Mendimi filozofiko-pedagogjik shqiptar

1. Mendimifilozofiko-pedagogjikshqiptar Edukatadhearsimishqip u kultivuannëdisaetapa, siçjanë: Edukatadhearsiminëantikitetinilir, Arsimidhemendimipedagogjikarbërornëmesjetë, Arsimidhemendimipedagogjikshqiptar, prejshekullittë XV e derinëvitet ’30 tëshekullittëXIX (Rilindjaeuropiane) Arsimidhemendimipedagogjikshqiptariideuarprejrilindësvetanë, prejvitet ’30, tëshekullittë XIX derinëshpalljen e pavarësisë, nëvitin 1912, Arsimidhemendimipedagogjikshqiptarnëkuadrin e shtetitshqiptar, pas shpalljessëpavarësisëe nëvijim. Edhekjoperiudhë, sipasngjarjevehistorikendahetnëdisaetapa, dhepërbënnjëobjekttëveçantëstudimi.

2. Arsiminëiliri • Prapambetjainstitucionale earsimimitshpjegohet me pushtimettë ndryshme dhe lakmitë e tyrepër ta mbajtur të nënshtruar popullatën • Ngaanatjetër, nëbotënantikegrekemendjetëndriturasiPlatonidheArsistoteli, mbibazën e konceptevetëtyrefilozofike, tëlidhjessëdijes me shkollëndhemoralinkishinthemeluaredheshkolla, kufëmijët do tëpërgatiteshinsiqytetar, përtëkryerdetyratëndryshme, simbrojtëstëqytetitdhesundimtar. • Nëshekullin e 2 p.e.re, romakëtpushtuanGreqinëantikedheasimiluanshumëkonceptetëfilozofisësëedukimithelen, duke iintegruarnësistemin e tyrearsimordhepërhapurnëPerandorinëRomake, pjesë e sëcilës u bëndërkohëedheIliria. • Shtetiromakbëriorganiziminadministrativtëvisevetëpushtuara. Nëshkollatperandorakezhvilloheshindijengashkencatëndryshmedhenjërëndësitëmadheikushtohejedukimit me normadhevleraqytetare, mbibazën e arritjevetëqytetërimitgreko-romakdhetëidevepedagogjiketëKuintilianitdhemendimtarëvetëtjerë.

3. Dokumente të shkruara • Dokumente të shkruara. Siç dihet, dokumenti më i hershëm në shqip është formula e pagëzimit, 1462, që është shkruar nga kryepeshkopi i Durrësit, Pal Engjëlli, këshilltari, bashkëpunëtori dhe diplomati i Skënderbeut. • Ashtu sikurse ka edhe dokumente të tjerë që përkojnë me kohën e lavdishme të Skënderbeut, kur shqiptari i kishte dalë zot interesave të vendit, krijoi shtetin e tij në një pjesë të trevave dhe lufta e tij pati efekte pozitive për qytetërimin europian. • Ndërsa libri i parë është Meshari i Gjon Buzukut, 1555. Klasifikimi i këtyre dokumenteve si të parat, me gjithë rëndësinë e paçmuar që kanë, tregojnë edhe prapambetjen arsimore e kulturore të popullatës shqiptare (siç do të shprehej me shqetësim edhe Pjetër Budi), ndërkohë që p.sh veprat e famshme të Homerit u shkruan në shekullin e 8 p.e.re.

4. Latinishtjadhegreqishtja e vjetër • Gjithsesi, kurdiskutohetmbiarësimin e trevaveshqiptareduhetmbajturparasyshedhefakti se, qëngaperiudha e antikitetit e derinëformimin e shtetevekombëtareishtebërëtraditënëmënyrëtëinstitucionalizuarfaktiqënëpërshkollat e vendevetëEuropësPerëndimoretëpërdorejsigjuhëbazëlatinishtja,ndërsanëatotëEuropësLindore, (Bizantit, që u krijuangandarjanëdypjesë e PerandorisëRomake) tëpërdorejgreqishtja. • Këtogjuhë u futënnëinstitucionetfetare, nëpërshkolladhenëadministratë. Trevatiliro-shqiptare, qyshprejshekullittë IV u bënëpjesë e perandorisëBizantine. • Gjeopolitikatperandorakepërcaktoninedhearsimin, icilizhvillohejsipasinteresavetëtyredhesynimevetëkishavepërkatëse, katolikedheortodokse.

5. Artifakte të arsimit shqip • Ngapikëpamjashkencore, bazuar në dëshmi argumentohet se gjuha shqipe është shkruar në shekullin XIII. Por edhe këto të dhëna të vona (dokumente të shkruara) nuk mundën ti rezistojnë kohës, si rrjedhojë e luftrave dhe rrënimeve të shumta që janë bërë në këto treva. Shënimet, shkrimet të hedhura në materiale të buta, sikurse janë letërkëmbimet, materiale të shkruara e letrare ishte e vështirëtë ruheshin, në kushtet e mungesës së vazhdimësisë së një shteti shqiptar. • Ndërsa shkrimet e gdhendura në materiale të forta, si në: qeramikë, gurë, metal kanë mundur të vijnë deri në ditët tona. Nëzonatakeologjiketëvendittonëdhenëvendetfqinjejanëgjeturartifaktesi: fjali, poezi, qëhedhindritëmbizhvilliminkulturordhearsimortëilirëve. Këtë e tregonedhe një poezi shqipe e shkruar 3600 vjetë më parë, e botuar në gazetën Shqip.

