ERROMA

1. ERROMA DBH 1

2. JATORRIA: ELEZAHARRA • Elezaharra: • K.a. 753an • Tiber ibaiaren ertzean (zazpi muinoen artean) • Romulo eta Remo anaiek herrixka fundatu • Marteren seme bikiak • Osabak saski batean utzi Tiber ibaian • Otseme batek titia eman • Artzai batek eta emazteak hazi • Liskarra: Romulok Remo hil

3. JATORRIA: INDUSKETAK • K.a. IX. Mendean • Muietan bizi zirenak ibaiaren ertzeko herrixkekin elkarturik sortu

4. GEOGRAFIA • K.a. VIII. Mendean: • Italiar penintsularen iparraldean • Latindarrak • Etruskoak • Hegoaldean Greziarrak: • Hegoaldea • Sizilia

5. GOBERNU-SISTEMAK.a. VII. mendean • Monarkia • Botere osoa zuten • Armadan agintzen zuten • Justizia ematen zuten • Erlijio-agintari gorenak ziren • Etruskoek Italiar penintsularen zati handi bat menperatu • Erregeak ezarri • Beraien alfabetoa ezarri • Beraien jainko-jainkosak ezarri • Ezagutza artistiko eta teknikoak hedatu • Hiriak handitu: zubiak, akueduktuak, estolda sarea, etxeak, tenpluak eta harresi handi bat

6. GOBERNU-SISTEMAK.a. VI. mendean • Latindar nobleak etruskoen kontra matxinatu • Errepublika sortu K.a. 509an • Gizon noble edo patrizioek bozkatzeko eskubidea • Bost mende iraun zituen • Hiru erakunde zituen: • Magistratuak • Komizioak / herri batzarrak • Senatua • Kargu nagusiak: kontsulak eta pretoreak

7. ERAKUNDEAK • Magistratuak: • Urtebeterako • Bakoitzak eginkiaun bat • Komizioak / herri batzarrak: • Magistratuak hautatu • Legeak onartu • Bake eta gerrari buruzko erabakiak hartu • Taldeka banatuta aberastasunaren arabera • Senatua: • Erromako gobernu-organo gorena • Kontsul edo magistratuak izandakoek osatua (noble edo patrizioak)

8. GIZARTEA • Patrizioak: hiritar askeak • Familiarik aberatsenetako kideak • Lur gehienen jabeak • Senatariak izan zitezkeen • Plebeioak: hiritar askeak • Lurjabe txikiak, nekazariak, artisauak eta merkatariak • Ezin zuten gobernatu • Zergak ordaintzen zituzten • Armadan zerbitzatu behar

9. GIZARTEA • Esklaboak: ez ziren hiritarrak eta ez zuten eskubiderik • Gerrako presoak edo esklaboen seme-alabak • Ondasun bat gehiago • Denborarekin askatasuna erosi ahal (liberto) • Atzerritarrak: Ez ziren hiritarrak eta ez zuten eskubiderik • Askeak

10. ESKUBIDEAK • K.a. V. mendean • Plebeioak matxinadak egin patrizioen eskubide berdinak lortzeko • Beraien ordezkari bat lortu: plebearen tribunoa • Magistratuak eta senatariak izateko eskubidea lortu • Patrizio-familietako kideekin ezkontzeko aukera • Emakumeek ez zituzten gizonen eskubideak • Ezin zuten parte hartu bizitza politikoan • Legez gizonen menpe zeuden • Aitaren menpe • Senarraren menpe

11. ERREPUBLIKAREN HEDAPENA • Konkistak: • Italiar penintsula • Mediterraneo aldeko lurralde asko • Mendebaldeko Mediterraneoan: • Gerra Punikoak K.a. 264-146: kartagotarrei nagusitu • Iberiar penintsularen zati handi bat • Galia • Ekialdeko Mediterraneoan: • Mazedonia • Grezia • Asiako kostaldea • Afrikako iparraldeko lur batzuk

