Το διαχειριστικό μέτρο της τεχνητής διασποράς ζωντανών ιχθυδίων (εμπλουτισμός) ειδών όπως το Κουνουπόψαρο και το Ηλιόψαρο, αλλά και άλλων ειδών όπως ο Κυπρίνος και η Πεταλούδα, επηρεάζει άμεσα την αφθονία αυτών αλλά και άλλων ειδών. Εκτιμάται ότι η συνύπαρξη ειδών από διαφορετικά υδάτινα συστήματα, μπορεί να επιφέρει σοβαρή αλλοίωση ή/και εξαφάνιση μελών της ιθαγενούς ιχθυοπανίδας του συστήματος υποδοχής. • Η χαμηλότερη θερμοκρασία του εξερχόμενου νερού από τη Φ/Λ Πλατανόβρυσης πιθανώς να επηρεάζει το βιολογικό κύκλο των ψαριών του κάτω ρού του ποταμού. Οι απότομες πλημμύρες λειτουργούν σαν ένας επιπλέον παράγοντας αστάθειας καθώς είναι δυνατόν να απομακρύνουν ψάρια από τα ενδιαιτήματα τους και να αλλάξουν τον βιότοπο και τα ενδιαιτήματα τους.

34. Απειλές και Προστασία της Ελληνικής Ιχθυοπανίδας

35. Φράγμα Πλατανόβρυσης Κεφαλάρι Δράμας Απειλές και Διαταραχές της Ελληνικής Ιχθυοπανίδας (1) • Ρύπανση των ελεύθερων νερών από ταβιομηχανικά και αστικά λύματα. • Η κατασκευή των φραγμάτων γίνεται χωρίς πρόνοια για τις μεταβολές στα ενδιαιτήματα των ψαριών και έτσι συχνά τα φράγματα διακόπτουν βιολογικές διαδικασίες όπως η μετανάστευση των ειδών (π.χ. Χέλι). • Η ύδρευση και οι χρήσεις νερού από τον άνθρωπο μπορεί να απειλήσουν τα είδη ψαριών, είτε εξαιτίας της εξάντλησής τους είτε γιατί η χρήση τους συμπίπτει με την ανάγκηχρήσης από τους ιχθυοπληθυσμούς.

36. Ηλιόψαρο Απειλές και Διαταραχές της Ελληνικής Ιχθυοπανίδας (2) • Η μεγάλη απειλή από τα αρδευτικά έργα εστιάζεται σε δύο σοβαρά ενδεχόμενα: την ανάμειξη της ιχθυοπανίδας από δύο διαφορετικά υδάτινα συστήματα, με κίνδυνο εξαλείψεων εξαιτίας του ανταγωνισμού και την αλλοίωση των ενδιαιτημάτων από αναμείξεις. • Ανεξέλεγκτοι εμπλουτισμοί: η συνύπαρξη ειδών που προέρχονται από διαφορετικά υδάτινα συστήματα, εξαιτίας της απελευθέρωσης ζώντων ατόμων ξενικής προέλευσης, μπορεί να επιφέρει σοβαρή αλλοίωση ή/και εξαφάνιση μελών της ιθαγενούς ιχθυοπανίδας του συστήματος υποδοχής (π.χ. Ηλιόψαρο). • Παράνομη αλιεία: Η χρήση διχτυών που φράζουν ολόκληρη την κοίτη του ποταμού, η χρήση ηλεκτραλιείας,η χρήση δυναμίτιδας για την εξαλίευση μόνο λίγων ατόμων και η χρήση δηλητηριωδών ουσιών όπως χημικών.

37. Αποκατάσταση της κινητικότητας ειδών ιχθυοπανίδας: «Σκάλες ψαριών» • Τα φράγματα (μικρά και μεγάλα για ηλεκτρισμό, ύδρευση αλλά και αναβαθμοί για πέδιλα γεφυρών κλπ.) συμβάλλουν στην μείωση της ποικιλότητας των ειδών, εμποδίζοντας την μετακίνησή τους κατά μήκος του ποταμού. • Ο λύσεις που χρησιμο- ποιούνται για την αποκατά- σταση της κινητικότητας των ειδών ιχθυοπανίδας είναι η κατασκευή «σκαλών». • Αυτές παρακάμπτουν τον κυρίως ρου του ποταμού ή δημιουργούν «σκαλιά» όπου υπάρχουν μικρές δεξαμενές που φιλοξενούν τα ψάρια καθώς αυτά κινούνται ανάντη του φράγματος.

38. Σας ευχαριστώγια την προσοχή σας!