6. EdukiminëIliri • Vendbanime të shumta ilire hedhin dritë edhe për organizimin dhe përmbajtjen e arsimit sikurse analizohen nga arkiologët tanë dhe të huaj. • Kështu evidentohet se të rinjtë ushtroheshinnëmënyrëtëorganizuar, edukoheshin, zhvilloninpërgatitjenfizike e ushtarakenëinstitucioninarsimortëgimnasiarakut. • Tëdhënatdatojnëprejshekujvetëtretëdhetëdytë p.e.redhejanëgjeturnëdisaqendrakërkimoresinëkështjellëniliretëKlositnëMallakastër, nëAntigonea, nëqytetinOropostëGreqisë, etj.

7. Apolonianëkohën e Oktavianit • Apoloniaishtenjëqytet I lashtëilirqë e ruajtimadhështinë e sajedhenëperiudhënromake. Atjeishteshkollaapoloniane e artevetëbukura, me famënëtëgjithëbotënantike. Po ashtu, kishtenjëshkollëushtarake. • Pas luftësnëMaqedoni, bashkë me disalegjione, Çezari e dërgoiOktavianin (nipin) nëApoloniqëtëndiqteAkademinëUshtarake. Bashkë me tëishtedheAgripa, icili do tëbëhejmëvonënjëngagjeneralëtmëtëshquartëperandorisëaugustiane. • Kronikattregojnë se Oktavianimësoiartinushtarakdheoratorinëdhekurmoriveshvrasjennësenattë Jul Qezarit u nis me njëanijengaApoloniadhe u bëPerandoriRomës. Ai e ruajtimirënjohjenpërqytetinkukishtestudiuar duke e shpallurApoloninë «Qytetilirë», pa taksadheipavarurnënjëfarëmënyrenga Roma, porgjithnjëaleate e saj. • Siçshkruanhistorianifrancez Pierre Cosme, (biografiiOktavianit) shkruan: Apoloniaishtenjëqendër e kulturës, kuOktavianinjohuastrologun e famshëmTheogjen, iciliiparathaOktavianittëardhmen e shkëlqyerdhetëjashtëzakonshme. NëApoloni, OktavianinjohudheMecenën, një figure tjetër e kësajkohe, icili do tëbëhejkëshilltarimëingushtëiOktavianitgjatëgjithëjetëssëtijsikonsulldhepastajsiperandor. • Mecena e nxitiAugustinqëtashndërronteRomënnënjëqytet plot shkëlqimedhekoha e Augustitcilësohetsi “shekulliiAugustittëshenjtë”, kuthuhej se: “Augusti e gjetiRomën me tulladhekurvdiq e la me mermerëtëbukur”. 

8. Zhvillimiarsimor e kulturor. • Sistemiarsimorishtenjë element bazëpërzhvillimin e formavetëkulturesnëqytetetilire, tëcilatishinzhvilluarnëteatrotëshumtë,kuluheshinveprat e dramaturgëvetëmëdhenjgrekdheqëndiqeshinedhenëgjuhënshqipe (duke bërëKatarsis, njëllojpastrimi/reflektimisipasAristotelitngaStragira) • Përshkaktëpozitësgjeografikenëpikëprerjen midis dyperandoriveiliro-shqiptarëtpërthithënngatëdykulturat, duke zhvilluarmarrëdhënie me popullatat e dyndarjeve. • Kjoitërhhoqivënmendjenedhearqipeshkvit francez Brokard, nëmesjetë. Ai në Tivar, në vitin 1332 shkruante: Sado që shqiptarët kanë një gjuhë të ndryshme nga gjuha latine, ata në librat e tyre përdorin shkronjat latine. • Dijet e antikitetitgreko-romak u bënënjëpasuri e paçmar e njerëzimit, pasiishinnëqendërtëkulturësbotërore. Vlerat e tyre, nënjëmënyrëaponënjëtjetër, filtroninedhenëtrevatiliro-shqiptare. • Nëkëtështrat u sendërtuaedheedukimidhearsimiynë, megjithëprapambetjenpërshkaqetëbrendshmedhetëpushtimeve, që e shoqëroijetënshqiptare, nëmestëqytetërimit. Këtafaktorëndoshta ka pasurparasyshNolikurnëpoezinëAnëslumenjve, shprehindinjatënnëpërmjetmetaforës: … anësdritësipaparë… pranëdijestë pa nxënë …

9. Organizimi I arsimitnëIliri • Nëantikitetinilir, sikurse del ngatëdhënatëshumtaarkeologjike, janëgjeturdhemjeteshkrimi, qëhedhindritëmbifaktin se nëshkollatilirendiqeshinpërgjithësishtatorregulladhepraktikaedukimisikurseedhenësistemetantiketëvendevetëzhvilluaramesdhetare. Prejkëtyregjetjevedhekrahasimit me vendetfqinjeargumentohet se, arsimiilirishteiorganizuarnëdisafaza. • Nëfazën e parëpërfshiheshinfëmijëtnga 7-11 vjeç, dheikushtohejrëndësishkrimit • Faza e dytë, përfshintemoshën 12-16 vjeçare, dheikushtohejrëndësiedukimitnëpalestër. (Kjofazëështëmë e vështirëpërt’udokumentuar me tëdhënatëardhuranëmënyrëtëdrejtpërdrejtëngaqytetetilire). • Faza e tretë, përfshintemoshën 17-18 vjeçdhequhejndrysheedheperiudha e efebisë, kudjemtëedukoheshinnënkujdesin e drejtpërdrejtëtëbashkësisësëqytetitnëgimnazet e drejtuaranganëpunësitshtetërorëtëquajturgimnasiarkë.

