اقتصاد مقاومتي، مفاهيم، قلمرو و راهكارها

1. باسمه‌تعالي اقتصاد مقاومتي،مفاهيم، قلمرو و راهكارها دكتر داود دانش‌جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه علامه طباطبايي بيست و سومين همايش سالانه سياست‌هاي پولي و ارزي ”ثبات اقتصادي و حمايت از توليد“ تهران- 5 و 6 خرداد 1392

2. مفهوم مقاومت (Resilience): مقاومت: اشاره به استعداد بازيابي و برگشت به وضعيت اوليه پس از مواجهه با تكان (شوك) دارد. مقاومت داراي معناي متفاوتي است، بطور مثال در: روانشناسي: مقاومت به معناي مقاومت رواني فرد پس از مواجهه با افسردگي و يا بيماري را مي‌گويند. مواد: مقاومت مواد يعني خاصيت فيزيكي مصالح در حفظ شكل ظاهري خود بعد از اينكه آن شي‌ء تحت فشار و يا كشش قرار مي‌گيرد (خاصيت كشش‌پذيري) سيستم: مقاومت سيستم يعني ميزان توانايي سيستم در مقابله با تخريب ناگهاني.

3. در ادبيات اقتصاد مقاومتي، عوامل فراواني كه در چگونگي مقاومت نقش دارند را چنين مي‌شمارند: ساختار اقتصاد: بويژه سطح سرمايه انساني، سرمايه سازماني و وجود صنايع پيشرو در اقتصاد. ميزان انعطاف‌پذيري و پيش‌بيني تدابير اوليه براي مواجهه با شوك‌هاي ناگهاني، بطور مثال انعطاف‌پذيري در قراردادها و امكان تغيير در تحول مقادير و برنامه زماني، انعطاف‌پذيري در توليد كه امكان توليد محصولات مختلف را ايجاد كند و يا وجود كارگران چند پيشه كه با مواجهه در بيكاري در يك حوزه به راحتي قابل انتقال به ساير حوزه‌ها باشد و همچنين روابط مناسب با مشتريان در صورت وقوع مشكلات.

4. از اين اصطلاح در روانشناسي براي سنجش ميزان مقاومت روان در برابر تنش و يا فشار ناگهاني روحي استفاده مي‌شود. برداشت ديگر در همين راستا، تاكيد بر ميزان مقاومت در مقابله با اتفاقات ناگوار ناگهاني در آينده دارد. مقاومت روان:

5. در فيزيك و مهندسي، مفهوم مقاومت به ميزان توانايي مصالح در جذب انرژي اشاره دارد. بطور مثال وقتي كه مصالح پس از فشار وارده، تغيير شكل داده و پس از برداشتن فشار، مجدداً به حالت اوليه برمي‌گردند، در اين حالت انرژي جذب شده مجدداً بازيابي مي‌شود. بنابراين ميزان مقاومت مصالح به حداكثر جذب انرژي در يك واحد حجم از مصالح اشاره دارد كه بصورت قابل بازگشت (Elastic) در شي‌ء جذب شده باشد. مقاومت مصالح:

6. مقاومت اقتصادي يا اقتصاد مقاومتي (Economic Resilience) ميزان توانايي اقتصاد براي بازگشت به كاركرد عادي خود پس از مواجهه با تكان وارده را مورد بحث قرار مي‌دهد. تكان وارده به اقتصاد مي‌تواند ناشي از عوامل بيروني و يا ضعف‌هاي دروني اقتصاد باشد. براي تحليل مقاومت اقتصادي دو رويكرد كلي وجود دارد: 1- رويكرد مديريت ريسك: در اين روش ميزان احتمال شكست سيستم مورد محاسبه قرار مي‌گيرد. (Risk Management) 2- رويكرد مهندسي مقاومت: در اين رويكرد روش‌هاي تقويت مقاومت سيستم و همچنين ايجاد انعطاف‌پذيري بيشتر در برابر فشارهاي وارده مورد مطالعه قرار مي‌گيرد. (Resilience Engineering)

