KRZYŻACY

1. KRZYŻACY Zakon Szpitala Najświętszej Panny Marii Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony w 1190 r. w Palestynie, przekształcony w 1198r. w zakon rycerski. Po bitwie pod Grunwaldem nastąpiło załamanie jego potęgi politycznej i gospodarczej .

2. MALBORK – siedziba Zakonu Krzyżackiego w Polsce

3. MALBORK • Zamek krzyżacki (niem. OrdensburgMarienburg) – trzyczęściowa twierdza obronna w stylu gotyckim o kubaturze ponad 250 000 m³. • Składa się z zamku niskiego, zamku średniego i zamku wysokiego. • Jest to jeden z największych zachowanych zespołów gotyckiej architektury na świecie. • Pierwotna nazwa zamku używana przez zakon krzyżacki brzmiała Marienburg, czyli Gród Marii. Od 14 września 1309 do 1457 zamek w Malborku był siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego, a miasto stolicą państwa zakonnego.

4. MALBORK • Przygotowania do budowy trwały od roku 1278, kiedy to rozpoczęto wycinkę lasu i gromadzenie Pierwszy etap budowy można datować na lata 1278-1281. W tym okresie był to zamek komturski. Składał się z zamku głównego (później nazwanego Zamkiem Wysokim) i przedzamcza od strony północnej (obecnie Zamek Średni). Najwcześniej zbudowano skrzydło północne, gdzie umieszczono najważniejsze pomieszczenia: kaplicę, kapitularz oraz dormitoria (sypialnie), następnie wzniesiono skrzydło zachodnie, które mieściło komnatę komtura oraz refektarz. Część południową i wschodnią zamykały zabudowania drewniane mieszczące magazyny, warsztaty i stajnie.

5. MALBORK • Kolejnym ważnym elementem zamku była wysunięta na południowy zachód poza obszar bryły zamkowej wieża obronna, połączona z zamkiem, nazywana była gdaniskiem. • Spełniać miała rolę wieży sanitarnej oraz ostatecznego punktu obrony. Była też punktem obserwacyjnym w kierunku tworzącego się równolegle miasta Malborka. • Drugą wieżę zbudowano do końca XIII w. i zwano "kleszą„. Znajdowała się w przeciwległym do gdaniska narożniku. Pierwotnie miała znaczenie obronne, po rozbudowie zamku straciła na znaczeniu. Całość otoczona była murem obwodowym i fosą.

6. MALBORK • W 1309 podjęto decyzję o przeniesieniu siedziby wielkiego mistrza zakonu z Wenecji do Malborka, który tym samym stał się stolicą Państwa Zakonnego. • Wraz z Wielkim Mistrzem na zamek przybyła duża ilość braci zakonnych, co wymagało przebudowy i rozbudowy istniejącego kompleksu. • W Zamku Wysokim najwięcej miejsca zajęły dormitoria (sypialnie), poza tym mieścił się tutaj kapitularz i refektarz konwentu. Dokonano znaczącej rozbudowy kościoła zamkowego pw. Najświętszej Marii Panny – przedłużono go od wschodu, pod nim umieszczając kaplicę św. Anny przeznaczoną na miejsce pochówku wielkich mistrzów.

7. MALBORK • Na wschodniej fasadzie, we wnęce okiennej prezbiterium umieszczono ogromną figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, pokrytą później mozaiką (zniszczona w 1945 wraz ze wschodnią częścią kościoła). • Na dawnym przedzamczu (Zamku Średnim) usytuowano właściwą rezydencję wielkich mistrzów. Powstały tutaj pałac zawierał na głównej kondygnacji wspaniałe pomieszczenia reprezentacyjne, a jego część od strony Nogatu, uformowana w kształcie wieży obronnej, należy do najwybitniejszych osiągnięć europejskiego gotyku. • Malbork w 1410 roku był oblegany przez wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły po bitwie grunwaldzkiej.

8. MALBORK – Wielcy Mistrzowie

9. Studnia na dziedzińcu

10. MALBORK - SKARBIEC

11. A tak o zamku pisał sam Henryk Sienkiewicz • „Sam widok Malborku mógł przejąć trwogą serca każdego Polaka, albowiem z twierdzą ową, licząc Wysoki Zamek, Średni i Przedzamcze, żadna inna w całym świecie nie mogła się nawet w przybliżeniu porównać. Już z dala, płynąc Nogatem, ujrzeli rycerze potężne baszty rysujące się na niebie(...) . • (...) gdy szkuty zbliżyły się jeszcze bardziej rozbłysły szczyty kościoła na wysokim zamku i olbrzymie mury piętrzące się jeden nad drugim - część barwy ceglanej, przeważnie jednak pokryte ową słynną szarobiałą zaprawą, którą przyrządzać umieli tylko mularze Krzyżaccy. • Zdawać się mogło, że tam gmachy wyrastają na gmachach, tworząc w nizinnym z natury miejscu jakby górę, której szczytem był Stary Zamek, a stokami - Średni i rozłożyste Przedzamcze . "

