Chuong 4: BI N MC TR N WEB

1. Chuong 4:BIÊN M?C TRÊN WEB  Thay d?i biên m?c – The Change of Cataloging Vai trò c?a MARC – The Role of MARC Siêu d? li?u Dublin Core – Dublin Core Metadata Chuy?n d?i chu?n biên m?c – The Conversion of Catalog Standards

2. Thay d?i biên m?c Thu vi?n truy?n th?ng Thu vi?n di?n t?/thu vi?n s? Liên bi?n (Analog) K? thu?t s? (Digital) Bi?u ghi thu t?ch Siêu d? li?u thu t?ch (Bibliographic Record) (Bibliographic Metadata)

3. Biên m?c analog Trong thu vi?n truy?n th?ng, ngu?i ta biên m?c d? t?o nên nh?ng bi?u ghi thu t?ch nh?m xây d?ng h? th?ng tra c?u qua m?c l?c phi?u. Bi?u ghi thu t?ch hay m?c l?c phi?u miêu t? lý l?ch c?a tài li?u: nhan d?, tác gi?, d? m?c, xu?t b?n, vv… Khi s? d?ng máy tính, bi?u ghi thu t?ch này du?c bi?u th? b?ng m?t d?ng th?c máy d?c du?c (MARC). Cách biên m?c này ch? th? hi?n du?c d?ng thu t?ch t?c lý l?ch ch? không có toàn van và da phuong ti?n, du?c g?i là biên m?c theo d?ng liên li?n (analog). Phi?u m?c l?c và kho sách tách r?i nhau Bi?u ghi thu t?ch MARC nh?m trao d?i d? li?u qua máy tính hay trên m?ng máy tính

4. Biên m?c digital Trong môi tru?ng s?, d? li?u du?c dóng gói b?ng ngôn ng? XML. Cách biên m?c ph?i thay d?i qua môi tru?ng Web, nghia là các d? li?u thu t?ch ph?i du?c dóng gói, ngu?i ta g?i là biên m?c theo d?ng k? thu?t s? (digital). Các bi?u ghi thu t?ch tr? thành siêu d? li?u thu t?ch – metadata. V?y Metadata chính là phi?u m?c l?c miêu t? lý l?ch tài li?u du?c phát sinh t? d?ng trong môi tru?ng s?. Metadata g?n li?n v?i n?i dung van b?n MARC chuy?n d?i thành MARC-XML Chu?n Dublin Core dáp ?ng yêu c?u t? ch?c tài nguyên s?

5. Vai trò c?a MARC Vi?c s? d?ng máy tính trong ho?t d?ng thu vi?n dã làm thay d?i r?ng l?n công tác biên m?c. Ban d?u thay vì Thu vi?n Qu?c h?i Hoa K? cung c?p phi?u m?c l?c cho các thu vi?n thì khi s? d?ng máy tính h? ch? cung c?p các bi?u ghi trên bang t?, các thu vi?n nh?n bang t?, download d? li?u, và t? in thành phi?u m?c l?c. Vi?c s? d?ng máy tính nhu th? dòi h?i phát sinh ra m?t chu?n thu t?ch mà máy tính d?c du?c, chu?n này ban d?u du?c g?i là MARC I v? sau c?i ti?n thành MARC II, r?i USMARC. Công vi?c trao d?i bi?u ghi nhu th? này th?t là thu?n ti?n cho vi?c in phi?u m?c l?c và v? sau khi vi?c ?ng d?ng tin h?c phát tri?n, h? th?ng m?c l?c tr?c tuy?n thay th? h? th?ng phi?u m?c l?c, chu?n MARC t? ra r?t phù h?p. Các qu?c gia trên th? gi?i theo chân Hoa K? phát minh ra hàng lo?t MARC qu?c gia. V? sau khi v?n d? xu?t b?n mang tính toàn c?u, có yêu c?u c?n th?ng nh?t chu?n MARC cho nên UNIMARC c?a IFLA ra d?i, tuy nhiên Hoa K?, qu?c gia có ngu?n tài nguyên thông tin d? s? và h? th?ng xu?t b?n bao trùm th? gi?i dã không ch?p nh?n UNIMARC do dó các qu?c gia nói ti?ng Anh khác d?n d?n b? MARC qu?c gia d? s? d?ng USMARC. Ð? mang tính toàn c?u, USMARC k?t h?p v?i CANMARC c?a Canada t?o nên MARC 21.