10. Arsiminëmesjetën • Nëmesjetënevropianearsimiashtu, sikursedhekulturaishinnëdomenin e klerit. Shkollakonceptohejdhezhvillohejnëkuadrin e rregullavetëskolastikësdheorientohejngakonceptet e mendimitfilozofiktëantikitetitgreko-romak. Nëshkollatrajtoheshinpikëpamjetfilozofiko-pedagogjike e fetaretëThomaAkuinitdhemendimtarëvetëtjerëtëfesë. • Nëmesjetën e hershmekishadisponontekompetencat e njështeti, duke paturmonopolarsimindhekulturën, prandajdheikushtonterëndësipërgatitjessëinteligjenciessëkohës. Mësimetdrejtoheshinngaklerikë, tekstet e shkruaraashtusivepratnëtërësikishinpërmbajtjekryeshitfetare. • Njëdëshmitëshkrimittëgjuhësshqipenavjenedhengakodikët e Beratit, që u përpiluannëinervalinkohor midis shekujvetë VI dhetë XVIII. Duke u afruardrejtkohësmoderne, krahasgreqishtes, në to gjendenedheshkrimenëgjuhënshqipe. • Skolastikadominontenëshkollatdheuniversitetet e evropësngamesiishekullittë 11-të derinëmesin e shekullittë 15-të. Gjithsesikjodoktrinëarsimoreijeptepërparësibashkimitnënjësistemarsimortëdijessëantikitetitgreko-romak me besiminkristiandhenëkëtështratzhvillohejedhefutjanëshkollë e njohurivetëreja.

11. Mesjetaarabedheshkolla • Po ashtu, nëtrevatshqiptaredepërtuanedheidetëshkollësarabe, tëprojektuarngaideatorët e mëdhejtëmendimitsiAvicena, Averoes, etj. • Si nëvendet e lindjesashtuedhenëatoperëndimoremësimetorganizoheshinpranëinstitucionevefetaredhefilozofia e teologjiaishinlëndëtprioritare. • Nëshkollatkatedralearsimimiitërinjvepërqendrohejnëtrajtimit e përmbajtjeslëndorenëleximin (lecito) dhekomentin e tekstit (question). • NdërkohëqëEuropaMesjetarepopërjetontenjëpërgjumjenëLindjenArabevihej re njëlulëzim. Kjosirrjedhojë e rolittëProfetitMuhamet (562-632), përtëbashkuardhefrymëzuarpopujtarabrrethIslamit. • Periudha e lulëzimitëpërgjithshëmarabpërfshiuedheshkollën. Shkollat e arsimitfillor, maktab-et, ngriheshinpranëxhamive. Ndërsastudimetnëfazën e dytëndiqeshinnëshkollat e quajturamedrese. • Rëndësitëmadhepatifutjanësistem e numravearabe, qëzëvendësuansistemin e rëndëtënumraveromak. • Nëatorrethanadisapopujarab, filluantëmësyjnëEuropënJugore, duke pushtuarSpanjënJugore, Italinë e Jugut, etj. dhekulturaarabe, qoftëedhe me këtëmënyrë, filloitëpërhapejnëEuropë, duke shënuardhenjëllojprogresipërkohënedhenëdrejtimtëarsimit.

12. Mesjeta e vonë & shkolla • Nëkushtet e mesjetëssëvonënëtrojetshqiptare, me nismën e urdhravekishtarë, sidomostëurdhritdominikan, u çelënshkollasinësiUlqin, 1258, nëKotorrmë 1266, nëDurrësmë 1278, nëShkodërmë 1345 dhengagjysma e dytë e shekullittë XIV edhenëTivar. • Poratjemësimetjepeshinnëgjuhëngreke, latinedhesllavishtdhekishinsimbështetjen e kishësdhetështetit. • Nëatorrethanagjuhashqipeishte e vështirëtëdepërtontenëshkollëdhefëmijët e mësoninatënështëpidhemjedisekomunitaretëpërbashkëtasinjëgjuhëkomunikimidheshërbimitëpërditshëm. • Si rrjedhojë e zhvillimitekonomiko - shoqërortëqytetevengashekullii XIV, gjuhashqipefilloitëpërdorejedhesigjuhëshkriminëshkolladhederinëadministratat e pushtetit vendor. • Programet e ciklittëulëttrajtoninlëndësigramatika, retorika, didaktika. Ndërsanëciklin e lartëtrajtoheshinlëndëshkencoresiaritmetika, gjeometria, astronomia, apoedhemuzika. Me zhvillimin e qyteteve, shkollatfilluant`ifrekuentoninedhenxënësngashtresat e lartatregtaredhezejtarëtëqyteteve, përtëfituarnjohuriprofesionale.