7. براي اينكه يك اقتصاد مقاوم باشد بايد قادر باشد تا تهديدهاي مختلفي را كه با آن روبرو مي‌شود، دفع كند. Sammie & Martin (2010): در صفحه 27 مقاله خود در مورد تهديدهاي مختلفي كه يك اقتصاد با آن روبرو مي‌شود را به اين صورت ذكر مي‌كند: - چرخه‌هاي ركودي، به ميدان آمدن رقيب جديد، تغيير فناوري به اين ليست مي‌توان موارد ديگري مثل شوك‌هاي وارده به اقتصاد در ارتباط با تحريم‌هاي خارجي، زلزله و ديگر بلاياي طبيعي و حتي جنگ را اضافه كرد اقتصاد مقاوم بايستي توانايي دفع تهديدهاي داخلي و خارجي را داشته باشد. عوامل موثر در اقتصاد مقاومتي

8. اقتصاد مقاومتي، مي‌تواند در سطوح بين‌المللي، ملي، منطقه‌اي، محلي و حتي بنگاه و خانوار نيز مطرح باشد. براي تشريح اقتصاد مقاوتي در سطح بين‌المللي مي‌توان به بحران مالي جهاني را نام برد. در اين بحران ما شاهد شوك وارده به اقتصاد جهاني بوديم كه بسياري از كشورها را در بر گرفت و تاكنون اين كشورها به دليل ضعف مقاومت اقتصادي نتوانسته‌اند به وضعيت قبلي خود بازگردند. - همچنين خرابي‌هاي جنگ تحميلي يك شوك به اقتصاد ايران در سطح ملي وارد نمود. بازسازي اين خرابي‌ها در مجموع با موفقيت انجام شد و لذا اقتصاد ايران توانست اين شوك را به خوبي دفع كند. - البته كاركرد اقتصادي بعضي از مناطق مثل بندر خرمشهر تاكنون نتوانسته به وضعيت اوليه خود برگردد و لذا اقتصاد مقاوتي در سطح منطقه نتوانسته بخوبي ايفاي نقش نمايد.

9. در ادبيات اقتصاد مقاومتي، عوامل متعددي را كه در شكل‌گيري مقاومت نقش دارند را چنين مي‌شمارند: 1- ساختار اقتصاد، بويژه سطح سرمايه انساني، سرمايه سازماني و وجود صنايع پيشرو در اقتصاد. 2- ميزان انعطاف‌پذيري و پيش‌بيني تدابير لازم براي مواجهه با شوك‌هاي ناگهاني؛ بطور مثال: انعطاف‌پذيري در قراردادها و امكان تغيير در تحول مقادير و برنامه زماني تحويل، انعطاف‌پذيري در توليد محصولات مختلف، تربيت كارگران چند پيشه كه در مواجهه با بيكاري در يك حوزه به راحتي به ساير حوزه‌ها قابل انتقال باشند همچنين روابط مناسب با مشتريان در صورت وقوع مشكلات.

10. ادامه: 3- تنوع در صادرات كشورها و عدم وابستگي به يك كالاي خاص 4- درس گرفتن از تجارب گذشته 5- حكمروايي مؤثر (Effective Governance) و اجراي سياست‌هاي مناسب اقتصادي 6- افزايش مشاركت در مواقع بحران 7- ايجاد ذخاير استراتژيك براي آمادگي مواجهه با شوك ناگهاني 8- داشتن زيربناهاي مناسب 9- آموزش مقاومت فردي در سطح جامعه 10- طراحي شبكه‌اي سيستم براي جلوگيري از كار افتادن يك جزء از سيستم

