Κοινωνικό Κράτος:

1. Ημερίδα Τραπέζης της Ελλάδος 13 Μαϊου 2011 Κοινωνικό Κράτος: Οι μεταρρυθμίσεις που δενέγιναν και η κρίση Αντιγόνη Λυμπεράκη & Πλάτων Τήνιος Πάντειο Πανεπιστήμιο Πανεπιστήμιο Πειραιώς

2. Περίγραμμα • Οι μεταρρυθμίσεις στον χώρο του κοινωνικού κράτους προχώρησαν με αργούς ρυθμούς, παρά την έμφαση που τους απέδιδε η ρητορική. • Αποτέλεσμα: • ‘Επίσημο’ κοινωνικό κράτος δεν προσαρμόστηκε • «κοινωνικές ανάγκες» με γνώμονα το παρελθόν. • Διαμορφώθηκε ένα σκιώδες ή ‘άτυπο’ Κοινωνικό κράτος • Εξ υπολοίπου και εξ ανάγκης συμπλήρωνε κοινά. • Τρία στάδια στο επιχείρημα: • Τι προϋπήρχετης κρίσης; • Χαρακτηριστικά του σύνθετου κοινωνικού κράτους • Και του τυπικού και του άτυπου. Σχέσεις μεταξύ τους • Πώς η κρίση μεταβάλλει τα δεδομένα; • Πώς η έλλειψη μεταρρυθμίσεων οδήγησε στην κρίση; • Πώς την επιδεινώνει; • Ποιες νέες ανάγκες – και νέες απαιτήσεις στο άτυπο κοινωνικό κράτος. • Τι μπορεί και τι πρέπει να γίνει; • Αναδιατύπωση της μεταρρυθμιστικής ατζέντας μπροστά στην νέα πραγματικότητα αλλά και, • Αναδιατύπωση της ερευνητικής ατζέντας.

3. Μέρος Α’ Οι μεταρρυθμίσεις που δενέγιναν

4. Ο χαρακτήρας του ‘επίσημου’ κοινωνικού κράτους • Δύο κεντρικά αρχικά χαρακτηριστικά: • Κατακερματισμός – προνομιακή μεταχείριση ‘εκλεκτών’ – ή απλώς όσων πρόλαβαν • Μωσαϊκό ή ‘αρχιπέλαγος προνομίων σε θάλασσα ανεπάρκειας’ • Νομικισμός – Διαζύγιο μεταξύ αναγνώρισης δικαιώματος και των χρηματοδοτικών προϋποθέσεων • Ρητορική δικαιωμάτων ανοίγει δρόμο για εξίσωση προς τα πάνω • Η Αρχικήλειτουργίαίσως ήταν δημοσιονομικά ανεκτή. • Όσο ακόμη οι δικαιούχοι λίγοι (=«προνόμιο») συγκράτηση κόστους • Αδιαφάνεια επιτρέπει την απρόσκοπτη επιδότηση από το κοινωνικό σύνολο. • Διαδικασία μεταρρυθμίσεων από το 1990 προχωρά με δόσεις και με την λογική του πολιορκητικού κριού: • Διεύρυνση δικαιούχων χωρίς ανάλογη τόνωση εσόδων. • Διανομή και όχιαναδιανομή. • Εγγυήσεις ή διαβεβαιώσεις διανέμονται σε ευρύτερο και διευρυνόμενο κύκλο ατόμων. • Τάσεις γενίκευσης δικαιωμάτων χωρίς περικοπή προνομίων