12. ERREPUBLIKAREN KRISIA • Militarrak eta patrizioak aberastu konkistetatik • Nekazariek lurrak utzi behar armadan sartzeko • Gizarte-desberdintasunak matxinadak piztu • Grako anaiak: aberastasunen banaketa bidezkoagoa izatea eskatu • Espartako esklaboa • Senatuak buruzagi militar batzuen esku utzi boterea • Gerra zibila biztu • K.a. 48an Julio Zesar buruzagi militarrak botere osoa lortu • Senatuari aurre • Lau urtera hil • Bere iloba Oktaviok jaso postua • Beste gerra zibil bat sortu • Errepublikaren amaiera ekarri

13. ERROMATAR IMPERIOA • K.a. 31an: amaitu Erromako Gerra zibila • Oktavio nagusi • K.a. 27an: • Senatuak Augustus titulu sakratua eman • Jainko-jainkosen babesa • Oktavio Augustok = Erromako lehen enperadorea • Armadaren buru (imperator) • Justizia eman • Legeak egin • Erlijio-bizitza kontrolatu • Errepublika bukatu

14. PAX ROMANA • I-II. Mendeak • Armada ahaltsuak segurtasuna bermatu • Egonkortasuna eta oparotasuna • Erromak goia jo: hiri aberatsa • Erromaren antolakuintza ekonomiaren hazkundea ahalbidetu • Erromatar zibilizazioaren goren aldia

15. INPERIOAREN ANTOLAKUNTZA • Administrazio sendoa sortu = Inperio Zabala gobernatzeko • Enperadorearen ordezkariek probintziak gobernatu • Zerga handiak ordaindu = armada + funtzionarioak ordaintzeko • Merkataritza bizia garatu • Hiri asko sortu = Magistratuek gobernatu • Ordenari eutzi • Herri-lanak egin • Zergak bildu • Galtzadak sortu Erromarekin komunikatzeko

16. INPERIOAREN AMAIERA • K.a. IIItik aldaketa sakonak ekonomian + politikan • Krisialdi • Politikoa • Iparraldean: Germaniar herrien (barbaroen) erasoak • Ekialdean: Persiarren erasoak • Ekonomikoa • Segurtasun eza = merkataritzak behera • Hiriek garrantzia galdu = Inperio landatardu • Zergak handitu • Esklabo gutxi = landatzeak behera = prezioek gora • Militarra • Jeneralen botereagatik Anarkia militarra • Soziala • Biztanlearia pobretu = matxinada sozialak

17. INPERIOAREN ZATIKETA ETA AMAIERA • Mugaldeko segurtasun eza • K.o. 395an Teodosio enperadoreak Inperioa zatitu = Erdi Aroaren hasiera • Mendebaldeko Inperioa • Honorio • Hiriburua: Erroma • Ekialdeko Inperioa • Arcadio • Hiriburua: Konstantinopla (Estanbul)

18. GERMANIAR HERRIAK • K.o. I.tik Rhin eta Danubio ibaien artean • Ezaugarriak: • Bizimodua: abeltzaintza eta nekazaritza • Buruzagiak zituzten (hasieran hautatuz, gero oinordekoz) • Gehienak nomadak • Ez zuten legerik = ohituretan oinarritu • Urregile eta metalurgiko onak • Naturako indarrei lotutako jainko-jainkosak • Gizarte taldeak: germaniarrak eta erromatarrak • Bakoitzak bere hizkuntza, erlijioa, legeak eta ohiturak • K.o. IV.tik Hunoak heldu Asiatik • Buruzagia: Atila • Herri nomada • Indarkeria erabiltzen zuten

19. GERMANIAR HERRIAK

20. ERLIJIOA • Politeistak = jainko-jainkosa asko gurtu • Gehienak Greziako berberak • Hiru jainko garrantzitsuenak: • Jupiter: jainko-jainkosa guztien aita/erregea • Juno: Jupiterren arreba/emaztea, emankortasunaren jainkosa • Minerva: arteen, jakintzaren eta gerraren jainkosa