13. b. Rilindjaeuropianedheajoshqiptare • Rilindjaevropiane, me idetëpëparimtarehumanisteidhanjështysëtëmadhereformimittëarsimit. • Kontributtëveçantënëkëtëfushëkishinreformatorët e mëdhej, qëngaErazmitekRusoi, qënjihetedhesibabaiipedagogjisëmoderne. Shkollat e ngriturapranëinstitucionevefetareshërbyensibazëpërngritjen e universitetevetëpara, sikurseishinatotëParisit, Bolonjës, Oksfordit, Kembrixhit, etj., qëushqyen me idepërparimtareRilindjenEuropianedhedhanëkontributtëçmuarnëriorganizimin e arsimitparauniversitar. • Zhvillimiinatyrshëmiarsimit, administratësdheçështjeskombëtare u bënëgjëratmëtërëndësishmenëperiudhën e RilindjesEuropianedhetëhumanizmit. Dalja e shoqërivengaprincipatatmesjetaredheorganizimi I shtetevembibazën e tërësisëterritorialedhegjuhës, I dhashtysëfrymëskombëtare, qëishtenjëçështje e madhepërshqiptarët. Çkanëmënyrëorganike do tëthoshte: njëkomb – njëshkollë! • Idetësekulariste, që I lininkishësvendinqë I takontefrymëzuanedhehumanistëtshqiptarësidurrsaku Andrea Aleksi, Marin Barleti, Marin Biçikemi, PjetërBogdani, GjonGazuli, LeonikTomeu, MikelMaruli, etj. qëpërpunuanidenëfushën e artit, shkencës, filozofisë, etj.

14. Shtetikombdheshqiptarët • NdërkohëqëEuropaporilindtetrevattonaranënënpushtiminosman, qëpërtrojet e pushtuaranukzbatontenocionin e ritëkombësisë, por me atëtëndasivekomunitarefetare. • Sipaskëtijspekullimishqiptarëtndaheshinnë tri komunitetedhepërrrjedhojëedhearsimimidhekultura e tyreduhejtëmerrejvetëmnëpërmjetgjuhëveturko-osmane, grekedhelatine-italiane. Politikëqë u zbatuagjatëgjithësundimitosman. • Shkollat e komunitetitortodoksmbeteshinnësuazën e PatrikanëssëStambollit, ndërsashkollatfetarekatolikedrejtoheshinnga Roma. Meqënsemësimetnëlatinishtasimiloheshin me vështirësi, Vatikanikrijoinjëhapësirëpërpërdorimin e gjuhësshqipedheqëtekstetmësimoretëmundtëpërgatiteshinngaklerikëshqiptar, sikursebëriPjetër Budi. • Me idetë e tijpatriotike Budi u bënjëkundërshtar I sundimitosmandhenjëpararendës I mendimitrilindasdheshkollësshqipe. Ndërkohëaimbanteqëndrimkritikndajklerittëlartëkatolikshqiptarqënukangazhohejsaduhejnëlëvrimin e gjuhësshqipe, simjetpërnxjerrjen e popullatësngagjendja e ulët e nivelitkulturor.

15. Shekulli I XVI dheshkolla • Nëshekullin e XVI osmanëtndërtuannëshqipërishkollapërkomunitetetmuslimanenëgjuhëtturko-osmanedhearabe. Atoishinshkollafillore, osemektepedhengriheshinpranexhamivedhemësuesithoxhallarë u mësoninfëmijveKuranindheshkrim me shkronjaarabe. • Me zbatimin e politikëssëislamizimitnëpërmasatëgjeratë populates, numriishkollavefillore u rrit, duke u përhapuredhenëpërfshatra. Nëqytetetkryesore u çelënedhemedresetë, kunumri I nxënësveishtemë I kufizuar. Mbikëtëbazëu formësuanjështresëintelektuale me kulturëislame. • Nëkomunitetetkatolikemurgjitfrançeskanorganizuanshkollafillore, sinëkrahinën e Lezhës: nëPedhanëdhenëBlinisht, nëKurbin, poredhenëHimarë. Ndërsamëvonë, nëPedhanë e nëBlinisht, nëJanievëtëKosovës, nëVeljetëMirditës, nëqytetin e Shkodrës u hapënedhegjimnaze.

16. Shkollanëkohën e PapëKlementittë XI • Veçkësaj, Kishakatolike I kushtoirëndësiedhepërgatitjessëklerikëveshqiptarë, duke ngrituredheshkollanëRomëdheSiçili. • Nëvitin 1703, kurishtePapëKlementi XI, (PapëAlbani), mendimtarëtshqiptarëndërmorënnjëpolitikëmëefikasenëdrejtimtëarsimitshqip. • Duke shfrytëzuarmomentin u mblodhKonciliipeshkopëvetëShqipërisë, icilivendositëpërhapteletërsifetarenëgjuhënshqipe. • Pak vitemëvonë, nëshkollën e MontorinosnëRomë u hap katedra e gjuhësshqipe. • Si rrjedhojë e këtyrezhvillimeve, ne shekullin e XVIII, lulëzuannjëvargqyteteshshqiptare, siShkodra, Prizreni, Prishtina, Elbasani, Berati, Voskopoja, tëcilatiubënëqendratërëndësishmetëpërhapjessëkulturësdhearsimitshqip.