5. Το σκιώδες ή άτυπο κοινωνικό κράτος:Πώς και πού προκύπτει; • Το σκιώδεςκοινωνικό κράτος συμπληρώνει κενά του επίσημου: • Σε κατηγορίες λειτουργιών – • Φροντίδα παιδιών και ηλικιωμένων, μακροχρόνια ανεργία, κοινωνική ένταξη, (μακρά και δύσκολη μετάβαση από την εκπαίδευση στην εργασία) • Σε κατηγορίες κλάδων/ατόμων μη προνομιούχων • Λιγότερο προνομιούχα Ταμεία. Συχνές αλλαγές εργασίας κλπ. • Στις εισόδους και εξόδους στην αγορά εργασίας • Προστασία των εντός δημιουργεί δυσκαμψίες και συνωστισμό ανέργων. • Κενά υπάρχουν σε όλο το εύρος της κατανομής εισοδήματος • Στο ανώτερο: π.χ. λειτουργία πλαφόν συντάξεων, ιδιωτικές δαπάνες υγείας – δραστηριοποίηση ασφάλισης. • Δηλ. σε σημεία όπου στην Ευρώπη δραστηριοποιείται 2ος και 3ος πυλώνας • Στο κατώτερο: Το δίχτυ ασφάλειας έχει κενά. • Σημεία όπου στην Ευρώπη καλύπτεται από δίχτυ ασφάλειας ή στοχευμένες(means tested) παροχές. • Αδιαφάνεια +έλλειψη στοιχείων ⇨ δυσκολία εντοπισμού κενών • Κενά κοινωνικής προστασίας δεν σχετίζονται πάντα με οικονομική επιφάνεια. • Π.χ. έλλειμμα φροντίδας σχετίζεται με ανεπάρκεια σε κοινωνική δικτύωση.

6. Χαρακτηριστικά του άτυπου κοινωνικού κράτους: Πώς συντηρείται; • Το άτυπο κράτος αντλεί εφεδρείες αλληλεγγύης. • Ομόκεντροι διευρυνόμενοι κύκλοι εγγυήσεων/αρωγής. • Πρβλ. Christakis & Fowler – Social networks. ΠρβλEconomics of Networks • Αποτελεσματικά ως 3ο βαθμό (φίλοι φίλων φίλων). • Διαφορετικά για βραχυ- και μακρο-χρόνιες ανάγκες • Γήρας/αναπηρία – Κοινωνικό δίχτυ ασφάλειας • Δυνατότητα προγραμματισμού / • Επιτελεί την αποστολή του χάρις σε (συνδυασμό): • Συνεκτική οικογένεια. Διαγενεακή αλληλεγγύη αναδιανέμει • Παροχές συντάξεων (από επίσημο) συντηρούν νέους άνεργους στο άτυπο. • «Hotel Mama» και καθυστέρηση εισόδου στην αγορά εργασίας • Μικρή οικογενειακή επιχείρηση / Αγροτική εκμετάλευση • Απορρόφηση εργατικού δυναμικού. Χαμηλό κόστος λόγω ευκολίας εισφοροδιαφυγής / εισφοροαποφυγή (ΤΕΒΕ/ΟΓΑ). • Διάρθρωση κατανομής περιουσίας • Σχετικά ίση –αναδασμός 1920-30, Ιδιοκατοίκηση, αντιπαροχή. • Κληρονομιά αστυφιλίας – ενεργές σχέσεις με χωριά προέλευσης • Ρόλος γυναικών στην παροχή υπηρεσιών φροντίδας. • Μετανάστριες επιτρέπουν έξοδο προς την αγορά εργασίας μετά το 1992.

7. Μια απειλή ταυτόχροναΔημοσιονομική και κοινωνική. Υψηλή δαπάνη για συντάξεις + αποκλειστικά κρατική (%ΑΕΠ) Υψηλή φτώχεια/ Υψηλές δαπάνες Πηγή: ΟΟΣΑ, από Τήνιος 2010.

8. Ενδείξεις άτυπου κοινωνικού κράτους – στοιχεία έρευνας SHARE (άτομα 50+) Ελλάδα: περισσότερη άτυπη + ενεργοποίησή της με ανάγκες Η άτυπη φροντίδα υποκαθιστά τυπική Πηγή: Δεύτερο κύμα 2007 έρευνας SHARE.

