Araştırma Evreni ve Örneklem

1. Araştırma Evreni ve Örneklem • Araştırma teknikleri uygulanırken iki temel yol izlenir. • Tam sayım ve örnekleme En sağlıklı araştırma evrenin tamamının araştırma kapsamına alınmasıdır. Seçilmiş araştırma tekniğinin evrenin tümüne uygulanması durumunda tam sayım yapılmış olur. Örnek, nüfus sayımları, herhangi bir kurumda ya da fabrikada çalışanlar üzerinde tam sayım yapılabilir. Bunlar, fiziksel olarak toplu halde bulunana ve sayıları sınırlı olan küçük çaplı evrenleri kapsar. Ancak evrenin tamamını incelemeye gerek yoktur. Sınırlı bilgi çözümlemede yeterli olabilmektedir. Evrenin tümü yerine onu temsil eden örneklem seçilir.

2. Araştırma Evreni ve Örneklem Araştırma birimi: Bir araştırmanın konusunu oluşturan unsurlardır. Örneğin, üniversite gençliği,yaşlılar vb. Araştırma evreni: Bir araştırmanın konusunu oluşturan araştırma biriminin tamamı o araştırmanın evrenini oluşturur. Örneğin, Ankara’da orta öğretim üzerine yapılacak bir araştırmada, Ankara’daki orta öğretim gençlerinin tamamı, araştırmanın evrenini oluşturur. Araştırmanın örneklemi: Araştırmanın konusunu oluşturan evrenin tüm özelliklerini yansıtan bir parçasının seçilmesine örnekleme, bu yola seçilmiş gruba örneklem denir.

3. Örnekleme Nedenleri • Örneklem seçilerek yapılan araştırmalar, tüm evrenin incelenmesi kadar sağlıklı, güvenilir ve geçerli olur. • Örnekleme nedenleri: • Genel nedenler: 1-Maliyet sorunu: Evren büyüdükçe evrenin her biriminin teker teker incelenmesi araştırmanın maliyetini arttırır. Örneğin Türkiye ölçeğinde yapılacak bir araştırmada nüfusun tamamını araştırmaya dahil etmek maliyetler açısından çok zordur. Proje destekleri, araştırma maliyetleri açısından katkı sağlar 2-Zaman sorunu: Araştırma ile beklenen pratik yararın sağlanabilmesi için, araştırmanın belirli bir zaman aralığında yapılarak tamamlanması gerekir. Bunun en önemli nedeni, toplumsal olayların hızlı değişme süreci içinde olmasıdır. Aksi halde elde edilen sonuçlar eskiyebilir. 3-İnsan kaynağı sorunu: Araştırma yapılırken en önemli noktalardan biri araştırmayı gerçekleştirecek yeterli sayıda insan kaynağının olmasıdır. Bu kaynağın aynı zamanda eğitilmesi önemli bir konudur.

4. Örnekleme Nedenleri • Teknik nedenler: -İnceleme konusu olan evrenin tam olarak belirlenmesinde zorluklar olabilir. Örneğin, kadına yönelik şiddet konusunda yapılan bir araştırmada, araştırmacı ancak resmi kayıtlara geçmiş vakalar üzerinden araştırma yapabilir. -Suçluluk, engelli olma durumu, bulaşıcı hastalık vb. konularda ya da toplum tarafından onaylanmayan, kınanan durumlarda saklama eğilimi nedeniyle evrenin tamamı belirlenemez. -Bazı araştırmalar denekler üzerinde zararlı sonuçlara yol açabilir. Özellikle doğa bilimlerinde bu tür araştırmalara rastlanabilmektedir. Bu nedenlerle ve daha pratik olduğu için araştırmalarda örneklem seçilir.

5. Araştırma Örneklemi • Örneklem seçilirken; -Temsil yeteneği taşımalıdır. Yani örneklem seçildiği evrenin temel özelliklerini taşımalıdır. -Yeterli büyüklükte olmalıdır. -Tarafsızlık ilkesi korunmalıdır. • Bunun için, -evrenin sınırlandırılması gerekir. -evreni oluşturan birimlerin tanımlanması gerekir. Örneğin, şiddet mağduru kadınlar konusundaki bir araştırmada şiddete maruz kalmış kadın ne demektir, temel özellikleri nedir belirlenmesi gerekir.