17. Akademia e Voskopojës • Duke ndierëritmin e zhvillimeveosmanetmorënmasaqëndaloninmësimin e gjuhësshqipe. Politikaosmane, nëShqipërinë e Jugut, favorizontepërhapjen e arsimitnëgjuhëngreke. • Akademia e Voskopojësu bënjëqendër e rëndësishme e kulturës, mbartëse e ideveiluministe, qëvininndesh me qëndrimetdogmatikefeudaletëkohësdhepromovoninidetëiluminizmitshqiptar, nëfrymën e iluministëvetëshquareuropian. • Qëngaviti 1710 atjemësimetzhvilloheshinnëgreqisht, porgradualisht, u futënedheshqipja e vllahishtja. NëpërmjetmësuesvesiKavaljoti, Adam HaxhiudheGrigori, akademia e Voskopojës u shndruaedhenënjëqendërtëlevrimittëshqipes. • U shqipëruanDhiatatdhekrahasalfabetitgrek, u krijuaedhenjealfabet per shqipen. Kavaljotibotoiedhenjefjalor tri gjuhësh, me mbinjemijefjale, tekrahasuaranëgreqisht, shqipdhevllahisht. FilozofiTheodhorKavaljotitrajtonteidetë e Dekartit, ndërkohëqënëvendin e tij, nëFrancëaipërndiqej. • Ne VoskopojemesonintërinjngashumëkrahinatëShqipërisëdheshumica e tyre, pas përfundimittëshkollësbeheshinmesues ne vendlindjet e tyre. Te tillekaneqeneTheodhorHaxhifilipioseDhaskalTodriiElbasanit, KosteIkonomiiBeratit, EvstratVithkuqari, etj. Në fund tëshekullittë XVIII VoskopojakishteAkademi, Bibliotekë, Shtypshkronjë,qëishintreguestëlartëpërkohën. Voskopojakonsiderohetedhesiqendra e rilindjeskombëtare.

18. Paradoksetpolitiko-kulturore • Përparadoks, kishtenjëmospërputhje midis konceptevembizhvilliminarsimordhekulturortëvendevefqinjedhesynimeveaneksionisteqëndiqtepolitikae shtetevetëtyrendajtrevaveshqiptare, duke u përpjekurtipërçajëdheshkombëtarizojë. Porta e lartë, patriarkana e stambollit, kishasllave u bënëpegesëpërmosnjohjen e kombësisëdhetëshkollësshqiptare. • Përtërealizuarkëtopolitika, nganjeraanëhapeshinshkollafetarenëgjuhëtëhuaja:turke, greke, sllave, italiane, etj, ndërkohëqëzbatoheshinligje e rregullaqëpengoninpërhapjen e arsimitshqip, madje duke ndjekur e persekutuarpërçuesit e arsimitnëgjuhënshqipe. • Ka rastetëshumtasiatotë Papa KristoNegovanit, DhaskalTodrit, Petro NiniLuarasit, etj, tëcilattregojnë se kurishtepunapërtëluftuarshqiptarizmintëhuajtbashkëpunonin me njeritjetrin. • Nëarkivatgrekeegzitonligjii 31 majit 1779, i Abdul Hamitittë II, ku, ngaana e turqvemerrejnëmbrojtjekulturadhegjuhagreke, ndërkohëqëshpallejhapurluftakundërgjuhësshqipe. (botuarnëgazetën “Thessaloniki”, 14.korrik.1999). Nërrethanatkurtrevatshqiptarepërpiqeshintindaninsipasfeve, ishtekuptimplotedeviza e rilindjes se, feja e shqiptaritështëshqiptaria.

19. Tëmësuarit pa shkollë • Shqiptarëtishinambjentuar me politikatdhesituatënantishqiptare, qëkrijonintëhuajtpërmosarsimimin e brezittëri. • Sami Frashërishkruan: shqiptariështëmësuartënxërëshkronjaedhe pa shkollë. • Mësimimerrejnëmënyrëilegalenëpërqendra: nështëpi, klube, nëhijepemësh, e gjetkë. • Qendrat e mësimitshpeshndryshoninpërshkaktëpërndjekjeve, që u bënteregjimi. • Në to shtjelloheshinditurimbinatyrën, historinë, luftrat, tëparët, edukatën, etj. • Nëaspektindidaktiknjohuritështjelloheshinnëpërmjetkëngëve, përrallave, tregimeve, poemave, baladave, fjalëvetëurta, fabulave, metaforave, gjëzave me domethëniepatriotike e kulturore, legjendave, qëpërcjellishinbrez pas brezidhenxisninfantazinë e mendjevearsimdashëse. • Karakteristikë e tëmësuaritasokohe, ishtezbatimiiedukatësdhepedagogjisëpopullore, sikursevininnëdukjeedhestudjuesit e huaj: shqiptarëtjanënjëpopullqëmëson pa shkolladhe pa kartë.