9. Απουσία κράτους – παρουσίαευρύτερης οικογένειας (Στοιχεία SHARE) Στο παρελθόν (SHARELIFE) Κράτος συνολικά απόν. Ποιος ενεργοποιείται για φροντίδα. (w2) Πώς κάλυψαν διαστήματα μη εργασίας στο σύνολο της ζωής τους; Ελλάδα: Αδέλφια και άλλοι συγγενείς πολύ συχνότεροι

10. Οι μεταρρυθμίσεις που δεν έγιναν:Διαχείριση κοινωνικών κινδύνων • Ένας δομημένος μηχανισμός (αυτο)καταστροφής • Συνεχώς διευρυνόμενες εγγυήσεις προς τα άτομα. • Ενθάρρυναν εξαργύρωση εγγυήσεων, αλλά • Παρέσυραν τον μοναδικό εγγυητή στον υπερδανεισμό και μετά στην χρεοκοπία. • ≈ AIG στις ΗΠΑ. (Συγκέντρωνε όλα τα CDS του συστήματος) • Στρατηγική δομικών μεταρρυθμίσεων (ΟΟΣΑ) διττή: • Απελευθερώνει ατομική / συλλογική ευθύνη για να αναλάβει μεγαλύτερο τμήμα του κινδύνου. • Περιορίζει έτσι και τις ‘ριψοκίνδυνες’ συμπεριφορές. • Π.χ. διεύρυνση απασχόλησης – παραμονή στην αγορά εργασίας • Εστιάζει κρατικές εγγυήσεις εκεί που χρειάζεται. • Ιεραρχεί ανάγκες και προσπαθεί να καλύψει τις επείγουσες. • Συμβιβάζεται έτσι η κοινωνική ευθύνη με την δημοσιονομική υπευθυνότητα.

11. Μέρος Β’ Η κρίση και το απαράλλακτο (;) κοινωνικό κράτος

12. Ενδείξεις δομικής συμβολής στην κρίση:Ανορθολογισμοί λόγω μη μεταρρύθμισης Crowding out κοινωνικών δαπανών; Αναξιοποίητο δυναμικό γυναικών Δείκτης εξάρτησης αν οι Ελληνίδες ξαφνικά δούλευαν όσο οι Γερμανίδες (+1 ΤΕΒΕ) ή οι Δανέζες. (+ ½ IKA) Από το 1990 οι δαπάνες εκτός συντάξεων και υγείας σχεδόν στάσιμες

13. Το κοινωνικό κράτος παραμένει μηχανισμός επιλεκτικών εγγυήσεων. Στην κρίση:

14. Η μακροοικονομική εικόνα:Αυτόματοι αποσταθεροποιητές • Στην κεϋνσιανή θεώρηση οι κοινωνικές δαπάνες λειτουργούν σταθεροποιητικά • Αυξάνονται στην ύφεση ⇒ αποτελεσματική ζήτηση↑. • ΌΜΩΣ, η σημερινή κρίση είναι δημοσιονομική/ κρίση ρευστότητας. ⇒ Αποσταθεροποίηση. • Η προσπάθεια διαφύλαξης της ατομικής θέσης οδηγεί σε επιδείνωση του συνολικού προβλήματος. • Μικρο-ορθολογισμός ⇒Μακρο- παραλογισμός • Εξαργύρωση εγγυήσεων επιταχύνεται και επιτείνει έλλειψη βιωσιμότητας • Η αποσταθεροποίηση λειτουργεί προς δύο κατευθύνσεις: • Τάσεις επιδείνωσης δημοσιονομικών κυβέρνησης • Μείωση εσόδων, αποδόσεων περιουσίας κλπ. • Αθρόες συνταξιοδοτήσεις ‘προνομιούχων’. • Φόβος απώλειας προνομίων επιταχύνει έξοδο. • Πολλές από τις μεταρρυθμίσεις έχουν άμεσο κόστος • Συμπίεση ρευστότητας άτυπου κοινωνικού κράτους • Αναζήτηση εσόδων για κοινωνική ασφάλιση – αυξάνονται οι απαιτήσεις του επίσημου στο άτυπο κοινωνικό κράτος.