6. Örneklem Büyüklüğü • Güvenilir sonuçlar sağlayacak en uygun örneklem büyüklüğü, hacminin ne olacağı belirlenmelidir. • Bu noktada evrenin niteliği, maddi koşullar, teknik olanaklar, hata payı, güven sınırı göz önünde bulundurulmalıdır. • Evrenin homojenlik derecesi bilinmelidir. Evren homojen ise, yani birbirine benzer parçalardan oluşmuşsa, küçük örneklem yeterli olabilir. Homojenlik derecesi azaldıkça örneklem sınırının genişletilmesi gerekir. • Örneklem büyüklüğü, örneklemin kapsamına alınan birimlerin toplamıdır. • Örneklem büyüklüğü ile evren büyüklüğü arasındaki oranın yüzde olarak ifadesi örneklem oranıdır. n (Örneklem büyüklüğü ) x 100 = örneklem oranı N (evren büyüklüğü )

7. Örnekleme teknikleri • Güvenilir hesaplarla seçilmiş bir örneklem, geniş bir evrende yapılacak araştırmalar kadar güvenilir sonuçlar verir. • Örnekleme Teknikleri: A.Tesadüfi Örnekleme (Rastlantısal örnekleme) 1.Basit tesadüfi örnekleme 2. Sistematik tesadüfi (katmanlı) örnekleme B. Tabakalı Örnekleme 1.Oranlı tabakalı örnekleme 2. Oransız tabakalı örnekleme C. Küme örneklemesi -Alan örneklemesi D. Bilinçli Örnekleme 1. Monografik örnekleme 2. Kota örneklemesi 3.Tipik birimler örneklemesi (güdümlü örneklem)

8. Örnekleme teknikleri A.Tesadüfi Örnekleme (Rastlantısal örnekleme): Saptanan örneklem büyüklüğüne göre evrenin herhangi bir parçasının alınmasıdır. Araştırma birimlerinin seçimi rastlantısal olarak yapılır. Bu, örneklem seçiminin plansız, sistemsiz, kuralsız yapıldığı anlamına gelmez. Evreni oluşturan her birime örnekleme dahil olma noktasında eşit şans tanınır. 1.Basit tesadüfi örnekleme: Evrenin büyüklüğü belirlendikten sonra, evrendeki her birime numara verilir ve numara sırasına göre listeler hazırlanır. Seçim kütükleri, abone listeleri (elektrik, su vb.) gibi yansız olduğu düşünülen hazır listelerden yararlanılabilir. Basit tesadüfi örneklemede, evren homojen olmalı yani örneği oluşturan birimlerin aynı özelliği göstermesi gerekir. Hazırlanan numaralandırılmış listelerdeki her bir numara bir kağıda yazılır ve örneklem sayısı kadar numara çekilir. Tombala, piyango çekilişlerinde uygulanan sistemdir.

9. Örnekleme teknikleri 2. Sistematik tesadüfi (katmanlı) örnekleme:Evreni oluşturan unsurları özelliklerine göre gruplandırarak homojen tabalara ayırma ve örneklemi bu tabakalardan alma işlemidir. Örneğin temsil yeteneğini arttırmak için tabakalandırma yapılır. Araştırma konusuna göre tabakalar, bölge, şehir, yaş, cinsiyet vb. olabilir. Örneğin, öğrenciler üzerine yapılan bir araştırmada kız ve erkek öğrencilerin eşit temsil edilebilmesi için kız ve erkekler ayrı ayrı listelenir ve bu listelerden basit tesadüfi örneklemeyle istenilen sayıda örnek seçilir. Yani iki işlem söz konusudur; önce evren tabakalara ayrılır, sonra evrenden basit tesadüfi örneklemeyle örneklem oluşturulur.

10. Örnekleme teknikleri B. Tabakalı Örnekleme: Tabakaların örneklem içindeki sayısal ağırlıkları da önem kazanır. Araştırmaya dahil olan bireyler belirli ölçülere göre tabakalara ayrıldığında her tabakaya eşit sayıda kişi düşmez. Eğer her tabakadan eşit sayıda birey seçilirse, az ve çok bireyli tabakalardan alınan örneklerde temsil yeteneği farklı olur. 1.Oranlı tabakalı örnekleme: Her tabakanınevren içindeki oranıyla orantılı olarak örnek alınır. 2. Oransız tabakalı örnekleme: Her tabakadan eşit sayıda örnek alınır. Tercih edilen oranlı tabakalı örneklemedir.

