การสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรค

1. การสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรคการสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรค กลุ่มโรคติดต่อที่ป้องกันได้ด้วยวัคซีนและ โรคติดเชื้อเฉียบพลันของระบบหายใจในเด็ก

2. เนื้อหา ความรู้ทั่วไปเกี่ยวกับการสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรค มาตรฐานคุณภาพการให้บริการวัคซีน  มาตรฐานการบันทึกข้อมูลในแฟ้มงานสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรค

3. การสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรคการสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรค ภูมิคุ้มกันที่ร่างกายสร้างขึ้นเอง (Active Immunization)  การติดเชื้อตามธรรมชาติ (natural infection)  การให้วัคซีน (immunization) ภูมิคุ้มกันที่ได้รับมา (Passive Immunization) ได้รับภูมิคุ้มกันตามธรรมชาติ ได้รับสารภูมิคุ้มกัน เช่น อิมมูโนโกบุลิน, พลาสมา, เซรุ่ม

4. ชนิดของวัคซีน

5. กลุ่มที่ 1 ท็อกซอยด์ (toxoid)  ผลิตโดยนำพิษของแบคทีเรียมาทำให้สิ้นพิษ แต่ยังสามารถ กระตุ้นให้ร่างกายสร้างภูมิคุ้มกันได้ เช่น วัคซีนคอตีบ วัคซีนบาดทะยัก  ใช้ป้องกันความรุนแรงของโรคที่เกิดจากพิษ (toxin) ของเชื้อแบคทีเรีย แต่ไม่ป้องกันการติดเชื้อ ถ้าเคยฉีดมาแล้วหลายครั้ง หรือร่างกายมีภูมิคุ้มกันสูงอยู่ก่อนแล้ว อาจเกิดปฏิกิริยามากขึ้น ทำให้มีอาการบวม แดง เจ็บบริเวณที่ฉีดและมีไข้ได้

6. กลุ่มที่ 2 วัคซีนชนิดเชื้อตาย (inactivated หรือ killed vaccine) แบ่งออกเป็นกลุ่มย่อยได้ 2 กลุ่ม คือ 2.1 วัคซีนที่ทำจากแบคทีเรียหรือไวรัสทั้งตัวที่ทำให้ตายแล้ว (wholecellvaccine หรือ wholevirionvaccine)  ส่วนใหญ่มักจะทำให้เกิดปฏิกิริยาบริเวณที่ฉีด บางครั้งอาจมีไข้ด้วย อาการมักจะเริ่มหลังฉีด 3-4 ชั่วโมงและจะคงอยู่ประมาณ 1 วัน บางครั้งอาจนานถึง 3 วัน  ตัวอย่างของวัคซีนในกลุ่มนี้ ได้แก่ วัคซีนไอกรน วัคซีนอหิวาตกโรค วัคซีนโปลิโอชนิดฉีด วัคซีนพิษสุนัขบ้า วัคซีนไวรัสตับอักเสบเอ วัคซีนไข้สมองอักเสบเจอีชนิดน้ำ

7. กลุ่มที่ 2 วัคซีนชนิดเชื้อตาย (inactivated หรือ killed vaccine) 2.2 วัคซีนที่ทำจากบางส่วนของแบคทีเรียหรือไวรัส ที่เกี่ยวกับการสร้างภูมิคุ้มกัน (subunit vaccine)  วัคซีนในกลุ่มนี้ มักมีปฏิกิริยาหลังฉีดน้อย  วัคซีนในกลุ่มนี้เช่น วัคซีนตับอักเสบบี วัคซีนไข้หวัดใหญ่ วัคซีนฮิบ (Haemophilusinfluenzae type b) วัคซีนไอกรนชนิดไร้เซลล์ (acellularpertussis vaccine) วัคซีนไข้ทัยฟอยด์ชนิดวีไอ (Vi vaccine) วัคซีนนิวโมคอคคัส

8. กลุ่มที่ 2 วัคซีนชนิดเชื้อตาย (inactivated หรือ killed vaccine) วัคซีนกลุ่มนี้มักจะต้องเก็บไว้ในตู้เย็น ห้ามเก็บในตู้แช่แข็ง เพราะจะทำให้แอนติเจนเสื่อมคุณภาพ