12. „Jakoż oddzielna fosa i oddzielny zwodzony most dzieliły Średni Zamek od dziedzińca i dopiero w bramie zamkowej, która leżała znacznie wyżej, rycerze obróciwszy się za poradą komtura jeszcze raz mogli objąć oczyma cały ów olbrzymi kwadrat zwany Podzamczem. Gmach tam wznosił się przy gmachu, tak, iż wydawało się Zyndramowi, iż widzi przed sobą całe miasto. Były tam nieprzebrane zapasy drzewa ( ... ) cmentarze, lazarety, magazyny. Nieco z boku, wedle leżącego w środku stawu, czerwieniały potężne mury "templu", to jest wielkiego magazynu z jadalnią dla najemników i czeladzi. Pod północnym wałem widać było inne stajnie dla koni rycerskich i dla wyborowych mistrzowskich .

13. Wzdłuż młynówki wznosiły się koszary dla giermków i wojsk najemnych, a po przeciwległej stronie czworoboku mieszkania dla przeróżnych zawiadowców i urzędników zakonnych - znów składy, śpichlerze, piekarnie, szatnie, ludwisarnie, niezmierny arsenał , czyli Karwan, więzienia, stara puszkarnia, każdy gmach tak niezłomny i obronny, że w każdym można się było tak jak w osobnej twierdzy bronić, a wszystko otoczone murem i gromadą groźnych baszt, za murem fosą, za fosą wieńcem olbrzymich palisad, za którymi dopiero na zachód toczył żółte fale Nogat, na północ i wschód błyszczała toń ogromnego stawu, a od południa sterczały silniej jeszcze umocnione zamki: Średni i Wysoki”.

14. Streszczenie opisu Zamku w Malborku na podstawie tekstu Henryka Sienkiewicza • Budowla ta została zbudowana przez Krzyżaków w średniowieczu. Był to jedyny tak potężny zamek w ówczesnej Europie. • Zbudowany z cegieł pokrytych szarobiałą zaprawą. Fosa oddzielała go od dziedzińca. Na podzamczu znajdowały się cmentarze, kazarety, magazyny. Z boku znajdowały się mury z jadalniami. Były także stajnie. Wzdłuż młynówki znajdowały się koszary, a po przeciwnej stronie były mieszkania dla różnych zwiadowców i urzędników zakonnych. Nie brakowało spichlerzy, piekarń, szatni, ludwisarni, arsenałów, więzień, puszkarni i gmachów, a także były tam dwa zamki – średni i wysoki.

15. KRAKÓW • Najstarszy ośrodek osadniczy znajdował się m.in. na obronnym Wzgórzu Wawelskim i był jednym z ważniejszych grodów w plemiennym państwie Wiślan. • W X w. (najprawdopodobniej w latach ok. 960 – ok. 986) Kraków wszedł w zależność od Czech, rządzonych przez pierwszych władców z dynastii Przemyślidów. • Około roku 990 gród znalazł się w granicach państwa piastowskiego, a próby dokładnego ustalenia czasu wcielenia do państwa Piastów oscylują pomiędzy 987 a 989 r. Pierwsza wiarygodna pisemna wzmianka o Krakowie pochodzi z dokumentu Dagome iudex z ok. 992 roku. • Nad Wisłą obok Wawelu, na niewielkim wzgórzu z jurajskiego wapienia, według legendy stała niegdyś świątynia pogańska, na miejscu której zbudowano następnie kościół romański pw. św. Michała Archanioła. Co najmniej od 1000 roku w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, a za panowania Kazimierza Odnowiciela Kraków stał się główną siedzibą książęcą.

16. KRAKÓW • W okresie rozbicia dzielnicowego Kraków był siedzibą księcia seniora. Z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. • W 1241 miasto zostało zniszczone podczas najazdu tatarskiego. Mogło to zadecydować o niepowodzeniu pierwszej lokacji Krakowa, która najprawdopodobniej miała miejsce na początku XIII w. • W dniu 5 czerwca 1257 książę Bolesław V Wstydliwy, jego matka Grzymisława i żona św. Kinga nadali miastu lokację na prawie magdeburskim w Koperni koło Pińczowa. Zasadźcami byli trzej wójtowie: Gedko Stilvoyt, Jakub z Nysy i DytmarWolk z Wrocławia. • Nowo wytyczone miasto zostało zasiedlone głównie przez przybyszów ze Śląska i Niemiec, co tłumaczy fakt posługiwania się językiem niemieckim przez mieszczaństwo krakowskie do XVI w. Wtedy też powstał charakterystyczny szachownicowy układ miasta, w który wpasowano zachowane elementy wcześniejsze (ul. Grodzka, kościół Mariacki).

17. KRAKÓW • Pomiędzy Krakowem a Wawelem istniała osada Okół, dawne podgrodzie, która została wcielona do Krakowa przez króla Władysława Łokietka po buncie wójta Alberta. W 1320 w katedrze wawelskiej miała miejsce koronacja Władysława Łokietka, kończąca symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd, aż do 1734, Kraków był miejscem koronacji królów Polski. • Jako stolica jednego z mocarstw europejskich w XV i XVI w., Kraków rozwijał się pod względem architektonicznym, handlowym, rzemieślniczym, kulturalnym i naukowym. Kompleks zamkowy na Wawelu przebudowano i rozbudowano w stylu renesansowym. Odnowiono powstały w 1364 uniwersytet. Zbudowany został również Barbakan razem z okręgiem murów miejskich.