20. Koncepti I rilindësavepërshkollën • Por, atdhetarëtshqiptarë e kishintëqartë se pa hapurmëparëshkollatshqipepëredukimin e tërinjvenukmundtërealizoheshinaspiratatkombëtare. • AshtusikurseBismarku, nëshekullin e XIX do t’urekomandontepërfaqësuesveshqiptarë, qëtanisninveprën e tyrengashkolla, kurthotë: "Kenishkronja, libra e shkollashqip? -Jo! –Realizonimëparëkëto, mandejvinëtëtjerat! PërndrysheShqipëria do tëmbetetnjëshprehjegjeografike!" • Rilindasit, pa marrëparasyshpengesat, mallkimetnëshekullin e XIX jupërveshënpunëspërhartimindhebotimin e abetares, gramatikës, letërsisëdhetekstevetëtjeranëgjuhënshqipe. • Paralel me këtë u rritndërgjegjësimikombëtarpërpërdorimin e shqipesnëshkolla, institucionefetaredheadinistratë. • Qëngafundiishekullittë XIX, patriotëtqëjetoninjashtëvendit; nëAmerikë, Bukuresht, nëKalabri, Romë, Egjipt, etj., krijuanorganetështypit, tëcilat I bëninjehonëfrymëssë re kombëtarepërpërhapjen e arsimitdhetëçlirimittëvendit.

21. Filozofia e rilindësvetanë Rilindësittanëishin: • filozofdheshkencëtar me formimlindordheperëndimor, • themeluesdhevizionarëtëarsimitdhetëpedagogjisësëRilindjesKombëtare. • altruist dhe humanist, pa paragjykimepërpopujtdhereligjionetëtjera • Iluministdheluftëtarpërdijeshkencore, pozitiviste, eksperimentale. • Besonintefuqia e edukatës, tëoptimizmitpedagogjik. • Synonnjëshkollëdhearsim modern, sipasmodelittëshkollësdhearsimitevropian. • shkollënevropiane, me përmbajtjedhemetodologjimësimoremoderne.

22. Filozofiaarsimore e HoxhaTahsinit • Rilindësitishërbyenkombitdheatdheut, nëradhëparë, nëpërmjetdijes, arsimit. • Filozofiaarsimore e HasanTahsinitishteiqartë: • “Tëgjithënjerëzit e qytetëruar, shkruanHoxhaTahsinikanëpërparuar duke shkruar a lexuar (studimeshkencore) nëgjuhën e vet, kurseatanjerëzqënukkanëlexuardheshkruarnëgjuhën e tyre, kanëmbeturinjorantëdhebarbarë. Shqiptarët, ndërkaq, ikaluan, derimëtani, mëse 3000 vjetqënukjanë duke e përdorurshkrim-leximinnëgjuhën e vet amtare. Përkundrazi, duke u qytetëruar (mësuardheshkruar) nëgjuhët e huaja, studimet e shqiptarëveshkuanhuq (kot) dhekurrfarëdobieshqiptarëtnukpatënprejtyre.” (LaurantBica: ProfesorHasanTahsini, vëllimi 3, fq. 213-214). • “Nëdonitëbëhemikombiqytetëruar; ashtusikombet e Europës, duhettëshkruajmëgjuhën, tëkrijojmëletërsinëtonëkombëtare.” Gjuhëtmëtëpasurajanë “atoqëindihmojnëmëshumëpërparimit material dhe moral tënjeriut. • Tëmiratqësjellgjuha, mundtëgëzohenngatëgjithë, kurgjuhaështë e kuptueshmengatëgjithë.” Realisht, HasanTahsiniishteprekursoridhemësuesiimirëfilltëimirëkuptimitdheiintegrimitndërfetardhendërkrahinortëshqiptarëvenëtëmirëtëidealitkombëtar – shqiptarizmës.

23. Filozofiaarsimore e HoxhaTahsinit • Rilindësitndoqënlinjën e pozitivistëveevropian: O.Konti, Xh.Milli, H. Spenserietj. • Ata janëpedagogpozitivist, sipastyre “pjesamë e mirë e arsimit” janëshkencat e natyrës. • Këtaluftëtartëfanatizmitfetar e zgjidhënnëmënyrëpozitivisteedheraportin midis fesëdheshkencës, duke afirmuarvlerat e mirëfilltatëtyre. u akuzuansitë “pafe”, sepse u shkëputënngaskolastikamesjetare • Doktrinën e fesëislame e interpretuansipasfilozofisëpozitivistetëkohës, nëtëmirëtëhapjessërrugëssëpërparimittëkombit. • Sami Frashërikonfirmon se ai (H.T) “nëkuvendimetdhenëfjalimet e tij” theksonte se fejaislame e mirëfilltënuk e pengonpërparimindheqytetërimin, porpërkundraziiundihmonatyre. Këtë e bënte “duke u mbështeturnëajetet, hadisetdhenënormat e sheriatit.” (Shemseddin-Sami Frashëri: HoxhëTahsini(Ibrahim D. Hoxha, redaktor: HoxhëHasan-TahsinEfendiu – Tëtjerëtpërtë-, fq.70).