9. กลุ่มที่ 3 วัคซีนชนิดเชื้อเป็นอ่อนฤทธิ์ (live attenuated vaccine) ทำจากเชื้อที่ยังมีชีวิตอยู่แต่ทำให้ฤทธิ์อ่อนลงแล้ว เช่น วัคซีนโปลิโอชนิดกิน วัคซีน MMR วัคซีนสุกใส วัคซีน BCG วัคซีนไข้ทัยฟอยด์ชนิดกิน เมื่อให้เข้าไปในร่างกายแล้วจะยังไม่มีปฏิกิริยาทันที มักมีอาการไข้ประมาณ วันที่ 5 ถึงวันที่ 12 หลังฉีด ต้องเก็บไว้ในอุณหภูมิต่ำตลอดเวลา (cold chain) เพราะถ้าอุณหภูมิสูงขึ้นเชื้อจะตาย การให้วัคซีนจะ ไม่ได้ผล

10. กลุ่มเป้าหมายการให้วัคซีนกลุ่มเป้าหมายการให้วัคซีน เด็กก่อนวัยเรียน กลุ่มเป้าหมาย หญิงมีครรภ์ เด็กแรกเกิด เด็กนักเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ 1 เด็กนักเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ 6

11. วัตถุประสงค์ การกวาดล้างโรคโปลิโอให้หมดไป กำจัดโรคบาดทะยักในทารกแรกเกิด ให้เหลือไม่เกิน 1 ต่อ 1,000 เด็กเกิดมีชีพรายอำเภอ กำจัดโรคหัดในผู้ป่วย ให้เหลือไม่เกิน 1 ต่อประชากรล้านคน ภายในปี 2563 ลดอัตราป่วย • คอตีบ < 0.015 ต่อประชากรแสนคน (10 ราย) • ไอกรน < 0.08 ต่อประชากรแสนคน (50ราย) • โรคไข้สมองอักเสบเจอี < 0.15 ต่อประชากรแสนคน (90 ราย) อัตราการเป็นพาหะโรคตับอักเสบบี ในเด็กอายุต่ำกว่า 5 ปี < ร้อยละ 0.25 1 2 3 4 5

12. มาตรฐานคุณภาพการให้บริการวัคซีนมาตรฐานคุณภาพการให้บริการวัคซีน กระบวนการให้บริการ เตรียมกลุ่มเป้าหมายผู้มารับบริการ คาดประมาณจำนวนผู้มารับบริการในแต่ละกลุ่มเป้าหมาย วิธีการให้วัคซีน การจัดทำทะเบียนข้อมูลผู้รับบริการ การติดตามกลุ่มเป้าหมายให้มารับวัคซีนตามเกณฑ์ การเตรียมความพร้อมกรณีฉุกเฉิน การเตรียมการเพื่อกู้ชีพเบื้องต้นแก่ผู้รับวัคซีนกรณีเกิด anaphylaxis การจัดเตรียมวัสดุอุปกรณ์ และยาที่จำเป็นในการกู้ชีพ

13. วิธีการให้วัคซีน

14. ตารางสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรคตารางสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรค

15. การให้วัคซีน HBกรณีเด็กคลอดจากแม่ที่เป็นพาหะ (HBsAg+ve) HB1 HB2 HB3 HB4 HB5

16. กำหนดการให้วัคซีนแก่เด็กที่มารับวัคซีนล่าช้า กรณีพลาดการได้รับวัคซีนในช่วงอายุ 1 ปีแรก *ให้ในกรณีที่ไม่มีหลักฐานว่าเคยได้รับเมื่อแรกเกิดและไม่มีแผลเป็น * ไม่ให้ในเด็กติดเชื้อ HIV ที่มีอาการของโรคเอดส์ ** ให้ 2 ครั้ง ห่างกัน 2 สัปดาห์ เพื่อเร่งให้มีภูมิคุ้มกันเร็วขึ้น

17. หมายเหตุ : • วัคซีนทุกชนิดถ้าไม่สามารถเริ่มให้ตามกำหนดได้ ก็เริ่มให้ทันทีที่พบครั้งแรก • วัคซีนที่ต้องให้มากกว่า 1 ครั้ง หากเด็กเคยได้รับวัคซีนมาบ้างแล้ว และไม่มารับครั้งต่อไปตามกำหนดนัดให้วัคซีนครั้งต่อไปนั้นได้ทันทีเมื่อพบเด็ก โดยไม่ต้องเริ่มต้นครั้งที่ 1 ใหม่