15. Η κρίση και το άτυπο κοινωνικό κράτος • Διευρύνονται οι απαιτήσεις προς το άτυπο κράτος • Κενά επίσημου εντοπίζονται στα βραχυχρόνια • Κατανομή της ανεργίας (ακόμη και τώρα) κυρίως στους εκτός προστασίας οι οποίοι είχαν ανεπαρκή κάλυψη. • Νέοι, γυναίκες, μεγαλύτεροι εργαζόμενοι. • Αφού πληρώνονται επιδόματα κατά προτεραιτότητα • Πίεση πρωτίστως σε υπηρεσίες σε είδος • Αλλά, τα ελλείμματα του επίσημου καλύπτονται κυρίως με αύξηση εσόδων – άρα επιβάρυνση άτυπου. • Συμπιέζεται η μικρή επιχείρηση και η άτυπη οικονομία. • Έλλειψη ρευστότητας, έλλειμμα ανταγωνιστικότητας. • Αγορά στέγης περιορίζει την δυνατότητα άντλησης ρευστότητας • Άντληση φόρων και εισφορών, αγροτικών επιδοτήσεων • Πάταξη φοροδιαφυγής ισοδυναμεί με φόρο στην εργασία. • Πρβλ το μικρό ποσοστό εισφορών στο ΑΕΠ πολύ μικρότερο της θεωρητικής οριακής επιβάρυνσης.

16. Η κρίση και οι γυναίκες- κίνδυνος αναστροφής κατακτήσεων; • Η αύξηση της συμμετοχής γυναικών αποτελεί βασικό ‘αναπτυξιακό απόθεμα’ της Ελλάδας. Αυξήθηκε από το 1992 • Όχι λόγω διαρθρωτικών μέτρων συμφιλίωσης, αλλά • λόγω της διαθεσιμότητας εργασίας από μετανάστριες • Που κάλυψε τις ανάγκες φροντίδας • Η κρίση κινδυνεύει να αναστρέψει την πρόοδο: • Αρνητικές Ενδείξεις στην διαθεσιμότητα εργασίας φροντίδας • Απουσία ευελιξίας στην αγορά εργασίας – λειτουργεί ως LIFO. • Επιστροφή παραδοσιακών αντιλήψεων για γυναίκες ως ‘εφεδρικοί εργαζόμενους. • Π.χ. Ν3863/10 μειώνει τα όρια ηλικίας για μητέρες, και οδηγεί σε αθρόες συνταξιοδοτήσεις γυναικών στο ΙΚΑ, ΔΕΚΟ και Τράπεζες. • Κάθε οριστική έξοδος γυναίκας από την αγορά εργασίας την μεταφέρει από τμήμα της λύσης σε τμήμα του προβλήματος

17. Κρίση και απασχόληση 2007-2010 (q4) ‘Αποθαρρυμένοι εργαζόμενοι’ κυρίως άνδρες – μείωση απασχόλησης Στις γυναίκες μικρότερη μείωση απασχόλησης, αλλά μεγαλύτερη αύξηση ανεργίας. Χαρακτηριστικά ανεργίας παραμένουν παρά την αύξηση – Νέοι & Γυναίκες Πηγή : Ερευνα Εργατικού Δυναμικού 2007 και 2010

18. Ανεργία 2007- 2010 και κρίση: Η Αλληλεγγύη οικογένειας αντέχει; (ακόμη); Η απόλυτη αύξηση (σε ποσοστιαίες μονάδες) η ίδια Α/Γ. Νοικοκυριά χωρίς πρόσβαση στην απασχόληση δεναυξάνονται… H ανεργία είναι ακόμηυπό τον έλεγχο της οικογένειας;; Πηγή: ΕΕΔ, Eurostat.

19. Ο μηχανισμός επέκτασης της κοινωνικής κρίσης • Το άτυπο κοινωνικό κράτος απορροφά τον μέγιστο τμήμα του κοινωνικού αντίκτυπου. Πώς; • Αντλούνται εφεδρείες από διευρυνόμενους κύκλους. • Αναλόγως του βάθους και της διάρκειας της κρίσης, • Εξαντλούνται οι δυνατότητες καθεμιάς εφεδρείας. • Παρεμφερής διαδικασία με κρίση ρευστότητας/ μοντέλα χρεοκοπίας. • Οσοι και όσες μείνουν για πρώτη φορά ‘ακάλυπτοι’ θα γίνουν ορατοί, αφού εξαντλήσουν τις εφεδρείες τους. • Αλλά τότε ίσως να είναι ήδη αργά. • (δηλαδή όταν η ανέχεια ξεπεράσει ένα ήδη μεγάλο κατώφλι) • Μηχανισμός διευρυνόμενης επέκτασης μελετήθηκε στην Μεγάλη Υφεση στις ΗΠΑ 1929-1933. • Αρα: Οι ενδείξεις κρίσης συσσωρεύονται με τον καιρό: • Ανάγκες είναι (σχεδόν) στατιστικά αόρατες, αλλά προβλέψιμες • Χρονική υστέρηση δειγματοληπτικών ερευνών (>2 χρόνια) • Ανεπάρκεια σχεδιασμού ερευνών • Απαιτούνται έρευνες τύπου πάνελ – ώστε πραγματικέςαντιδράσεις • Ατομα με πραγματικές ανάγκες εκτός ‘εμβέλειας ραντάρ’ • Το σύστημα δεν φτιάχτηκε για να τους διακρίνει.