11. Örnekleme Teknikleri C. Küme örneklemesi: • Evreni oluşturan birimlerin tam olarak listelenemediği durumlarda özellikle ülke çapında yapılan araştırmalarda uygulanır • Örneğin, Türkiye ölçeğinde liselerde yapılacak bir araştırmada, öğrenci listelerine ulaşılsa dahi tesadüfi örneklemeyle alınacak örnekler, topluluk içinde dağınık bir şekilde serpiştirilmiş olacağından örnek içindeki öğrencilere ulaşmak zor olacaktır. • Bu nedenle yaygın bir örneklemle çalışmak yerine, örneklem biriminin ait olduğu gruplar kümelenir. Yani öğrenciler değil, okullar kümelenir. • İki aşama söz konusudur: Önce evrendeki kümeler listelenir ve bunlar arasından tesadüfi örnekleme ile kümler belirlenir. Sonra ilke olarak bu kümelerde tam sayım yapılır. • Yukarıdaki örneğe göre, önce her ildeki liseler listelenir ve liselerden tesadüfi örnekleme ile evrene dahil olacak liseler belirlenir. Daha sonra bu liselerde tam sayım yapılır. • Kümelerin büyük ölçüde birbirine benzeyen birimlerden oluşması (homojen) hata payını büyütür, temsil yeteneğini azaltıcı rol oynar. • Tabakalı örneklemede tabakaların homojen olması aranırken küme örneklemesinde kümelerin heterojen olması aranır. Bu durumda hata payı azalır. • Coğrafi bölgeleri temsil edecek iller, ilçeler, köyler kümelendirilebilir.

12. Örnekleme Teknikleri D. Bilinçli Örnekleme: Bilinçli örneklemin kullanılamadığı durumlarda bilinçli örnekleme kullanılır. Üç bilinçli örnekleme tekniği bulunur. • Monografik örnekleme: Eldeki bilgilere dayanılarak evrenin bir alt grubu, evreni temsil edeceği gerekçesiyle seçilir. Bu teknikte mantıksal bir yaklaşım vardır. Belirlenen sınırlı örnek deneniyle alan araştırmasının maliyeti düşürülmektedir. Araştırma konusuna göre konunun temel karakteristik özelliklerini taşıyan dar kapsamlı bir örnek üzerinde alan araştırması gerçekleştirilir. Tek bir köy, ilçe ya da iş kolu örneklemi oluşturabilir. Daha sonra buralarda tam sayım ya da tesadüfi örnekleme gerçekleştirilebilir. Ancak bu tür araştırmalar sınırlı örneklemle yapıldığı için istatistiki hesaplama ve genellemeler yapmak mümkün değildir. Örneklemin evreni ne ölçüde temsil ettiği bilinemez.

13. D. Bilinçli Örnekleme: 2. Kota örneklemesi: Sınırlı evren, araştırmanın amacına göre belirli değişkenlere göre sınıflandırılır. Değişkenler yaş, cinsiyet, meslek vb. olabileceği gibi etnik köken, din, mezhep, kır, kenet gibi özellikler de olabilir. Evren seçilen özellikler çerçevesinde homojen alt gruplara ayrılır. Bu alt gruplardan örneklem seçilir. Örneğin, belirli bir hastalık grubu üzerine yapılacak bir araştırmada, örneklem şöyle hesaplanır. Hastanede bulunan toplam hasta sayısının araştırma kapsamına alınacak hasta sayısına bölünmesi ile elde edilecek orana kota denir. Örneğin hastanede toplam 500 hasta varken, örnekleme 100 hasta alınacaksa, Kota (Q)= 100 = 1 dir. 500 5 Yani her alt gruptan 20 hasta ile görüşülecek demektir.

14. 2. Kota örneklemesi: Kota saptandıktan sonra tanımlanan her alt gruptan kota oranında hasta ile görüşülür. Bu teknik ile küçük örneklem üzerinde çalışılabilir. Özellikle cevaplaması zor soruları ve hassas konuları kapsayan araştırmalar için kullanılabilen tekniktir. Örneğe girecek kişiler araştırmacı tarafından belirlenir. Bu araştırma için yanlılık yaratabilir. Ya da araştırmaya cevap vermek isteyenlere, ulaşılabilenlere rahat konuşanlara yer verme eğilimi doğabilir. Söz konusu yanlılık payının istatistiki tekniklerle hesaplanması da mümkün değildir. Bu nedenle bu araştırma sonuçlarına güvenilirlik konusunda sorular oluşabilir. Bu sorun farklı tekniklerin kullanılmasıyla aşılmaya çalışılır.