18. กราฟแสดงการตอบสนองของภูมิต้านทานกราฟแสดงการตอบสนองของภูมิต้านทาน

19. การให้วัคซีนในเด็กนักเรียนการให้วัคซีนในเด็กนักเรียน

20. นักเรียน ป.1 • วัคซีน MMR ทุกคน • วัคซีนบีซีจี มีข้อกำหนดในการให้ดังนี้ •  ถ้าเด็กมีบันทึกประวัติการได้รับวัคซีนในอดีตระบุว่าได้รับวัคซีนบีซีจี (สมุดบันทึกสุขภาพแม่และเด็กหรือทะเบียน/บัญชีเด็ก) ไม่ต้องให้วัคซีนอีก (ถึงแม้จะไม่มีรอยแผลเป็นจากบีซีจี ก็ตาม) •  หากตรวจสอบประวัติการได้รับวัคซีนบีซีจี ในอดีตไม่ได้แต่เด็กมีรอยแผลเป็นบีซีจี ไม่ต้องให้วัคซีนอีก •  ถ้าเด็กไม่มีรอยแผลเป็นจากบีซีจี และไม่มีบันทึกว่าได้รับวัคซีนบีซีจีในอดีตจากสมุดบันทึกสุขภาพแม่และเด็ก ต้องฉีดวัคซีนบีซีจี 1 ครั้ง • วัคซีน dT/OPV ให้สอบถามประวัติการได้รับวัคซีนในอดีต

21. ข้อพิจารณาในการให้ dT /OPV ป.1

22. นักเรียน ป.6 วัคซีน dT ทุกคน

23. การให้วัคซีนในหญิงมีครรภ์การให้วัคซีนในหญิงมีครรภ์

24. การได้รับวัคซีนป้องกัน dT จำแนกตามประวัติการได้รับวัคซีนที่มีส่วนประกอบของวัคซีนบาดทะยัก (DTP-HB/DTP/dT/TT)

25. วิธีการให้วัคซีน

26. Oral route

27. Intradermal

28. Intradermal

29. Subcutaneous route

30. Subcutaneous

31. Intramuscular route

32. Intramuscular

33. ระยะเวลาที่ใช้หลังเปิดขวดวัคซีนระยะเวลาที่ใช้หลังเปิดขวดวัคซีน

34. หลังเปิดขวด/ ผสมแล้วให้ใช้ภายในเวลา (ชั่วโมง) ภายใน 2 ชั่วโมง BCG ภายใน 6 ชั่วโมง MMR ภายใน 8 ชั่วโมง HB DTP-HB OPV DTP JE dT

35. เลือกเข็มฉีดยาและไซริงค์เลือกเข็มฉีดยาและไซริงค์ เหมาะสมกับขนาดวัคซีนที่ฉีด และวิธีการให้วัคซีน เข็ม draw วัคซีน ไม่ควรใหญ่กว่าเบอร์ 21 No. 21 No.20 No.18 ขนาด 3 มล. ขนาด 1 มล.

36. ไซริงค์ขนาด 1 มล. สามารถใช้ได้กับทุกวัคซีน ไซริงค์ขนาด 3 มล. ใช้กับวัคซีนที่มีขนาดต่อโด๊ส ตั้งแต่ 0.5 มล.ขึ้นไป

37. วัคซีนไข้สมองอักเสบเจอีจำแนกตามสายพันธุ์ ขนาดบรรจุ อายุผู้รับวัคซีนและขนาดฉีด

38. การเก็บรักษาวัคซีนในขณะให้บริการการเก็บรักษาวัคซีนในขณะให้บริการ •  ควรให้บริการในที่ร่ม • เก็บวัคซีนในกระติกหรือกล่องโฟมที่มีอุณหภูมิอยู่ในช่วง +2 ถึง +8°c • วางขวดวัคซีนให้ตั้งตรง • ห้ามวางขวดวัคซีนสัมผัสกับ ice packหรือน้ำแข็งโดยตรง • ดูดวัคซีนใส่ไซริงค์แล้วให้บริการทันที ห้ามเตรียมไว้เป็นจำนวนมาก • ห้ามมีเข็มปักคาขวดวัคซีน ในระหว่างที่รอให้บริการ วัคซีนเชื้อเป็นชนิดผงแห้งที่ผสมน้ำยาละลายแล้ว ต้องเก็บไว้ไม่ให้ โดนแสง • หลังเปิดใช้แล้วให้เก็บวัคซีนแต่ละชนิด ตามคำแนะนำ