20. Μπορεί να χρεοκοπήσει(και) το άτυπο κοινωνικό κράτος; Ανησυχίες…

21. Μέρος Γ’ Τι μπορεί και τι πρέπει να γίνει; Πέντε ρηξικέλευθες προτάσεις

22. Σχεδιασμός για κοινωνική ανταπόκριση: Τετραγωνισμός του κύκλου, Τώρα! • Οι αλλαγές του ‘Μνημονίου’ διατηρούν την σημερινή δομή. • ‘Οριζόντιες’ γενικευμένες ταμειακές αλλαγές. • Ο Ν3863/10 αντιμετώπισε μόνο βιωσιμότητα, εντείνοντας το μεσοπρόθεσμο πρόβλημα. Η φυγή εντείνεται μεσοπρόθεσμα. • Αγορά εργασίας, απασχόληση κλπ –αλλαγές ακόμη αναμένονται. • Υστερήσεις εσόδων ως αποτέλεσμα ελαστικοτήτων αντιδράσεων. • Η κρίση ‘εκβιάζει’ δύο αλλαγές • Να γίνουν όσα έχουν καθυστερήσει / αναβληθεί • Να γίνουν διαφορετικά από ό,τι θα γίνονταν πριν την κρίση. • Ανάγκη μέτρων ‘τετραγωνισμού του κύκλου’ • Να σταματήσει η δημοσιονομική αιμορραγία. • Να προληφθεί μια κοινωνική έκρηξη στον άτυπο τομέα. • Να παρακαμφθούν οι αδυναμίες της διοίκησης. Ξαφνική έλευση του κινδύνου σημαίνει ότι δεν μπορούμε να περιμένουμε.

23. Ρηξικέλευθες ιδέες – Α. Κοινωνικός ιστός ασφάλειας; • Μήπως ήλθε η ώρα του κοινωνικού ιστού ασφάλειας; • Ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα – προβλήματα: βασίζεται στον Φόρο εισοδήματος + διοικητικά • Ανεπίκαιρα στοιχεία – ως δύο χρόνια. • Φοροδιαφυγή ανταμείβεται (Δικαιούχοι Χ3 αντί SILC). • Υπάρχει ο μηχανισμός; Πόσο καταπιεστικός; • Αναζήτηση μηχανισμού αυτοδιαλογής (self selection) • Αποκλειστική στόχευση σε μακροχρόνια άνεργους; (εύκολο) • Σύνδεση με απασχόληση/ προγράμματα εθελοντικής εργασίας; • Χορήγηση με κουπόνια εξαργυρώσιμα σε λίγες τοποθεσίες. • Αναζήτηση μηχανισμών ενδυνάμωσης ρευστότητας της φτωχότερης οικογένειας • Όχι μόνο οι τράπεζες που αντιμετωπίζουν κρίση ρευστότητας • Δράση στην αγορά στέγης ώστε να αξιοποιηθεί το μεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης.