11. ايجاد نهاد مناسب (مجموعه‌اي از سياست‌ها، قوانین و تدابير اجرايي) كه خطرپذيري (ريسك) اقتصاد ايران را در برابر تكانه‌ها و اختلال‌هاي آسيب زننده داخلي و خارجي، بويژه تحريم‌هاي بين‌المللي، به حداقل رسانيده و زمينه را براي دستيابي ايران به پيشرفت‌هاي پايدار اقتصادي فراهم نمايد. مفهوم ريسك: ريسك به وضعيتي گفته مي‌شود كه پيامدهاي يك اقدام دقيقاٌ مشخص نيست و يا دستيابي به نتيجه مورد انتظار توأم با نااطميناني است. مفهوم اجرايي اقتصاد مقاومتي

12. اشخاصي كه ريسك گريز هستند با توجه به روحيه خود، در سرمايه‌گذاري‌هايي وارد مي‌شوند كه نتيجه آن دقيقاً از قبل مشخص شده باشد و احتمال دور شدن از نتيجه مورد انتظار صفر باشد. بطور مثال شخصي كه مبادرت به خريد اوراق مشاركت با نرخ سود 20 درصد مي‌نمايد، پيامد آن دقيقاً قابل پيش‌بيني است و سرمايه‌گذار بعد از گذشت يكسال به سود قطعي 20 درصد دست مي‌يابد. در چنين وضعيتي احتمال نرسيدن به پيامد مورد نظر (سود 20 درصد ) صفر است. مثال (1): مفهوم ريسك سرمايه‌گذاري در اوراق مشاركت

13. اشخاصي كه ريسك پذير هستند با توجه به روحيه خود وارد سرمايه‌گذاري در بورس مي‌شوند. در بورس سود سهام را نمي‌توان دقيقاً از قبل مشخص نمود. فرض كنيد سوابق سال گذشته نشان مي‌دهد كه سود سهام در 6 ماه اول سال 15 درصد بوده و در 6 ماده دوم سال نيز 55 درصد باشد و لذا متوسط بازده ساليانه به ميزان 35 درصد است. بنابراين در اين حالت دستيابي به نتيجه توأم با ريسك است. ممكن است بازده سهام کم و با حتي منفي باشد و ممكن است حتي چند برابر بازده اوراق مشاركت عايدي داشت باشد . ويژگي سرمايه‌گذاري در بورس اين است كه نتيجه قطعي نيست و بايد اين احتمال را داد كه نتيجه مورد انتظار نوسانات زيادي داشته باشد. مثال (2): مفهوم ريسك سرمايه‌گذاري در بورس

14. اشخاص براي تصميم‌گيري براي ورود يك مقوله توام با ریسک تنها در صورتي به آن پاسخ مثبت مي‌دهند كه حاشيه ريسك آن تصميم‌گيري مثبت باشد. در مثال سرمايه‌گذاري براي بدست آوردن حاشيه ريسك بايستي بازده سرمايه‌گذاري‌ها در شرايطي ريسكي را از بازده سرمايه‌گذاري در حالت قطعي كم نمائيم: 20%= بازده سرمايه‌گذاري مطمئن و بدون ريسك 35%= بازده انتظاري سرمايه‌گذاري توأم با ريسك 15%+= حاشيه ريسك هر قدر حاشيه ريسك بالاتر (البته مثبت) باشد، تمايل براي ورود به سرمايه‌گذاري‌هاي ريسكي بيشتر خواهد شد. اگر حاشيه ريسك منفي باشد اشخاص ريسك پذير نيز از ورود به آن مقوله امتناع مي‌كنند. حاشيه ريسك

15. شناسايي حوزه‌هاي خطرپذير اقتصاد ايران. • پيدا كردن راهكارهاي كاهش خطرپذيري‌ها و همچنين كنترل و مديريت آن. • خروج از حوزه‌هايي كه ميزان خطرپذيري و احتمال آسيب در آن بالاست • مقاوم‌سازي اقتصاد در برابر خطرپذيري‌هاي موجود. قلمرو اقتصاد مقاومتي در ايران