39. กลุ่มโรคติดต่อที่ป้องกันได้ด้วยวัคซีนกลุ่มโรคติดต่อที่ป้องกันได้ด้วยวัคซีน

40. การจัดทำทะเบียนข้อมูลผู้รับบริการการจัดทำทะเบียนข้อมูลผู้รับบริการ *บันทึก ชื่อ นามสกุล อายุ ที่อยู่ ชนิด และ ครั้งที่ได้รับวัคซีนในกลุ่มเป้าหมาย  กลุ่มเด็กแรกเกิด  กลุ่มเด็กก่อนวัยเรียน  กลุ่มนักเรียนชั้น ป.1 และ ป.6  กลุ่มหญิงมีครรภ์

41. การจัดทำทะเบียนข้อมูลผู้รับบริการการจัดทำทะเบียนข้อมูลผู้รับบริการ *บันทึกเลขที่วัคซีน (lot.no.) และลำดับขวดวัคซีนของผู้รับบริการในแต่ละราย เพื่อใช้ในการตรวจสอบผู้ได้รับวัคซีนร่วมขวดร่วม lot.no. เดียวกัน

42. การติดตามกลุ่มเป้าหมายให้มารับวัคซีนตามเกณฑ์การติดตามกลุ่มเป้าหมายให้มารับวัคซีนตามเกณฑ์ • มีทะเบียนติดตามการได้รับวัคซีนของกลุ่มเป้าหมายที่เป็นปัจจุบัน • มีการบันทึกวันที่กลุ่มเป้าหมายได้รับวัคซีนทั้งที่ได้รับจากสถานบริการตนเองและสถานบริการอื่น • มีระบบติดตามกลุ่มเป้าหมายที่ไม่มา

43. การจัดเตรียมวัสดุอุปกรณ์และยาที่จำเป็นในการกู้ชีพ กรณีเกิด Anaphylaxis หรือมีอาการรุนแรง • ผู้ฉีดวัคซีน ต้องผ่านการอบรมวิธีการกู้ชีพเบื้องต้น • ให้ความรู้และข้อมูลแก่ผู้รับวัคซีน/ผู้ปกครองเด็ก • จัดเตรียมสถานที่ให้ผู้รับวัคซีนพักรอสังเกตอาการ • ให้ผู้รับวัคซีนพักสังเกตอาการ อย่างน้อย 30 นาที • มีแผน/ผัง การช่วยเหลือเบื้องต้นแก่ผู้รับวัคซีน กรณีเกิด anaphylaxis หรือมีอาการรุนแรง • มีแผน/ผัง การส่งผู้ป่วยไปรับการรักษาต่อ

44. แผนการส่งต่อกรณีเกิด Anaphylaxis ภายหลังได้รับวัคซีน เมื่อเกิดอาการภายหลังได้รับวัคซีนให้แจ้ง ผอ.รพ.สต. ทราบ (คุณ.........โทร.......) เพื่อ 1. ประสานคนขับรถ Refer (คุณ ...... โทร.........) 2. ประสานห้องฉุกเฉิน รพ.......... (โทร.................) 3. ส่งต่อผู้ป่วยโดยเจ้าหน้าที่พยาบาล

45. การจัดเตรียมวัสดุอุปกรณ์และยาที่จำเป็นในการกู้ชีพ กรณีเกิด Anaphylaxis หรือมีอาการรุนแรง • Adrenaline (Epinephrine) • IV Set • Normal saline or Ringer’s Lactate • Ambu Bag • Face mask • Endotracheal Tube (เบอร์ 3.5 or 4 สำหรับเด็ก) • Laryngoscope

46. Adrenaline (1:1000) ก่อนฉีดทุกครั้งต้องได้รับความเห็นชอบจากแพทย์ก่อน

47. Ambu bag สำหรับเด็กและผู้ใหญ่ Oxygen face mask สำหรับเด็กและผู้ใหญ่ สำหรับเด็กทารก

48. อย่างน้อยควรมีเบอร์ 3.5 และ 4.0 Endotracheal tube Laryngoscope Stylet

49. ขอบคุณค่ะ