24. Shkolladhepavarësia e vendit • Me fillimin e shekullittë XX mendimtarëtshqiptarkrijuanklubedhembajtënKongresin e Manastiritdhetubimetëtjerë, ku u shqyrtuançështja e alfabetitdhe problem tërëndësishmetëshkollësshqipe. • Nëkëtëfrymë u krijuaNormalja e Elbasanit, përpërgatitjen e mësuesvetërinj, që pas përfundimittëstudimevegjashtëvjeçare u shpërndanënëpërkrahinatëndryshmepërtëpërhapurarsiminshqip, me frymëkombëtare. • Arsimi e afronteShqiperinë me vendet e qyteteruara, duke treguar se shqiptarëtjanënjëpopullilashtëqëkanëkarakteristikat e tyrekombëtare, tëshprehuranëgjuhën, kulturën, traditatdhe se atameritojnëtëgëzojnëtëdrejtat e tyresikomb, nëpërmjetshtetitdheshkollëssëtyreshqipe. • Shpallja e PavarësisësëShqipërisënë 28 nëntor 1912, ishterezultatisakrificavetëmëdhatëpopullitshqiptar, ipunëssëgjatë e tëpalodhurtëmbushur me frymëatdhetaretëRilindësvetanë,tëcilëtmbronindheshprehninaspiratat e një kombi tëtërëpërnjëShqipëritëpavarur, demokratike, e zhvilluarnëbazëtëkulturës, historisëdhegjuhësshqipe.

25. Disafaktorëqëmundësuanarsimininstitucional • gjuhashqipeështënjëngagjuhëtmëtalashta, porajonuk mundi tëkultivohejderinëperiudhën e rilindjeskombëtare • populliynë e ruajtigjuhënshqipe, si instrument tëbashkimitshqiptardhezanafillëtëarsimit • Nëarsiminshqipevidentohenkarakteristikatëpërbashkëta me zhvillimetarsimore në popujt e Mesdheut • NdërkohëqëEuropa u përfshingalëvizjetkombëtare, vendiynë u pushtuangaosmanët, tëcilëtpengoninarsimiminnëgjuhënshqip • Shqiptarëtpërfituanngakultura e vendevefqinje, por u ndjentërrezikuarkurbëhejfjalëpërçështjenkombëtare

26. … Disafaktorëqëmundësuanarsimininstitucional • RilindjaEuropiane me konceptet e rejadhepraktikat e shtetevekombëtarehapinjëperspektivëtë re tëçështjestonëkombëtaredheshkrimitdhepërpunimittëshqipes • Rilinësittanëpunuan me idealizëmpërngritjen e ndërgjegjeskombëtarenëpërmjetshkollësshqipe • KuvendetkombëtareqëngaLidhjashqiptare e Prizrenit I dhanëhovlëvizjespërçlirimdhekulturëkombëtare • Dëshira e zjarrtë e rilindësvedhepopullitpërtaparëvendintëçliruar u realizuapjesërishtdhe me oshilacione • Njëqindjetoriipavarësisëështënjë moment qënabëntëreflektojmëmbiarritjetdhemosarritjetnëçështjenkombëtaredheperfeksionimin e arsimitnëtëgjithëkomponentet e tij; nëkurrikulënzyrtaredhekurrikulëen e fshehtë, nëprograme, tekste, nëzbatimin e qasjevedidaktike e teknologjike.

27. MendimtarëtëRilindjes & tëarsimit: • PashkoVasa, • Ismail Qemali, • KonstandinKristoforidhi, • JaniVreto, • HoxhaTahsini • Sami, Abdyl e NaimFrashëri, • TheodhorKavalioti • AleksandërXhuvani • BrankoMerxhani

28. Filozofiaarsimorenëshkollattona • ArsiminëShqipëri: gjatëgjysmëssëparëdhegjysmëssëdytëtëshek XX. • Nëgjysmën e parëtëshek. XX ekzistonindyshkollatëmëdhapedagogjikeajoamerikane, qëkishtenëbazëidetë e filozofitdheedukatoritamerikanXhonDjuidheshkollaHerbartiane, qëndiqteidetë e Herbartitdhezhvillimin e tyretëmëtejshëm. • Pedagogjia e herbartiane(edhepasuesit e tij) e vintetheksintekrëndësiaqë ka kontributishoqërornëzhvillimin individual. • Sipastraditësplatoniane, synimi I shkollësështëtëpërgatisëqytetar, tëaftëpërtëpërmbushursynimerealenëjetë. • Ai nënvizonte se: çdofëmijë ka njëpotencialtëveçantë, qëpërbënindividualitetin e tij. Porkypotencialmbetet I paplotësuarderisatëanalizohetdhetrasformohetngaarsimi (shkolla) nëpërshtatje me atëqëai e quanvlerëtëakululuartëqytetërimit.

