D ERSİMİZ T ÜRKÇE

1. DERSİMİZ TÜRKÇE İbrahim AKÇA

2. Fiillerde Yapı

3. Geçen Seneyi Hatırla! Yapısına göre fiiller de yapısına göre isimler gibidir.

4. 1- Basit Fiiller: • Bu masalı bana sen oku. • Yan odada kitap okuyorum. Yukarıdaki altı çizili fiiller yapısına göre basittir. • Basit fiillerin özellikleri: • Kesinlikle yapım eki alamazlar. • Kök durumundadırlar. • Çekim eki alabilirler.

5. 2- Türemiş Fiiller: • Bu acıklı kitap beni ağlattı. • Bahçedeki çiçekleri ben suladım. Yukarıdaki altı çizili fiiller yapısına göre türemiştir. • Türemiş fiillerin özellikleri: • En az bir tane yapım eki almalıdır. • Yapım ekinden sonra çekim eki alabilirler. • Türemiş fiiller kök durumunda olamazlar.

6. 3- Birleşik Fiiller: A- Kurallı Birleşik Filler • a- Yeterlilik fiilleri • Bu soruyu ben de çözebilirim. • Bu işi sen yapabilirsin. Ana eylem + (-e, -a) + bilmek Formülü ile yapılır.

7. Not: Cümleye değişik anlam ayrıntıları katar: • Bu ağaca ben de tırmanabilirim. • (Gücü yetmek, yeterli olmak) • Bu akşam elektrikler kesilebilir. • (İhtimal) • Yanına gelebilir miyim? • (İzin anlamı)

8. Not: Yeterlilik fiilinin olumsuzubasit gibi görünmesine rağmen yapısına göre birleşiktir. OlumluOlumsuz Gelebilir Bakabilirim Gelemez Bakamam Her ikisi de yapısına göre birleşik sözcüktür!

9. Not: Yeterlilik fiili cümleye olasılıkanlamı katıyorsa olumsuzu «-meyebilir, -mayabilir» şeklindedir. OlumluOlumsuz Kar yağabilir Kar yağmayabilir Anlaşıldı mı?

10. Not: Geniş zamanın olumsuzu ile karıştırılmamalıdır. Geniş zamanın olumsuzu «-mez, -maz»dır. Birleşik yapılı değil! Birleşik yapılı

11. Soru • Aşağıdakilerden hangisinde çekimli fiil yapısına göre birleşik değildir? • A- Bugün size gelemem. • B- Bakkala ben gitmem. • C- Beni seven insanları kıramam. • D- Seni o kadar uzun süre bekleyemem.

12. b- Tezlik Fiilleri • Kalem yere düşüverdi. • Durduk yere ağlayıverdi. Ana eylem + (-i, -ı, -u, -ü) + vermek Formülü ile yapılır. Bu fiiller, cümleye tezlik, çabukluk anlamı katar.

13. c- Süreklilik Fiilleri • Siz gidedurun. • Arkasından bakakaldım. • Bu gelenek yıllardır süregeliyor. durmak kalmak gelmek koymak Ana eylem + (-e, -a) + Formülü ile yapılır.

14. d- Yaklaşma Fiilleri • Az daha düşeyazdım. • Korkudan öleyazdım. Ana eylem + (-e, -a,) + yazmak Formülü ile yapılır. Bu fiiller, cümleye neredeyse, az kalsın anlamlarını katar.

15. Not: Bütün kurallı birleşik fiiller bitişik yazılır. DOĞRU YANLIŞ Gele bilirim. Gidi verdi. Düşe yazdım. Şaşa kaldım. Gelebilirim. Gidiverdi. Düşeyazdım. Şaşakaldım.

16. B- Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Filler • Bu şehri ansızın terk etti. • Sınavı kazanınca çok mutlu oldu. Etmek Olmak Eylemek Kılmak Ad ya da ad soylu sözcük Formülü ile yapılır.

17. NOT: Bu fiiller ayrı ya da bitişik yazılabilir. Eğer ses düşmesi ya da ses türemesi olmuş ise bitişik, bu ses olayları görülmüyorsa ayrı yazılacaktır.

18. Örnekler: • Bu karara itiraz ettik. • Onu son anda fark etti. • Bizi arayacağınızı zannettik. • Sanık, suçunu inkar etti. • Dükkanı ortağına devretti. • Üzüntüden kahroldu. • Gürültüden rahatsız oldu. • İşimiz bir günde halloldu. • Kafiye, şiiri etkili kılar. Not: Bu yöntemle yapılmış birleşik fiillerde anlam yönünden bütün ağırlık ad soylu sözcüktedir. Yardımcı eylem ise bu ad soylu sözcükleri sadece fiil çekimine sokar.

19. UYARI:«Etmek» ve «Olmak» eylemleri kimi zaman cümlede yardımcı eylem olmaktan çıkar ve asıl eylem olarak kullanılır. «Kılmak» eylemi ise her zaman yardımcı eylemdir. • Bana ettiklerini kimselere etmedi. • Bu araba beş bin eder. • Saat beşte orda olmalısın. • Sınıfta yine gürültü olmuş. • Afyon’da deprem oldu. • Kirazlar henüz olmamış. (Yapmadı.) (Tutar, değer) (Bulunmak) (Meydana gelmiş.) (Meydana geldi.) (Olgunlaşmamış.)

20. Bu cümlelerde görüldüğü gibi «etmek» ve «olmak» eylemleri tek başlarına kullanılmıştır. (Yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır.) Soru • “Olmak” fiili aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı fiil olarak kullanılmıştır? • A- Gideli iki yıl oluyor. • B- Her şeyden önce insan olmalı. • C- Evimizin bir de bahçesi olmalı. • D- Bu yaz ekinler erken oldu.

21. C- Kaynaşmış Birleşik Fiiller Bunlar anlamca kaynaşmış fiillerdir. Karşımıza üç farklı biçimde çıkarlar: a- Her iki sözcüğü de gerçek anlamından uzaklaşmış birleşik fiiller: Örnek:Başvurdu, elverir, vazgeçmiş, varsayalım… Not:Bu fiiller daima bitişik yazılır.

22. b- Birinci sözcükleri gerçek anlamında olup ikinci sözcükleri gerçek anlamından uzaklaşmış birleşik fiiller: • Örnek: • Karar vermek • Şehit düşmek • Cevap vermek Not:Bu fiiller daima ayrı yazılır.

23. c- Deyim halinde olan birleşik fiiller: • Örnek: • Çocuğa yine kara çaldılar. • Patron bugün de küplere bindi. • Bu davranışınla güzümden düştün. • Anlatılanlara kulak kabarttı. Not:Bunlar deyim oldukları için ayrı yazılırlar.