6. Dublin Core Metadata Dublin Core là m?t t?p h?p nh?ng thành ph?n metadata du?c thi?t k? d?c bi?t cho vi?c s? d?ng không chuyên. Ðu?c dùng ch? y?u cho vi?c mô t? tài li?u di?n t?. Ðây là k?t qu? c?a m?t s? h?p tác nhi?u ngu?i cùng xây d?ng. Dublin là tên c?a thành ph? ? Bang Ohio, Hoa K?, noi cu?c h?p d?u tiên du?c t? ch?c vào nam 1995. T? dó d?n nay dã có 12 l?n h?i ngh? qu?c t? t? ch?c t?i Anh, Úc, Ph?n Lan, Ð?c, Canada, Nh?t, Trung Qu?c và Hoa K? d? hoàn thi?n. Dublin Core du?c T? ch?c Chu?n Qu?c gia Hoa K? - ANSI phê chu?n vào nam 2001. Dublin Core ch? bao g?m 15 thành ph?n. Nhu cái tên "core - nòng c?t" dã hàm ý r?ng Dublin Core là m?t t?p h?p nh?ng thành ph?n nòng c?t, ngoài ra còn có th? tang thêm nh?ng thành ph?n ph? cho m?c dích riêng. Hon n?a, nh?ng thành ph?n hi?n h?u có th? du?c c?i ti?n xuyên qua vi?c s? d?ng. T?t c? thành ph?n này d?u có th? l?p l?i khi c?n thí?t. Dublin Core dùng thu?t ng? tài nguyên d? bao g?m tranh ?nh, hình ?nh d?ng, ho?t hình, d? ho?, ngay c? s?n ph?m th?c t? ?o cung nhu tài li?u toàn van.

7. 15 thành ph?n c?a Dublin Core Nhan d? Tên du?c d?t cho tài nguyên c?a tác gi? hay nhà xu?t b?n Tác gi? Ngu?i hay t? ch?c có trách nhi?m d?u tiên v? n?i dung trí tu? c?a tài nguyên Ch? d? Ð? tài c?a tài nguyên Mô t? Mô t? nguyên van n?i dung c?a tài nguyên Xu?t b?n Th?c th? có trách nhi?m làm cho tài nguyên có hi?u l?c s? d?ng C?ng tác viên Ngu?i hay t? ch?c (khác tác gi?) có trách nhi?m dóng góp có ý nghia vào n?i dung trí tu? c?a tài nguyên Nam Nam tài nguyên du?c sáng tác hay có hi?u l?c s? d?ng Lo?i B?n ch?t hay th? lo?i c?a n?i dung tài nguyên D?ng th?c Hình th?c v?t lý hay k? thu?t s? c?a tài nguyên Xác nh?n Tham chi?u rõ ràng xác nh?n tính duy nh?t c?a tài nguyên trong ph?m vi ng? c?nh dã cho Ngu?n Tham chi?u m?t tài nguyên th? hai mà t? dó tài nguyên trình bày dã trích d?n Ngôn ng? Ngôn ng? c?a n?i dung tài nguyên Quan h? Tham chi?u m?t tài nguyên có liên quan, và b?n ch?t c?a m?i quan h? S? ki?n Ð?c tính noi ch?n và th?i gian liên quan d?n n?i dung tài nguyên B?n quy?n Thông tin v? tình tr?ng b?n quy?n

8. Nhóm Dublin Core Metadata Nh?ng thành ph?n c?a Dublin Core chia làm 3 nhóm: N?i dung: Nhan d?, Ch? d?, Mô t?, Ngu?n, Ngôn ng?, Quan h? (v?i tài nguyên khác), S? ki?n; S? h?u trí tu?: Tác gi?, Xu?t b?n, C?ng tác viên, B?n quy?n; Thuy?t minh: Nam, Lo?i, D?ng th?c, Xác nh?n