16. موضوع خطرپذيري جدي آمريكا در حوزه انرژي: بعد از تحريم كشورهاي عربي اوپك نسبت به فروش نفت به آمريكا در سال 1973 و همچنين بعد از وقوع انقلاب اسلامي ايران، قيمت جهاني نفت افزايش يافت و در نتيجه ركود طولاني مدت در اقتصاد آمريكا ايجاد شد، موضوع امنيت انرژي در آمريكا بعنوان يك حوزه خطرپذير مطرح گرديد و لذا طي سال‌هاي بعد راهكارهاي كاهش خطرپذيري اقتصاد آمريكا در حوزه انرژي در دستور كار قرار گرفت. مثال‌هاي اقتصاد مقاومتي

17. 1- استفاده از فناوري‌هاي كمتر انرژي بر 2- استفاده از انرژي‌هاي جايگزين نفت 3- ايجاد ذخاير استراتژيك نفت در حدي كه كاهش مقطعي عرضه نفت ، توليد داخلي را متأثر ننمايد. راهبردهاي اتخاذ شده براي كاهش خطرپذيري اقتصاد آمريكا در حوزه انرژي:

18. تركيه در دهه‌هاي پيش، كل گاز مورد نياز خود را از كشور روسيه تامين مي‌كرد. با توجه به خطرپذيري بالاي اقتصاد تركيه از بابت وابستگي به گاز روسيه، اين كشور تصميم گرفت به هر قيمت شده منابع واردات گاز خود را متنوع كند و به وضعيت انحصاري روسیه زمان خاتمه دهد. بنابراين تركيه با جمهوري اسلامي ايران قرارداد گاز (با قيمت بالاتر از روسيه) منعقد نمود تا از خطرات وابستگي و انحصار گاز روسیه دور شود. مثال: موضوع خطرپذيري تركيه به گاز وارداتي از روسيه

19. خطرپذيري ايران در تامين گاز در اوج مصرف (زمستان 86) براي استان‌هاي شمالي مشكلات فراواني را بوجود آورد. با توجه به افزايش مصرف گاز در زمستان، همچنين تهيه بخش مهمي از مصرف گاز استان‌هاي شمالي از طريق واردات از كشور تركمنستان، اين كشور هنگام زمستان تصميم به افزايش قميت گاز صادراتي به ايران را اتخاذ نمود و چون مقامات ايران تسليم افزايش قيمت نشدند، با كاهش عرضه گاز در زمستان بسياري صنايع كشور از مصرف گاز محروم شدند و گاز موجود كشور صرفاً به مصرف خانوار ها اختصاص يافت. مثال (3):خطر پذیری اقتصاد ایران در برابر واردات گاز از ترکمنستان

20. اقدام تركمنستان مبني بر افزايش قيمت گاز صادراتي به ايران نشان داد كه ايران در زمينه تامين گاز در هنگام اوج مصرف زمستان، دچار خطرپذيری بالا است. بنابراين جمهوري اسلامي ايران در سال بعد چند اقدام را براي كاهش خطرپذيري خود انجام داد: 1- عقد قرارداد جديد با تركمنستان با قيمت بالاتر 2- متنوع كردن منابع تامين گاز استان‌هاي شمالي و كاهش وابستگي به تركمنستان ادامه مثال (3):

21. تجربه جنگ تحميلي نشان داد، وابستگي توان رزم نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران به واردات اقلام خارجي بايستي كاهش پيدا كند. به همين لحاظ در سال‌هاي بعد از جنگ اقدامات گسترده‌اي توسط صنايع دفاع در جهت كاهش وابستگي به خارج و خود كفايي در تامين نيازهاي اساسي نيروهاي مسلح بعمل آمد و امروزه در صنايع نظامي وابستگي و خطرپذيري كشور به مراتب كمتر از ساير توليدات صنعتي كشور است. مثال (4): تجربیات جنگ تحمیلی