15. D. Bilinçli Örnekleme: 3.Tipik birimler örneklemesi (güdümlü örnekleme): Bilinçli örneklemenin bu şeklinde evren birbirine benzer alt gruplara ayrılır. Bunlar içinde araştırmanın konusuna ve problemini temsil edebilecek en tipik alt grup seçilir. Tipik birimi seçme işlemi tesadüfi ya da kota örneklemesi ile yapılabilir. Örneğin, meslek hastalıklarıyla ilgili olarak sanayi kesiminde yapılacak bir araştırmada, meslek hastalıklarının oluşturduğu tüm evren değil, hastalığın ortaya çıkma olasılığının fazla olduğu belli hizmet süresini aşmış işçiler evren kapsamına alınır. Bunalar arasından tesadüfi ya da kota örneklemesiyle örneklem seçilir.

16. D. Bilinçli Örnekleme: • Bazı risklerden dolayı bilinçli örnekleme yaygın kullanılmamalıdır. • Ya da diğer araştırma teknikleriyle bu araştırmalar desteklenmelidir. Kartopu tekniği: bir araştırmanın konusu çerçevesinde ulaşılan kişilerin tanıdığı kişilerle görüşmeler yapılarak gerçekleşen bir tekniktir.

17. Güvenilirlik ve Geçerlik Sorunu Güvenilirlik: • Çeşitli araştırma teknikleriyle elde edilen verilerin sağlıklı ve doğru olduğu, verinin kararlı ve değişmez bir özellik taşımasıyla ortaya çıkar. Aynı teknikle tekrarlanan ölçümlerin benzer sonuçlar vermesi gerekir. • Bir ölçme aracının değişik ölçümlerde aynı koşullar altında benzer sonuçlar vermesi o ölçüm aracının güvenilir olduğunu gösterir. • Örneğin mesafe ve ağırlık ölçümleri bu anlamda ifade edilebilir. Bir terazi bir paketi her seferinde on kilo gösteriyorsa o terazi güvenilirdir. • Yani güvenilirlik, bir ölçümün, bir bilimsel açıklamanın ölçmek ya da açıklamak istediği şeyi tutarlı biçimde ve doğru olarak göstermesi, açıklamasıdır.

18. Güvenilirlik: • Güvenilirlik noktasında karşılaşılan hatalar rastlantısal hatalardır. • Rastlantısal hata ölçme aracının yapısına bağlı olmayan hatalardır ve giderilebilir. Özellikle ölçme aracının kullanımında dikkatsizlik, ihmal vb. nedenlere bağlı olarak ölçümler arasında ortaya çıkan farklılıklardır. Bu hata ölçmeden ölçmeye değişen hatalardır. • Bir soru kağıdı ya da görüşme çizelgesi ile değişik uygulamalarda benzer sonuçlar alınabiliyorsa bu teknikler güvenilirdir denir. • Ancak bir veri toplama tekniğinin güvenilir olması aynı zamanda geçerli olması anlamına gelmez.Bu noktada geçerlik kavramına bakmak gerekir.

19. Geçerlik • Bir araştırma tekniği için güvenilirlik gerekli ancak yeterli koşul değildir. Bir ölçme aracının hem güvenilir hem de geçerli olması gerekir. • Bir ölçme aracının geçerli olması, konusuna uygunluğu ile doğru orantılıdır. Yani aracın geçerli olması için konusuna uygun ölçme aracı seçilmelidir. • Örneğin tartı ağırlık ölçmek, metre uzunluk ölçmek için uygundur. • Geçerlik, bir bilimsel açıklamanın ölçmek ya da açıklamak istediği şeyi gerçekten ölçmek ve açıklama niteliğine sahip olmasıdır. • Bir ölçme aracının geçerli olması için hem ölçtüğü konuyla ilgili olması hem de konuyu hatasız ölçmesi gerekir. • Geçerlik konusunda karşılaşılan hata sistematik hatadır. Bu, ölçme sürecini sürekli etkileyen bir hatadır. Sistematik hata sonuçları belirli bir yönde etkiler ve her ölçümde ortaya çıkan sabit hata şeklindedir.

20. Geçerlik • Örneğin cetvel ile yapılan ölçü ile dikiş mezurası ile yapılan ölçüm farklı olacaktır. Burada hata ölçme sistemine ilişkindir ve sistematik olarak hata verecektir. Çünkü kullanılan ölçü aracı sorunludur. • Bu durumda yani sistematik hatada hem geçerlik hem de güvenilirlikte sorun vardır. • Yani güvenilirlik ön koşuldur. Bir ölçümün geçerli olabilmesi için güvenilir olması gerekir. Ancak ölçüm güvenilir olduğu halde geçerli olmayabilir. • Örneğin bir tartı aracı her seferinde aynı koşullar altında aynı tartıyor ancak her seferinde on kilo fazla tartıyorsa ölçüm güvenilirdir ancak geçerli değildir. Çünkü on kilo fazla tartmaktadır.