9. Minh h?a Dublin Core Metadata (1) Thành ph?n: Nhan d? - Title Tên: Title Ð?nh nghia: Tên du?c d?t cho tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC.Title” content = “T?ng quan khoa h?c thông tin và thu vi?n”> <meta name = “DC.Title” content = “B?n tin Thu vi?n Cao h?c, S? 2, 2003”> Thành ph?n: Ch? d? - Subject Tên: Ð? m?c và t? khóa Ð?nh nghia: Ð? tài c?a n?i dung tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC. Subject” content = “Thu vi?n h?c”> <meta name = “DC.Subject” scheme = “DDC” content = “020”>

10. Minh h?a Dublin Core Metadata (2) Thành ph?n: Mô t? - Description Tên: Description Ð?nh nghia: B?n mô t? n?i dung tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC.Description” lang = “en” content = “Our database management system is SQL”> Thành ph?n: Ngu?n - Source Tên: Source Ð?nh nghia: Tham kh?o d?n m?t tài nguyên t? dó tài li?u du?c trình bày d?n xu?t Ví d?: <meta name = “DC. Source” content = “http://www.glib.hcmuns.edu.vn/bantin.pdf”>

11. Minh h?a Dublin Core Metadata (3) Thành ph?n: Ngôn ng? - Language Tên: Language Ð?nh nghia: Ngôn ng? c?a n?i dung trí tu? tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC.Language” content = “en”> <meta name = “DC.Language” scheme = “rfc 1766” content = “en,US”> Thành ph?n: Quan h? - Relation Tên: Relation Ð?nh nghia: Tham kh?o d?n m?t tài nguyên có liên quan Ví d?: <meta name = “DC. Relation” content = “http://www.glib.hcmuns.edu.vn/bai1-04.pdf”>

12. Minh h?a Dublin Core Metadata (4) Thành ph?n: S? ki?n - Coverage Tên: Coverage Ð?nh nghia: Qui mô hay ph?m vi tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC.Coverage” content = “Kháng chi?n ch?ng M?, 1954-1975”> Thành ph?n: Tác gi? - Creator Tên: Creator Ð?nh nghia: Th?c th? có trách nhi?m d?u tiên v? vi?c t?o nên n?i dung c?a tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC. Creator” content = “Nguy?n Minh Hi?p”>

13. Minh h?a Dublin Core Metadata (5) Thành ph?n: Xu?t b?n - Publisher Tên: Publisher Ð?nh nghia: Th?c th? có trách nhi?m v? s? hi?n h?u c?a tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC.Publisher” content = “Ð?i h?c Qu?c gia TP. HCM”> Thành ph?n: C?ng tác viên - Contributor Tên: Contributor Ð?nh nghia: Th?c th? có trách nhi?m dóng góp vào n?i dung c?a tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC. Contributor” content = “Lê Ng?c Oánh”>

14. Minh h?a Dublin Core Metadata (6) Thành ph?n: Lo?i - Type Tên: Resource Type Ð?nh nghia: Lo?i hình hay th? lo?i c?a n?i dung tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC.Type” content = “ph?n m?m”> <meta name = “DC.Type” content = “tranh”> Thành ph?n: D?ng th?c - Format Tên: Format Ð?nh nghia: Hình th?c v?t lý hay k? thu?t s? c?a tài nguyên Ví d?: <meta name = “DC. Format” content = “van b?n/html”> <meta name = “DC. Format” content = “hình ?nh/jpeg”>

15. Minh h?a Dublin Core Metadata (7) Thành ph?n: Xác nh?n - Identifier Tên: Identifier Ð?nh nghia: Xác d?nh rõ ngu?n g?c tài nguyên v? m?c d?nh chu?n ho?c trong ng? c?nh dã cho Ví d?: <meta name = “DC.Identifier” scheme = “ISBN” content = “81-7366-347-5”> <meta name = “DC. Identifier ” content = “http://koha.org.download/”>