22. با تشديد تحريم‌هاي بانكي كشورهاي غربي طي سال‌هاي بعد از 1384، روزنه‌اي كه باعث شتاب گرفتن اين نوع تحريم‌ها عليه ايران گرديد اين موارد بود: 1- بانك‌هاي ايراني اکثر مبادلات خارجي خود را از طريق 5 بانك اروپايي انجام مي‌دادند. 2- نفوذ آمریکا در اين بانك‌ها از طريق خريد سهام آن ها و يا تهديد آن ها . در صورتيكه جمهوري اسلامي ايران مبادلات خارجي خود را در تعداد محدودي از بانك ها متمركز نكرده بود، میزان خطرپذيري در تحريم بانكي كاهش مي‌يافت. عدم درك به موقع براي انجام تدابیر لازم در جهت کاهش ریسک مبادلات بانکی باعث افزايش آسيب‌پذيري ایران گرديد ولي بعد از اين مرحله بانك مركزي به فكر پخش كردن مبادلات خارجي ایران افتاد. مثال (5): تحرم بانکی ایران

23. بيش از 65 درصدي درآمدهاي دولت به صادرات نفت وابسته است و هرگونه تحريم خريد نفت ايران و يا كاهش قيمت جهاني نفت موجب آسيب ديدن درآمدهاي دولت مي‌شود. 1_ خطرپذيري وابستگي درآمد دولت به نفت:

24. جدول 1- تركيب درآمد دولت در بودجه عمومي مأخذ:اطلاعات خام از WDI 2011- محاسبات تكميلي از دكتر دانش جعفري

25. - درآمد نفتي در اقتصاد ايران دو كاركرد دارد: اول: تأمين كننده بخش عمده درآمد دولت است. دوم: تأمين كننده بخش عمده ارز مورد نياز واردات كشور است. 2_ خطرپذيري وابستگي واردات ايران به نفت:

26. نمودار 1_ درآمد ارزي ناشي از صادرات نفت در ايران: مأخذ:دكتر آقامحمدي، همايش اقتصاد مقاومتي، سياستهاي پولي مالي و ارزي، دانشكده اقتصاد علامه طباطبايي، اسفند 1391

27. نمودار 2_ تغييرات درآمد ارزي ناشي از صادرات نفت ايران: مأخذ:دكتر آقامحمدي، همايش اقتصاد مقاومتي، سياستهاي پولي مالي و ارزي، دانشكده اقتصاد علامه طباطبايي، اسفند 1391

28. ساختار صادرات و واردات كالايي اقتصاد ايران و شركاي محدود ايران در صادرات و واردات، در مجموع ساختار تجارت خارجي ايران را خطرپذير نموده است. نگاهي به جداول بعدي اين مشكلات را بخوبي نشان مي‌دهد. 3_خطرپذيري‌ ساختار تجارت خارجي ايران:

29. جدول 2_ ساختار صادرات كالايي كشورها طي دورة 2011-2000 (دست راست→ دست چپ) WDI-2013مأخذ:

30. جدول 3_ واردات كالايي كشورها طي دوره 2011-2000 (دست راست→ دست چپ) WDI-2013مأخذ:

31. جدول 4_ وضعيت حساب جاري برحسب GDP در سال 2012 WDI-2013مأخذ:

32. مأخذ: آمار مقدماتي تجارت خارجي ايران در سال 1391، گمرك جمهوري اسلامي ايران

33. مأخذ: آمار مقدماتي تجارت خارجي ايران در سال 1391، گمرك جمهوري اسلامي ايران

34. مأخذ: آمار مقدماتي تجارت خارجي ايران در سال 1391، گمرك جمهوري اسلامي ايران

35. مأخذ: آمار مقدماتي تجارت خارجي ايران در سال 1391، گمرك جمهوري اسلامي ايران

36. مأخذ: آمار مقدماتي تجارت خارجي ايران در سال 1391، گمرك جمهوري اسلامي ايران

37. مأخذ: آمار مقدماتي تجارت خارجي ايران در سال 1391، گمرك جمهوري اسلامي ايران

38. آثار منفي تورم در اقتصاد: - افزايش هزينه طرح‌هاي سرمايه‌گذاري خصوصي و دولتي - افزايش شكاف فقير و غني - كاهش نرخ سود حقيقي و در نتيجه كاهش نرخ سود حقيقي بانكي و توان تجهيز منابع بانكي - افزايش نرخ ارز - اختلال در تصميمات سرمايه‌گذاري - اختلال در تخصيص بهينه منابع 4_ خطرپذيري رشد بالاي نقدينگي و تورم:

39. الف: دلايل رشد نقدينگي: - سياست‌هاي انبساطي مالي دولت - كسري بودجه بدليل افزايش مخارج دولت - تبديل بي‌رويه درآمدهاي ارزي نفت به پول محلي - تحميل تسهيلات تكليفي به سيستم بانكي - كافي نبودن درآمدهاي مالياتي براي تامين مخارج دولت - افزايش بي‌رويه طرح‌هاي عمراني و ناتمام ماندن آنها بدليل كمبود مالي - پايين نگه داشتن دستوري نرخ سود بانكي 4_ ادامه خطرپذيري رشد بالاي نقدينگي و تورم:

40. ب: دلايل بالا بودن تورم در اقتصاد ايران: - عدم انضباط مالي دولت - سلطه مالي- نفتي بر سياست‌هاي پولي - تامين كسري بودجه از طريق افزايش مستقيم و غيرمستقيم پايه پولي - افزايش بدهي دولت و شركت‌هاي دولتي به سيستم بانكي - افزايش بدهي بانك‌هاي تجاري به بانك مركزي 4_ ادامه خطرپذيري رشد بالاي نقدينگي و تورم:

41. جدول5_ وضعيت تورم در كشورهاي مختلف در سال 2012 مأخذ: WDI آوريل 2013

42. - افزايش واردات همراه با افزايش درآمد نفتي - ثابت نگه داشتن نرخ اسمي ارز قبل از اجراي تشديد تحريم - با وجود تورم بالا در داخل و ثبات نسبي قيمت ارز توليد بسياري از محصولات توليدي در ايران بصرفه نخواهد بود و توليد كنندگان روي به فعاليت مونتاژ مي‌آورند. 5_ خطرپذيري كاهش اشتغال در اقتصاد ايران:

43. مأخذ: مركز آمار ايران به نقل از دكتر مسعود نيلي برنامه پايش ارديبهشت 1392

44. نرخ رسمي دلار در فروردين 1388 معادل 9932 ريال بود درحاليكه نرخ آزاد ارز در اين تاريخ به 9979ريال بود در حال حاضر در (خرداد 1392) نرخ آزاد دلار به 35200 ريال رسيده و نرخ رسمي دلار نيز براي كالاهاي مختلف از 12260 ريال تا 25400 ريال در نوسان است. اين مقدار نوسان در نرخ ارز اقتصاد ايران را از جهت افزايش هزينه توليد داخلي و همچنين افزايش قيمت كالاي وارداتي و در نتيجه افزايش هزينه زندگي را با مشكل مواجه نموده است. 6_ خطرپذيري افزايش نرخ ارز در اقتصاد ايران:

45. 6_ خطرپذيري افزايش نرخ ارز در اقتصاد ايران: مأخذ: دكتر داود دانش‌جعفري، طرح كاهش اثرات تحريم‌، تيرماه 1391

46. 7-1) وابستگي مواد غذايي مردم به واردات؛ 7-2) وابستگي دارويي ايران به واردات؛ 7-3) كالاهاي توليد داخل وابسته به واردات؛ 7-4) ايجاد محدوديت در مبادلات ارزي ايران توسط كشورهاي تحريم‌كننده؛ 7-5) افزایش مخارج دولت؛ 7-6) افزايش تسهیلات تکلیفی؛ 7-7) افزايش معوقات بانکی؛ 7-8) افزايش بدهی دولت به پیمانکاران؛ 7-9) تعيين دستوري نرخ سود تسهیلات بانکی؛ 7-10) رشد حبا بي بورس؛ 7-11) توان مالی صندوق های بازنشستگی؛ 7-12) آلودگی های زیست محیطی؛ 7_ خطرپذيري اقتصاد ايران در ساير موارد:

47. از توجه شما سپاسگزارم