29. Idetë e herbartit • Vetëmformalizimi (zyrtarizimishkollor), arsimimirigoroz, shkruanherbarti, mundtësigurojëkuadrinpërzhvillimin moral dheintelektualtëfëmijës. Mbikëtëkonceptaiformuloiedhepesëidetëkryesoreqësigurojnëpjekurinëindividualetënxënësitgjatëshkollimit, qëjanë: • liria e brendshme e nxënësit (tëndjeritmirë); • procesi I përkryerjes (performancës, zhvillimit gradual), • dashamirësiandajnxënësit • drejtësianëtrajtimin e çdonxënësi me tëtjerët • përkrahja, shpërblimipërdetyrënqëkryen. • SipasHrebartitaftësitënukjanëtëlindura, atoduhenkultivuar, kështupërmesarsimittëmundtëpromovohetskema e zhvillimit moral dheintelektualtënxënësit. • Nëgjysmën e dytëtëshekullittë 19 pedagogjiasherbartiane I kapërceukufijtë e gjermanisëdhe u përhapnëeuropëdhenë SHBA. • Natyrishtqëpedagogjiaherbartiane, edhepërkohën e vintetheksinteknjëshkollë me disiplinëtëfortë, qërespektontemësuesin, programet, ora e mësimitqëkonsiderohej e shenjtë, e kështu me radhë. Ideqë u zbatuannëarsimintonëfillimishtprejshkollësNormaletëElbasanit, etj..

30. Filozofiaarsimore e Djuit • John Djui (1859 –1952) veçsesifilozofnjihetedhesireformatornëfushën e arsimit. • Idetë e tijlidhen me shkollën e çikagos, qësugjeroninnjëshkollëpraktike, eksperimentale, kumësimetteoriketëlidhen me veprimtarinëpraktikedherritjenrealishtnëshkollëtëfrymësdemokratikepluraliste, jovetëm duke e shpalluaratë.   • Nëvitin 1899 aishkroilibrin “shkolladheshoqëria” (në internet shkolladheprogresi social). • Nëkëtëlibëraitrajton: se çështëedukimi?, sinjëprocesshoqëror e shoqëronnjeriunqëngalindjadhegjatëgjithëjetës; çështëshkolla?, sinjëinstitucionshoqëror. • Argumenton se shkolladuhettëndjekdhetipërgjigjetritmevetëzhvillimit social. • Metodadherëndësia e sajnëedukim; shkolladheprogresishoqëror; shkolladhejetadheshumëidetëjera me tëcilat ne jemifamiljarizuaredhefalkontributitpedagogjiktëDjuit.

31. Sistemi monist & shkolla • Njëndihmesëtëmadhenëzhvillimin e arsimitnëShqipëridhanëmësuesitqëkishinstudiuarjashtështetit, nëAustri e etj. VeçojmëAustrinëpërvetëlidhjetqëkishinpopujtgjermanik me vendintonë, sinjë vend josllav. Po ashtuedhegjatëgjysmëssëdytëtëshek XX u bënëndryshimenëorganizimindhefunksionimin e shkollës. • Nëvitet ’60 u vendossistemi 8 vjeçariarsimittëdetyrueshëmdheshkolla u shtrinëgjithëteritorin e Shqipërisë. • Nëkëtëperiudhë u shënuanrezultatenëfushënkundëranalfabetizmit. • Masatpërdemokratizimin e shkollës, gjatëregjimit u reduktuannëpërmirësimin e marrëdhënievemësues-nxënësdhetëlidhjessëmësimit me punën. • Shkollanukmundtëdemokratizohejsepsenëshkollënuklejoheshinpikëpamjetdheteoritë e ndryshmearsimore.

32. Pluralizmi & filozofia e shkollës • Zhvillimidemokratikishoqërisëhapiperspektivaedhepërdemokratizimin e shkollës. • Nëperiudhën e tranzicionitnëstrukturën e shkollëspatidisashkatërrime, rënietënxënësvepërtëmësuardhebraktisjetëshkollës. • Tanijanëkrijuarhapësirapërriorganizimin e shkollësdhedemokratizimin e shkollës. • Shkollanukkonsiderohetmënjësistemimbyllur. • Nëshkollëveprojnëfaktorëdheaktorëtëndryshëmqëjanëtëinteresuarpërriorganizimindhedemokratizimin e shkollës. • Pseduhettëndryshojëshkolla? ( riorganizimidhedemokratizimiisaj) • Ku konsistonndryshimi? Çfarëduhettëndryshojë? ( programet, marrëdhënietmësues- nxënës) • Cilëtjanëfaktorëtdheaktorët e interesuarpërndryshimindhedemokratizimin e shkollës?

33. Literatura • NeritanCeka - Udhëtimnëkështjellatilire: A ishinilirëtnjëpopullikulturuar? • Shefikosmani, Histori e arsimit, vell.3, Përvetësimifshehuraziigjuhëssëshkruarshqipe, f. 5- 20 • SulëSedej, Histori e arsimit, vell.3, Arsimidhemendimipedagogjiknëmesjetë, f. 66-87 • QazimKashari, Histori e arsimit, vell.2,Arsimikombëtarnëfillimet e pavarsisë, f. 5-19 • KOLIQI, Hajrullah (2002): Historia e arsimitdhe e mendimitpedagogjikshqiptar, UniversitetiiPrishtinës & LibriShkollor, Prishtinë. • KRAJA, Musa (1993): Mësuesitpërkombinshqiptar, Tiranë. • BICA, Laurant (2009): ProfesorHasanTahsini, vëll. 1, vëll.3, ëest Print, Tiranë.