21. Geçerlik • Ölçme işlemleri çok farklı değişkenler altında gerçekleşir. Özellikle sosyal bilimlerde ölçüm daha zordur. Araştırmacı bu değişkenleri kontrol altına almalıdır. • Araştırma sırasında karşılaşılan hataya sebep olan değişkenler örneğin, • Bireyler arasındaki farklılık (zeka, bilgi vb.) • Bireyin alan çalışması sırasında içinde bulunduğu koşullar (psikolojik, sağlık koşulları vb.) • Soruların açık olmaması • Uygulayıcıların farklı tutumları • Teknik düzeyde yapılan hatalar (yanlış işaretleme vb.) Bu hatalar ölçme aracıyla elde edilen bilgilerin güvenilirliği ve geçerliğini etkiler.

22. Güvenilirlik ve Geçerlik Sorunu • Bir ölçme aracının güvenilirliğini belirlemek için benzer koşullar altında tekrarlandığında aynı-benzer sonuçları vermesi gerekir. • Doğa bilimlerinde ölçme hatalarının saptanabilmesi için çok sayıda ölçüm tekrarı yapılır. Ancak sosyal bilimlerde bunu yapmak bazı sorunlara yol açabilir. Bu nedenle sosyal bilimlerde ikiden fazla tekrar yapılmaz. Bunun yerine ölçme işleminin yapıldığı grubun genişletilmesi daha olumlu sonuçlar verir. • Ancak sosyal bilimlerde ölçme araçları ne kadar geliştirilse geliştirilsin güvenilirlik konusunda bir kesinliğe ulaşılması zordur. • Örneğin bir kamuoyu araştırmasında, soru formu ne kadar iyi hazırlansa da kesin sonuç alınamaz. Ancak bir eğilim saptaması ya da gözlemin denetlenmesinde bir gösterge olur. Çünkü toplumsal olaylar karmaşık ve çok yönlüdür.

23. Geçerliğin Saptanmasında Kullanılan Ölçütler • Bu noktada ölçme aracının güvenilirliği ve geçerliği ile ilgili bazı hesaplamalar yapılır. Örneklem Hatası: Evrenin tamamı araştırmaya dahil edilmediği sürece yapılan ölçümler ancak yaklaşık olarak ifade edilebilir. Bu yaklaşık ifade evrendeki gerçek değerden değişik düzeylerde sapma gösterir. İşte tam sayım yapıldığında bulunacak gerçek değer ile örneklem sonucu elde edilen yaklaşık değer arasındaki farka örneklem hatası denir.

24. Geçerliğin Saptanmasında Kullanılan Ölçütler Özelliklerin evrendeki gerçek değerine parametre denir. Örneklemeyle elde edilen değerine ise tahmini değer denir. Planlanan araştırmada %95’lik güven düzeyi seçmek demek %5’lik bir hata payını kabul etmek demektir. Bu kabul edilebilir bir hata payıdır.

25. Örneklemin Saptanmasında Kullanılan Ölçütler Standart hata: tesadüfi örneklemle seçilen herhangi bir örneğin yeterli olup olmadığını anlamak için bazı istatistiki teknikler kullanılır. Bu istatistiklerin başında standart hata gelir. Standart hata= S (Standart sapma) n (Örneklem büyüklüğü) Standart sapma: her değerin ortalamadan yaptığı sapmaların ortalamasıdır. Yani standart sapma, dağılımdaki her bir değerin ortalamaya ne kadar uzaklıkta olduğunu gösteren bir ölçüdür. Gerçek bir dağılım ölçüdür. Standart hata ise varsayılan bir dağılıma ilişkin bir ölçüdür. Tasarlanmış, varsayılmış bir dağılımın ölçüsüdür. Standart hata ne kadar küçükse örneklem gerçeğe o kadar yakındır.

26. Örneklemin Saptanmasında Kullanılan Ölçütler Varyans katsayısı (Değişim katsayısı): Standart sapma için bulunan değerin büyüklük ya da küçüklüğü hakkında karar verebilmek için varyans katsayısı bilinmelidir. Varyans katsayısı standart sapma dağılımının yaygınlığını gösteren bir ölçümdür. Yani standart sapmanın ortalamaya göre yüzde olarak ifadesidir. Bulunan değerlerin ortalamaya göre yüzde kaçlık bir değişiklik gösterdiğini belirtir. V (varyans Katsayısı)= S(Standart sapma) X (Aritmetik ortalama) Amaç standart hatası minumum olan bir örneklem seçmektir.