24. Β. Ευελιξία Εργασίας χάριν των φτωχότερωνΓ. Δεύτερος πυλώνας για συντάξεις Β. Η ρύθμιση της αγοράς εργασίας ευνοεί τις ‘καλές και καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας’(sic) – • Όμως, αυτές δεν βοηθούν αυτούς που είναι σε κίνδυνο περιθωριοποίησης • Η ‘ευελιξία στις άκρες’ απλώς οδηγεί σε εργασία LIFO. • Άρα: απαιτείται απελευθέρωση για να υπάρχουν περισσότερες εργασίες στο ‘κάτω άκρο της αγοράς’. Γ. Η χορήγηση της ίδιας εγγύησης σε όλες τις συντάξεις διευρύνει την δαπάνη και αποστερεί πόρους από την κοινωνική πολιτική. • Θεμελίωση ενός δεύτερου επαγγελματικού πυλώνα. • ‘Προνόμια’ μπορούν να εξαγοραστούν από όσους κλάδους μπορούν να τα διατηρήσουν (≈ Ν 3371/05)

25. Δ. Ασφάλιση μακροχρόνιας φροντίδαςΕ. Γυναίκες - πυρήνας του κοινωνικού κράτους Δ. Θέσπιση υποχρεωτικής ασφάλισης για μακροχρόνια φροντίδα (Γερμανία 1% επί των αποδοχών). • Πιστοποίηση και κατάρτιση φροντιστών για να παρέχουν υπηρεσίες - αγορά φροντίδας για δημιουργία θέσεων εργασίας • Κουπόνια για αξιοποίηση κοινωνικών υποδομών – δημόσιων, δημοτικών, ιδιωτικών επί ίσοιςόροις. • Δυνατότητα αξιοποίησης των κουπονιών από την οικογένεια Ε. Ενδυνάμωση των γυναικών στην οικονομία. • Γυναίκες είναι το κλειδί στην άτυπη κοινωνική προστασία • Τόσο στην παροχή προστασίας όσο και στην κάλυψη αναγκών. • Αντιστροφή της τάσης μείωσης της απασχόλησης. • Η απασχόληση γυναικών πρέπει να αυξηθεί και όχι να περιοριστεί λόγω κρίσης

26. Αλλάζουμε για να μην βουλιάζουμε…Πώς όμως;; • Πόλλ' οἶδ' ἀλώπηξ, ἀλλ' ἐχῖνοςἓνμέγα • «Πολλά ξέρει η αλεπού, ενώ ο σκαντζόχοιρος ένα, αλλά, μεγάλο», Αρχίλοχος (μέσω Isaiah Berlin και Ronald Dworkin) • Η κρίση δεν είναι συγκυριακή αλλά αποτέλεσμα δομών που οδήγησαν εκεί. • Το πελατειακό κράτος - Η κατάληψη της κοινωνικής πολιτικής για την κατοχύρωση προνομίων – σίγουρα πρέπει να αλλάξει. • Όχι τόσο χάριν των πελατών – αν και αυτοί θα έχουν ανάγκες – αλλά για χάριν αυτών που ως τώρα το συντηρούσαν. • Δίνουμε στους ισχυρούς την δυνατότητα αυτοβοήθειας, για να αφοσιώσουμε πόρους και ενέργεια στους φτωχότερους και λιγότερο τυχερούς. • Δηλαδή: να αποκτήσουμε κοινωνική πολιτική….

27. Αλλάζουμε για να μην βουλιάζουμε…Και εμείς στην κοινωνική έρευνα!! • Η αναγνώριση της σημασίας του άτυπου κοινωνικού κράτους σημαίνει ότι πρέπει να αλλάξει και οι ερευνητικές προτεραιότητες και πρακτικές. • Ουσιαστικές ανάγκες τώρα υποκρύπτονται από τους φορείς, που ξοδεύουν προσχηματικά. • Διοικητικά στοιχεία ενισχύουν δέσμευση πορείας (συντηρητισμό), δημιουργούν τυφλά σημεία. • Αρα νέα θεωρητική προσέγγιση • Αναζήτηση εγγυήσεων – κοινωνική πολιτική = διαχείριση κινδύνων. • Νέα θεωρητικά εργαλεία: Search theory, Econ of Networks • Kαι νέα εμπειρική προσέγγιση • Ανάγκη διεπιστημονικών στοιχείων πανελ (≃ SHARE) με αναφορά στον πληθυσμό και όχι στην πελατεία. • Κοινωνική έρευνα όχι μόνο ως διαπραγματευτικό εργαλείο.