21. ETXEKO ERLIJIOA • Etxeko jainko-jainkosa nagusiak: • Lareak: familien eta etxeen babesleak • Maneak: arbasoen edo senide hilen babesleak • Penateak: jakitokiaren, elikagaien eta etxeako suaren babesleak (Vesta jainkosarekin lotuta) • Lararium: etxeko santutegi txikia • Gurtza: pater familiasek zuzentzen zuen

23. ERROMATARREN HIRIAK • Hiriek garrantzia handia • Koadrikularen arabera eraikiak • Harresiz inguratuta • Bi kale nagusi • Cardoa • Decumanusa • Foroa (kale nagusiak batzen ziren plaza) • Eraikin publiko garrantzitsuenak: Basilika… • Etxe motak: • Insula: Klase ertaineko familien etxeak (apartamentuak) • Domus: Nobleen etxeak (patioa zuten etxe handiak)

24. INSULA

25. DOMUS

26. BIZIMODUA • Janaria • Klase ertainekoek: lekaleak, ogia eta fruituak • Aberatsek: lekaleak, ogia, fruituak, arrautzak eta arrain lehorrak. • Arratsaldean udalak dohaineko ikuskizunak • Gladiadore-borrokak • Zalgurdi-lasterketak • Antzezlanak… • Magistratu batzuek ogia eta olioa oparitu behartsuenei • Iluntzean eguneko otordu nagusia: afaria • Klase ertainekoek: irin-zopa, barazkiak, urdaia era urardoa • Aberatsek • Soa izeneko besaulkietan eseri • Musika eta dantza inguruan

27. NEKAZARITZA • Teknika berriak asmatu • Goldea • Ureztatze-sistemak • Zerealak, mahatsondoak eta olibondoak hedatu • Lurrak • Nekazari batzuk lurjabe txikiak • Ugarienak latifundioak (jabe bakarra) • Militar edo nobleenak • Esklaboak landu lurrak • Kolonoak (Berant inperioan) • Ordainetan uztaren parte bat eman behar • Zenbait orduz noblearentzat lan egin behar

28. ERAIKINAK • Beste herri batzuetatik elementuak bereganatu: • Etruskoak: arkua eta ganga • Greziarrak: arkitektura-ordenak • Teknika berriak: morteroa asmatu • Eraikin garrantzitsuenak: • Publikoak: termak, tenpluak, basilikak, antzokiak, anfiteatroak… • Pribatuak: etxeak, mausoleoak… • Ingeniaritza-lanak: bideak, akueduktuak… • Oroitarriak: zutarriak, garaipen-arkuak…

29. TERMAK • Bainu publikoak • Elkarrekin elkartzeko • Gimnasia egiteko • Ura bideratu eta berotzen zituzten sistema eraginkorrak zituzten

30. ZIRKUA • Zaldi nahiz gurdi lasterketak eta atletismo ariketak egiten zituzten bertan • Errektangelu formakoa

31. ANTZOKIA • Tragedia eta komedientzako agertokia • Oinplano erdizirkularra • Agertokiaren atzealdean hormak apaintzen zituzten

32. ANFITEATROA • Gladiadoreen eta animalien ikuskizunetarako • Forma eliptikoa

33. ARTEA • Mosaikoak: eraikin publiko eta erromatar aberatsen etxeetan • Tesela: piesa txiki eta koloretsuekin egiten zituzten mosaikoak • Eskultura: erretratuak nagusi. • Greziako eskulturetan inspiratuta • Pintura: etxeen barrualdea apaintzeko

34. KRISTAUTASUNA • K.o. Ian, Palestinan • Erromatarren menpe • Juduak bizi bertan • Erlijio berria = Kristautasuna • Oinarria = Jesus Nazaretekoaren irakaspenak • Maitasuna eta barkamena • Bere heriotzarekin bildu ebanjelioak • Jarraitzaileak: Hamabi apostoluak • Mesiastzat hartu • Paulo Tarsokoak kristautasuna predikatu juduak ez zirenen artean