16. Giao di?n biên m?c Dublin Core

17. Bi?u ghi Dublin Core

18. Hai chu?n biên m?c (1) Ðã t?ng có hai phuong pháp chu?n d?i ngh?ch nhau v? trình bày siêu d? li?u tài li?u: D?ng biên m?c máy d?c du?c MARC và Dublin Core. D?ng MARC du?c phát tri?n công phu, ki?m soát ch?t ch?, chi ly và bao hàm d?n d? khá ph?c t?p, du?c t?o nên b?i nh?ng nhà biên m?c h?c chuyên nghi?p ch? y?u d? s? d?ng trong thu vi?n truy?n th?ng. Chu?n Dublin Core ch? truong don gi?n hóa d? có th? áp d?ng r?ng rãi cho tài li?u thu vi?n s? d?i v?i nh?ng ngu?i không c?n du?c hu?n luy?n biên m?c thu vi?n. Hai chu?n này không nh?ng chú ý d?n giá tr? d?c thù c?a mình mà còn luu tâm d?n nh?ng tri?t lý can b?n d?i ngh?ch nhau m?t cách tuy?t d?i.

19. Hai chu?n biên m?c (2) Chu?n MARC du?c Thu vi?n Qu?c h?i Hoa K? phát tri?n vào cu?i th?p niên 1960 d? ph?c v? vi?c trao d?i bi?u ghi m?c l?c gi?a các thu vi?n. MARC du?c gi?ng d?y khá k? lu?ng trong nh?ng chuong trình dào t?o thu vi?n h?c trên th? gi?i. Chúng ta khá quen thu?c v?i bi?u ghi MARC khi ti?p xúc v?i m?c l?c tr?c tuy?n ? thu vi?n d?i h?c. Chu?n Dublin Core là m?t t?p h?p nh?ng thành ph?n metadata du?c thi?t k? d?c bi?t cho vi?c s? d?ng không chuyên. Ðu?c dùng ch? y?u cho vi?c mô t? tài li?u di?n t?. Ðây là k?t qu? c?a m?t s? h?p tác nhi?u ngu?i cùng xây d?ng.

20. So sánh hai chu?n biên m?c So v?i d?ng MARC, Dublin Core don gi?n m?t cách d? ch?u. Dublin Core ch? bao g?m 15 thành ph?n so v?i hàng tram c?a MARC. Nhu cái tên "core – nòng c?t" dã hàm ý r?ng Dublin Core là m?t t?p h?p nh?ng thành ph?n nòng c?t, ngoài ra còn có th? tang thêm nh?ng thành ph?n ph? cho m?c dích riêng. Hon n?a, nh?ng thành ph?n hi?n h?u có th? du?c c?i ti?n xuyên qua vi?c s? d?ng. T?t c? nh?ng thành ph?n này d?u có th? l?p l?i khi c?n thi?t.

21. Chuy?n d?i hai chu?n biên m?c K? t? khi Vi?n Tiêu chu?n Hoa K? (ANSI) chính th?c công nh?n Dublin Core là m?t Chu?n biên m?c và phê chu?n vào nam 2001, s? d?i ngh?ch gi?a hai chu?n không còn t?n t?i mà ngày càng nhi?u chuyên gia tìm nh?ng gi?i pháp d? chuy?n d?i nhau: MARC sang Dublin Core và Dublin Core sang MARC, ch?ng h?n nhu t?i website c?a Van phòng Chu?n MARC và phát tri?n m?ng lu?i c?a Thu vi?n Qu?c h?i Hoa K? có hu?ng d?n các phuong th?c chuy?n d?i. Th?m chí còn có nhi?u ph?n m?m ngu?n m? chuy?n d?i du?c ph? bi?n r?ng rãi, ch?ng h?n nhu nh?ng ph?n m?m MarcEdit c?a Ð?i h?c Bang Oregon, Hoa K? mà ta có th? download d? dùng mi?n phí t?i website: http://oregonstate.edu/~reeset/marcedit/html/downloads.html.

22. Chuy?n d?i Dublin Core sang MARC (1) Vi?c chuy?n d?i 15 thành ph?n c?a B? thành ph?n Dublin Core sang Nh?ng Thành ph?n d? li?u thu t?ch c?a MARC khi?n nhi?u tru?ng c?a MARC 21 du?c ghép chung vào m?t thành ph?n Dublin Core riêng l?. Ði?u này không thành v?n d? d?i Dublin Core. B?i vì cách c?u t?o c?a Dublin Core khi?n m?i thành ph?n mang tính c?i lõi (core) nên có th? ch?a nhi?u giá tr?. Ch?ng h?n nhu thành th?n Ch? d? (Subject) có th? ch?a tiêu d? d? m?c, t? khóa, và s? phân lo?i. Ví d?: <meta name=“DC. Subject” content=“Thu vi?n h?c”> < meta name=“DC. Subject” scheme=“DDC” content=“020”>

