TÜRKİYE'DE ÇELTİK TOHUMLUK ÜRETİM ÇALIŞMALARI Dr. Necmi BEŞER

1. TÜRKİYE'DE ÇELTİK TOHUMLUK ÜRETİM ÇALIŞMALARI Dr. Necmi BEŞER Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürü

2. Türkiye’de çeltik üretimi 1990 yılında 51 bin hektar iken bu tarihten sonra sürekli bir artış göstermiş ve 2009 yılında 100 bin hektar civarında olmuştur. 2009 yılında üretilen çeltiğin yaklaşık % 80’i, 1997 yılında Enstitümüzce tescil edilen Osmancık- 97 çeşidinden gelmektedir. Bununla birlikte diğer çeşitlerimizden Edirne % 10, diğer, % 9 gibi üretimde yer almaktadır. GİRİŞ

3. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünce ıslah çalışmaları sonucunda 2004 yılında Halilbey, Ece, Kırkpınar, Edirne çeşitleri, 2006 yılında Beşer ve Şumnu çeşitleri, 2007 yılında da Kızıltan, Durağan, ve Aromatik-1, 2009 yılında Gala ve Tunca çeşitleri tescil edilmiştir. GİRİŞ

4. Türkiye’ de üretilen çeşitlerin hemen hemen tamamına yakını Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü çeşitleri olması nedeniyle, bunların ıslahçı, elit ve orijinal tohumları da Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nde yapılmaktadır. GİRİŞ

5. Ülkesel Çeltik Araştırma Projesinin başlangıcında introduksiyon materyallari denemeleri sonucu 4 İtalyan ( Ribe, Rocca, Baldo ve Veneria), 2 Bulgaristan (Plovdiv, Ranballi) ve 1 Rusya (Krasnodarsky-424) çeşidi tescil edilmiştir (Baldo üretim izni almıştır). Tescil edilen İtalyan Çeşitlerinin sertifikalı tohumları başlangıçta İtalya’dan ithal edilmiş zamanla bu çeşitlerin elit ve orijinal ve sertifikalı tohumları Türkiye’de üretilmeye başlanmıştır. SON YİRMİ YILDA TOHUMLUKLARI ÜRETİLEN ÇELTİK ÇEŞİTLERİ

6. 1979 yılında Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde melezleme programı başlatılmış ve ilk melezleme yolu ile geliştirilen çeşitler 1989 yılında tescil edilmiş ve bu çeşitlerin tohumları üretilmeye başlanmıştır. Son yirmi yılda Türkiye’de üretilen çeşitlerin tahmini ekiliş yüzdeleri Çizelge de verilmiştir. SON YİRMİ YILDA TOHUMLUKLARI ÜRETİLEN ÇELTİK ÇEŞİTLERİ

7. Türkiye’ de ekilen çeltik çeşitlerinin tahmini ekiliş yüzdeleri (%)

8. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ TARAFINDAN ÜRETİLEN ORİJİNAL KADEME TOHUMLUK MİKTARI (KG)

9. 2007 Yılında Trakya Tarımsal AraştırmaEnstitüsünde üretilen elit ve orijinal çeltik tohumluğu.

10. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde çeltik tohumluk üretimi aşağıdaki şekilde yapılmaktadır. 1. yıl Seyrek olarak ekilmiş elit veya orijinal-1 üretim parselinden tek salkımlar seçilmektedir. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ

11. 2. yıl Tek salkımlar 25 cm aralıklarla 5 m uzunluğunda tek bitki sıralarına ekilmektedirler. Tek salkım sıralarında gerekli gözlemler yapılmakta, hastalıklı ve tip dışı sıralar atılmaktadır. Geriye kalanlar hasat edilmekte ve elit tohum elde edilir. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ

13. 3. yıl elit tohumlar ön çimlendirilerek orijinal tohumluk elde etmek üzere su içine serpilerek ekilmektedir. Bu ekim de normal üretime göre daha az (%10-20 az) tohum ve gübre kullanılmaktadır. Bunun nedeni özellikle azotlu gübre fazla atıldığın da yanıklık hastalığı riskinin artması ve yatmaya neden olmasıdır TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ

18. Orijinal-1 kademe ve daha sonraki kademelerde sertifikalı tohumluk üretiminde sertifikasyon işlemi başlamaktadır.Tarım İl Müdürlüğü elemanları balmumu olgunluğunda beyaz uç nematodu için salkım almakta ve kırmızı çeltik, tip dışı gibi konularda kontrolleri yapmaktadır. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ

19. İl Müdürlüğü Elemanları Salkım Numunesi Alıp Sayım Yapıyorlar

20. 4. yıl Orijinal -1 tohumların bir kısmı Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde Orijinal-2 tohum üretmek için kullanılmakta, geri kalan kısmı ise Royalty anlaşması yaptığımız tohum üreticisi şirketlere satılmaktadır. 3.2. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ

21. Tohum üretimi sırasında ekimden önce tohumlar beyaz uç nematoduna karşı sıcak su uygulaması yapılır ve Benomyl li ilaçlarla ilaçlanır. 3.2. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ

22. 3.2. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ • Sıcak su uygulaması 55-57 dercede 15 dakakika yapılır.

23. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNDE KULLANILAN TOHUMLUK ÜRETİM YÖNTEMİ • Tohumlar selektörlenmekte, 50 şer kg’lık paketler halinde çuvallanmaktadırlar Bu çuvallar 10 ar tonluk partiler halinde istiflenmektedirler (parti büyüklüğü yeni yönetmelikte 30 ton a çıkarılmıştır) • Her partiden sertifikasyon analizi için görevlilerce numuneler alınmaktadır

24. Tohumlar temizlenir ve istiflenir

25. TOHUMLAR SATIŞA KADAR DEPOLANIR

26. 2008 yılında yapılan son değişiklere Tahıl tohumu sertifikasyonu ve pazarlama yönetmeliği ile çeltik sertifikasyonu için beyanname verme tarihi, tarla standartları, laboratuar standartları, ambalajlama ve diğer uyulması gereken şartlar belirlenmiştir. Bu yönetmelikte daha önce olan anaç kademe kaldırılmıştır. Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları

27. Beyannamenin ekilişten sonra 30 gün içinde yapılması gerekmektedir. Tarla Kontrolü hasattan 1 hafta önce balmumu olum zamanında en az bir defa yapılır, kontrolde sayımı yapılacak hususlar: a) Diğer çeşitler, b) Kırmızı çeltik, c) Tohumla geçen hastalıklardan Pyrculariaoryzae. d) Tohumla geçen zararlılardan Çeltik Beyaz Uç Nematodu (Aphelenchoides bessei) Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları

28. Ön Bitki Şartı: Her kademeden çeltik tohumluğu üretimi amacı ile kullanılacak tarlaya iki sene çeltik ekilmemiş olmalıdır. Çeltik Beyaz Uç Nematodu yönünden, çeltik üretimi yapılacak alanda, zararlının diğer konukçusu olan bitkilerin (çilek, süs bitkisi) yetiştirilmemesi gerekir. Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları

29. İzalosyan şartı olarak diğer çeşitler ile 2 metre mesafe aranır. Aynı tarlaya farklı çeşit ekilecekse en az 2 yıl çeltik ekilmez. Ülkemizde dış karantinaya tabi olan beyaz uç nematodu 1995 yılında tespit edilmiş olup daha daha sonra sertifikasyon işlemlerinde tohumların bu nematotdan ari olması şartı aranmaya başlanmıştır. Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları

30. LABORATUVAR STANDARTLARI (%)

31. TOHUM ETİKETLERİ SERTİFİKALI-1 BASIC -ORİJİNAL SERTİFİKALI -2

32. Standartlarda her ne kadar kırmızı çeltiğe izin verilse de Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından üretilen tohumlarda 0 (sıfır) kırmızı çeltik bulunacak şekilde üretim yapılmakta bu yüzden de çok talep görmektedir. Çeltik Tohumluk Üretiminde Kullanılan Tarla ve Laboratuar Standartları

33. TRAKYA TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜNCE ÜRETİLEN ORİJİNAL TOHUMLARDA KIRMIZI ÇELTİK BULUNMAZ

34. Türkiye’ de üretilen sertifikalı tohumluk üretimi yeterli değildir. Devletimiz sertifikalı tohumluk kullanımını teşvik etmek amacıyla destekleme politikaları yürütmektedir. 1997 yılından 2001 yılına kadar 5 yıl süre ile sertifikalı tohumluk üreticilerine üretip sattıkları her kg sertifikalı tohumluk için 1997 yılında 400 dolar/ton destek verilmiş, bu destek 2000 yılında 150 dolar/ton’a düşmüş ve 2001 yılında kaldırılmıştır. Daha sonra 2007 yılına kadar herhangi bir destek verilmemiştir. SERTİFİKALI TOHUMLUK ÜRETİM POLİTİKALARI

35. 2007 yılında sertifikalı tohumluk üretimini özendirmek için yeni bir program başlatılmıştır. Yeni destekleme programına göre 2007 yılında sertifikalı çeltik tohumluğu kullanan çiftçiye, sertifikalı tohumluk kullandığı arazisi için 8 TL (6,5 Dolar)/ Da destek verilmeye başlanmıştır. 2008 yılında bu desteğe ilave olarak çeltik tohumluk üretene 2008 yılı için 270, 2009 yılı içinde 250 TL destek ödemesi başlatılmıştır. Destek ödemesinin başladığı 1997 yılında 188 ton olan yıllık sertifikalı tohumluk üretimi 2001 yılında 1189, 2006 yılında da 4745 ton a ulaşmıştır. SERTİFİKALI TOHUMLUK ÜRETİM POLİTİKALARI

36. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Tarafından Türkiye’nin ihtiyacı olan orijinal tohumluk üretimini karşılamak için son 8 yılda üretim 4 kat arttırılmıştır. TİGEM yanısıra özel sektöründe tohumluk üretimine girmesi üzerine Enstitü özel sektörle sıkı işbirliği için girmiş ve tohumluk üretmek isteyen bütün şirketlere royalty anlaşması ile orijinal tohum temin edilmeye başlanmıştır. SERTİFİKALI TOHUMLUK ÜRETİM POLİTİKALARI

37. Tohum üreticisi şirketler Trakya Tarımsal Araştırma enstitüsünden orijinal kademede tohum almakta ve bunlardan üretip sattıkları sertifikalı tohumluklar için Enstitüye royalty ödemektedirler. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü şimdiye kadar sertifikalı tohumluk üretmeleri için 46 Şirketle anlaşma imzalanmış olup bunlardan 20 ye yakını aktif olarak çeltik tohumluğu üretimi yapmaktadır. 2009 Yılında 2 Bulgar Tohum üreticisi kuruluş ile de sözleşme imzalanmış olup bu kuruluşlara 2009 yılında orijinal kademede ihracat yapılmıştır. Bu tohumları çoğaltıp sattıktan sonra Enstitümüze ıslahçı hakkı ödeyeceklerdir. ÇELTİK TOHUMLUĞU PAZARLAMASI

38. Yıllara Göre Tohumluk Üreticisi Şirketlerce Üretilen Sertifikalı Tohumluk Miktarı Kaynak ( Sürek ve ark 2002, Anon 2000-20007 )

40. Grafikten de görüleceği gibi Türkiye’de üretilen sertifikalı tohumluk miktarı 2006 yılında 4745 tondur. Diğer taraftan 2009 yılında yaklaşık 100 000 ha çeltik ekimi yapılmıştır. Çeltik ekili alanlar için gerekli tohumluk miktarı ise yaklaşık 16-20 bin ton arasındadır. Görüldüğü gibi sertifikalı tohumluk üretimini arttırma gereği vardır. Genelde 1 yıl alınan sertifikalı tohumluk 2- 3 yıl kullanılmaktadır. Bu nedenle tarlalar genelde temiz tohumla ekilmektedir. ÇELTİK TOHUMLUĞU PAZARLAMASI

41. Tohumluk üreticileri tarafından üretilen tohumlar aşağıdaki yollarla çiftçilere ulaştırılmaktadır a- Tohum üreticileri kendileri b- Bayileri c- Kooperatifler aracılığı ile pazarlanmaktadır. Tohum üreticisi şirketler tohum satışlarını mayıs ayı içerisinde bitirmektedirler. Satışlar bittikten sonra aynı yıl içinde Kasım -Aralık ayında Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’ne royalty ödemektedirler. ÇELTİK TOHUMLUĞU PAZARLAMASI

42. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nün araç ve alet parkının geliştirilmesi sonucu orijinal tohumluk üretimi yılda yaklaşık 200 tona çıkmıştır. Üretilen söz konusu 200 Ton Orijinal tohum, tohumluk üretiminde kullanıldığı takdirde, 1. yıl 6- 7 bin ton, 2 yıl sonunda da 180 – 210 bin ton a ulaşılacaktır. Türkiye’de 2009 yılı çeltik ekiliş alanı yaklaşık 1000 000 da olup bütün çeltik üretimi yapılan tarlalarda sertifikalı tohumluk kullanması halinde ihtiyaç duyulacak sertifikalı tohumluk miktarı ise ancak 18 – 20 bin tondur SONUÇ

43. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından Türkiye’nin ihtiyacını karşılayacak miktarda orijinal tohumluk üretilmekte bu tohumlarda tohum üreticisi şirketlerce çoğaltılarak çiftçilere ulaştırmaktadır. Bunun sonucunda da kaliteli, yüksek verimli ve rekabetçi bir çeltik üretimi devam etmektedir SONUÇ

44. Türkiye’de yılda 1 Milyar TL lik çeltik üretilmektedir. Bu üretim için kullanılan çeşitler Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen çeşitlerdir. Çeşitlerin verimi dünya ortalamasının 2 katı olup en yüksek verim alan ülkeler içindedir. Çeltik tohumluğu ithalatı uzun yıllardır yapılmamakta gerekli olan Orijinal tohumlar Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü ve sertifikalı tohumlarda yurt içinde tohum üretici firmalar tarafından üretilmektedir. Türkiye çeltikte kendi çeşidini Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünce geliştirip, ihtiyacını karşıladığı gibi, 2 yıldır ihracata yapmaktadır. SONUÇ