35. BIBLIA • Biblia = kristauen liburu sakratua • 73 liburuz osatua • Itun Zaharra • Sakratua Juduentzat eta kristauentzat • Hebreeraz eta arameeraz idatzia • Itun berria • Mateoren, Markoren, Lukasen eta Joanen Ebanjelioak bildu • Erromako zenbait enperadorek kristauen kontrako jazarpenak antolatu • Kristauek ezkutuan predikatu • Katakonbetan • 313an Konstantino enperadoreak etena egin = Milango Ediktua • 380an Teodosio enperadoreak erlijio ofizial izandatu

36. KULTURA-ONDAREA • Erromanizazioa = Konkistatutako herrietan • Antolamendua = hiri eta bide-sare zabala sortu • Lutetia (Paris) • Londinium (Londres) • Vindobona (Viena) • Colonia Agripina (Kolonia) • Pompaelo (Iruñea) • Corduba (Kordoba) • Eraikin eta monumentu ondare baliotsua utzi • Errepublikan K.o. 534an • Justiniano enperadoreak lege guztiak bildu • Zigor-zuzenbidea: epaiketak, abokatuak eta akusatzailea • Estatuaren antolakuntzaren alderdi asko arautu

37. KULTURA-ONDAREA • Latina = Hizkuntza askoren jatorria • Kultura-hizkuntza gisa erabili • Zientzia eta filosofia tratatuak idazteko • Gaur egun izen zientifikoetarako erabili • Zuhaitzak • Animaliak • Botikak…

38. EUSKAL HERRIA • Erromatarren aurretik • Akitaniarrak: • Garona ibaitik Pirinio mendietaraino • Autrigoiak • Biskaiko mendebaldean eta Arabako iparraldean • Barduliarrak • Gipuzkoan eta Arabako eta Nafarroako zati batean • Baskoiak • Gipuzkoako ekialdeko muturrean, Nafarroa ia osoan eta Aragoi Garaian • Beroiak • Arabako Errioxan eta Errioxaren zati handi batean • Ez zuten euskaraz hitz egiten (Zeltak) • Karistiarrak • Arabako lautadan eta Bizkaiko ekialdean

40. GAINONTZEKO IBERRIAR PENINTSULAN • IBERIARRAK • Tributan antolatuta • Penintsularen ekialde eta hegoaldean • Burdingintzan jardun • Zeramika tornua landu • Herri kolonizatzaileekin harremanetan dirua erabili • Idazten ikazten zuten • ZELTAK • Kantabriar mendikatean, ipar Mesetan, Erdialdeko Mesetan eta Penintsularen iparmendebaldean • K.a. V. Mendean • Zeltiberiar kultura

41. Euskal Lurren menderaldia • K.a. Ian Erromatarrak heldu • Konkista astiro-astiro (ia bi mendez) • Ebro ibaiaren haranetik iritsi (k.a. 194an) • K.a. 178an Gaccurris (Erroixa) sortu • K.a. 75an Pompaelo (Iruña) sortu • K.a.110-106 bitartean moteldu aurrekada… • Erromanizazio prozesua jarri martxan • Bi lurralde bereizi: • Ager (Ebro, Aragoi, Arga eta Egaren haranean) • Saltusa (Pompaelotik Iparralderako mendialdea) Produktuak ekarri: olioa, ardoa, zerealak…

42. Euskaldunak erromatarren garaian • Euskal lurrak Tarraconensis probintzian sartu • Iparraldeko lurraldeak Akitania probintzian • K.a. IIan Novenpopulania izendatu • Landa-eremuko bizitza villa izeneko etxaldeetan

43. HISPANIAKO PROBINTZIAK

44. INPERIOAREN AMAIERA • 581an Victoria sortu • 711an bisigodoak (Rodrigo) musulmanen aurka borrokatu

46. KULTURA ETA ARTEA • Kultura-ondareak • Hizkuntza • Erlijioa • Hezkuntza • Zuzenbidea • Administrazioaren antolaera • Ohiturak • Artelan ugari utzi Iberiar penintsulan • Arkitektura-lanak • Tenpluak • Antzokiak • Anfiteatroak • Termak • Herri-lanak: • Akueduktuak • Gorazarre-arkuak • Zubiak • Eskultura • Pintura • Mosaikoak

47. EUSKARAREN HEDAPENA