23. Chuy?n d?i Dublin Core sang MARC (2) Trong vi?c chuy?n d?i sang MARC, ch?ng h?n nhu thành ph?n Ch? d? (Subject) du?c chuy?n d?i nhu sau: Scheme=LCSH: 650 #0$a (Subject added entry--Topical term) Scheme=MeSH: 650 #2$a (Subject added entry--Topical term) Scheme=LCC: 050 ##$a (Library of Congress Call Number/ Classification number) Scheme=DDC: 082 ##$a (Dewey Decimal Call Number/ Classification number) Scheme=UDC: 080 ##$a (Universal Decimal Classification Number) Scheme=(other): 650 #7$a with $2=code from MARC Code List for Relators, Sources, Description Conventions

24. Chuy?n d?i MARC sang Dublin Core Vì d? li?u c?a MARC phong phú hon Dublin Core nhi?u nên trong vi?c chuy?n d?i MARC sang Dublin Core, m?t tru?ng riêng l? c?a MARC du?c ghép v?i m?t thành ph?n c?a Dublin Core, tuy nhiên thành ph?n Dublin Core có th? du?c l?p l?i. Ví d? d?i v?i nh?ng tru?ng liên quan d?n ch? d?. Thành ph?n DC T? h?n d?nh DC Tru?ng MARC Ch? d? (Subject) LCSH 600, 610, 611, 630, 650 Ch? d? (Subject) MeSH 600, 610, 611, 630, 650 Ch? d? (Subject) LCC 050 Ch? d? (Subject) DDC 082 Ch? d? (Subject) UDC 080

25. Bài d?c thêm trên websitehttp://www.glib.hcmuns.edu.vn/hiep.htm Kinh nghi?m xây d?ng Thu vi?n s? v?i vi?c s? d?ng Ph?n m?m mã ngu?n m? Greenstone by Dang Duc Nguyen, Natural Sciences Library, VNU-HCM, Ho Chi Minh City, Vietnam Ph?n m?m ngu?n m? Hòn dá xanh và vi?c phát tri?n Thu vi?n s?  by Doan Hong Nghia, Integrated e-Solutions, Ltd. Ho Chi Minh City, Vietnam Ph?n m?m ngu?n m? Thu vi?n s? da ngôn ng? Greenstone by Nguyen Minh Hiep, Natural Sciences Library, VNU-HCM, Ho Chi Minh City, Vietnam S? d?ng Greenstone d?  xây d?ng B? suu t?p thu vi?n s? by Technical Services Dep. - NSL S? d?ng ph?n m?m ngu?n m? Greenstone d? xây d?ng Thu vi?n s? - co h?i cho t?t c? các Thu vi?n Vi?t Nam by Nguyen Minh Hiep, Natural Sciences Library, VNU-HCM, Ho Chi Minh City, Vietnam S? d?ng Ph?n m?m ngu?n m? Thu vi?n s? Greenstone d? xây d?ng Kho Tài nguyên h?c t?p nh?m nâng cao ch?t lu?ng dào t?o ngu?n nhân l?c by Nguyen Minh Hiep, Natural Sciences Library, VNU-HCM, Ho Chi Minh City, Vietnam Th? gi?i Thu vi?n s? by Nguyen Minh Hiep, Natural Sciences Library, VNU-HCM, Ho Chi Minh City, Vietnam ?ng d?ng Ph?n m?m ngu?n m? Thu vi?n s? trong vi?c t?o l?p và phân ph?i kho tài nguyên s? hóa ph?c v? gi?ng d?y và nghiên c?u trong tru?ng d?i h?c by Nguyen Thanh Minh , University of Banking Library, Ho Chi Minh City, Vietnam ?ng d?ng Ph?n m?m ngu?n m? thu vi?n s? Greenstone trong vi?c xây d?ng b?o tàng ti?n s? hóa    by Nguyen Thanh Minh , University of Banking Library, Ho Chi Minh City, Vietnam

26. Tham kh?o