Hovudlinene i norsk språkhistorie på 1800-talet i eit internasjonalt komparativt perspektiv

1. Hovudlinene i norsk språkhistorie på 1800-talet i eit internasjonalt komparativt perspektiv Norsk kulturell og språkleg nasjonsbygging i jamføring med Finland og Færøyane

2. Kulturell og språkleg nasjonsbygging går føre seg i mange nye europeiske statar og regionar på 1800-talet • nystandardiserte språk er t.d. serbo-kroatisk og slovensk – i Norden finsk og færøysk • omgrepet nasjonalromantikk er spesielt viktig her i landet, men fenomenet finst i dei fleste europeiske land frå slutten av 1700-talet • her i landet slår han inn for fullt ca. 1840

3. Norge før 1800-talet 1450: Union mellom Danmark og Noreg som skal vare ”til ewigh tijd” Unionstraktaten er skriven berre på dansk 1500-talet: Bibelen kjem på dansk i Noreg 1700-talet: Den norske overklassa begynner å rette talemålet sitt etter det danske skriftspråket Finland før 1800-talet 1300-talet: Russland og Sverige blir einige om at Finland skal vere ein del av Sverige 1500-talet: Bibelen kjem på finsk (Michael Agricola, men ikkje stort anna) Finland blir heile tida styrt på svensk; overklassa snakkar og skriv berre svensk Parallellar mellom norsk og finlandsk historie (1)

4. Dansk vurdering av talemålet hos den norske overklassa på slutten av 1700-talet • Den ziirligste og meest skriftmessige Mund-art falder ved Christiania, og i Christiania tales det smukkeste Dansk, dog blander sig nogle faae provincielle Ord iblant. [...] Det Sprog de fornemmere i Christiania tale, er baade det netteste i Udtale og nærmer sig meest til Hovedsproget som bruges i Skrift. • J.N. Wilse (1735-1801); danskfødd prest i Spydebergs Beskrivelse 1779

5. Norge/Noreg etter 1800 1814: Norge blir kongerike i union med Sverige 1853: Ivar Aasen skapar landsmålet 1885: Landsmål (> nynorsk) blir jamstelt med ”det almindelige Bogsprog” 1905: Norge/Norig blir eige kongerike 1907: Riksmålet (> bokmål) skil lag med dansken i Danmark Finland/Suomi etter 1800 1808: Finland blir eit russisk storfyrstedømme 1830-åra: Det nye finske skriftmålet blir skapt 1850-talet: ”Svenskar är vi inte längre, ryssar vill vi inte bli, låt oss vara finnar!” 1863: Finsk blir jamstelt med svensk 1917: Finland/Suomi blir republikk Parallellar mellom norsk og finlandsk historie (2)

6. I første helvta av 1800-talet alle skreiv dansk overklassa (ca. 5 %) snakka dansk-norsk resten snakka norske dialektar I dag under 15 % skriv nynorsk, over 85% bokmål ganske mange har eit bokmålsnært talemål ingen lærer nynorsk som ”morsmål” I første helvta av 1800-talet alle skreiv svensk ca. 15 % snakka svensk (m.a. heile overklassa) resten snakka finske dialektar I dag ca. 5 % skriv og snakkar svensk, resten finsk svært mange lærer standardfinsk som ”morsmål” Språksituasjonen i Norge/Noreg og Finland/Suomi på 1800-talet og i dag

7. dansk og norsk er dialektar av ”skandinavisk” danskskrift med norsk uttale lyder meir som norsk enn dansk - danskar høyrer ikkje forskjell på norsk og svensk like fullt har det skrivne bokmålet ein dansk ”arv” som framleis er lett å sjå finsk er finsk og svensk er svensk, same kor finlandssvensk svensken måtte vere Kvifor er standardfinsken blitt fleirtalsmål i Finland/Suomi, mens nynorsken er eit språk som få skriv og endå færre snakkar?

8. Noreg før 1850 alle skreiv dansk folket snakka norske dialektar, overklassa snakka norsk-dansk 1853: Ivar Aasen lanserer landsmålet 1907: Riksmålet (> bokmål) skil lag med dansken i Danmark Færøyane før 1850 alle skreiv dansk mest alle snakka færøyske dialektar, nokre kjøpmannsfamiliar i Tórshavn snakka dansk (”gøtudanskt”) ca. 1850: Det færøyske skriftmålet blir lansert i løpet av 1900-talet: færøysken blir teken i bruk på all samfunnsområde Jamføring med norsk og færøysk språksituasjon

9. folkediktinga i nasjonsbygginga Finland Kalevala (1840-åra; på karelsk (austfinsk)) Færøyane balladane(oppskrivne frå slutten av 1700-talet, på færøysk) Noreg folkevisene (Landstad 1852), på ”norrønisert” telemål folkeeventyra(Asbjørnsen & Moe, frå 1840-åra, på dansk/ fornorska dansk)

10. dei tre hovudlinene i den norske språkstriden på 1800-talet ”danomanane” ville halde på dansken som han var (Welhaven, seinare Johan Storm, Bjørnson!) uaktuelt etter 1907 det norsk-danske målstrevet ville revidere dansken (Wergeland, Knud Knudsen...) >riksmål/bokmål det norsk-norske målstrevet ville ha eit heilt nytt norsk skriftmål (Ivar Aasen osv.) >landsmål/nynorsk

11. norsk-dansken før 1830: namnestrid 1830-talet: ideologidebatt (Wergeland, Welhaven, Munch) 1840-åra: folkeeventyra 1878: elevens talemål blir undervisningsspråk i ”Almueskolen” 1887: ”det dannede talesprog” blir opplesingsmål 1907: norsk-dansken skil lag med dansken i Danmark landsmålet/målføra 1840-åra: dokumentasjon av folkemålet (Aasen) 1853: Prøver af Landsmaalet 1878: elevens talemål blir undervisningsspråk i ”Almueskolen” 1885: landsmålet blir jamstelt med ”det almindelige Bogsprog” 1892: landsmålet blir skolespråk språkleg viktige hendingar på 1800-talet