19. Parę mało znanych faktów z życia w średniowiecznym Krakowie • Władysław Łokietek po zdobyciu Krakowa, nakazał ludziom sprawdzanie jakiej są narodowości (chodziło o odróżnienie Polaków od Niemców). Sprawdzano poprawne powiedzenie słów „młyn, miele, soczewica, koło”. • po wyroku sądowym sędziowie musieli umyć ręce w specjalnie przygotowanej do tego miednicy. Było to tradycyjną procedurą. • kary przewidziane dla potencjalnego przestępcy to szubienica, wbicie na pal, ścięcie, wplatanie w koło, spalenie, ćwiartowanie. Stosowane to było przy ciężkich przestępstwach takich jak np. fałszowanie monet, gwałt, morderstwo. Złodzieje często byli karani obcięciem uszu. Zdarzało się także, że obcinano włosy wraz ze skórą. Stosowane były także kary ośmieszające. Przykładowo skazany musiał jeździć po rynku na ośle, albo spacerować z psem na rękach

20. bramy miasta zamykano na noc, a klucze oddawano burmistrzowi. Zamknięcie poprzedzano dzwonieniem. Bram raz zamkniętych nigdy nie otwierano, dlatego pod miastem powstały różne zajazdy i gospody dla spóźnionych Krakowian. • jeśli w mieście wybuchł pożar to każdy był zobowiązany do jego gaszenia. A ponadto pierwsza z osób, która dotarła na miejsce dostawała pieniężną gratyfikację, oczywiście jeśli mieli ze sobą wodę. Jednak jeśli tak nie było to płacili karę. • środkiem ulicy biegł kanał, który zbierał nieczystości ściekające z rynien. • istniały tzw. latarnie umarłych, które wskazywały drogę do szpitali, klasztorów, przytułków. Wysokość takich latarni dochodziła do 5m. Często krakowianie w testamencie zapisywali ofiary na światło w latarni.

21. krakowskie trzewiki zrobiły międzynarodową karierę. Znane były w Anglii, Francji, Hiszpanii. Zwłaszcza w Anglii nie podobało się to duchowieństwu. Wystarczy powiedzieć, że trzeba było się spowiadać z noszenia tego rodzaju obuwia. Kronikarz angielski stwierdził, że buty krakowskie to raczej kopyto diabła. Cracowesto po prostu buty o specjalnie wydłużonym nosie. • na targach dbano o świeżość ryb. Pierwszego dnia sprzedawano je bez przeszkód. Następnego obcinano pół płetwy jako znak gorszej świeżości. Kolejnego obcinano resztę i taka ryba nie nadawała się do sprzedaży. Te, które się nie sprzedały wyrzucano do wody. • członkowie cechu nie mogli zabić psa czy kota. Mógła to zrobić tylko specjalnie wyznaczona osoba. Kary przewidziane za złamanie tego przepisu to grzywna.

22. Kraków opisywany przez Henryka Sienkiewicza • ‘’Miejscami cały gościniec zawalony był przez wozy kupców, którym nie wolno było omijać Krakowa, by nie pozbawić miasta licznych opłat (…) • Kraków było już widać dobrze: ogrody królewskie, pańskie i mieszczańskie, otaczające zewsząd miasto, za nimi mury i wiele kościołów. Im było bliżej, tym ruch czynił się większy. (…) • To miasto ! nie masz chyba takiego drugiego na świecie – rzekł Maćko . • Zawsze jakoby jarmark - odrzekł jeden z rybałtów. • Mówią, że Kraków okrutnie urósł od czasów Jagiełły. • Była to prawda: od czasu wstąpienia na tron wielkiego księcia Litwy niezmierzone kraje litewskie i ruskie otwarte zostały dla krakowskiego handlu wskutek czego miasto z dnia na dzień porastało w ludność, w dostatki, w budowle – i czyniło się jednym z znaczniejszych na świecie …’’

23. ‘’ Wiele domów było wprawdzie drewnianych, ale i te dziwiły wyniosłością ścian i dachów oraz oknami ze szklanych gomółek pooprawianych w ołów, które odbijały blaski zachodzącego słońca, że można było mniemać, iż w domu jest pożar. W ulicach bliższych rynku pełno było jednak dworzyszcza z czerwonej cegły albo zgoła kamiennych, wysokich, ozdobionych przystawkami i czarnym krzyżowaniem po ścianach. Stały jednak obok drugich jak żołnierze w szyku, niektóre szerokie, drugie wąskie na dziewięć łokci, ale strzeliste ze sklepionymi sieniami - często ze znakiem Bożej Męki lub obrazem Najświętszej Matki nad bramą. Były ulice, na których było widać dwa szeregi domów, nad nimi pas nieba, na dole drogę cała wymoszczoną kamieniami, a po obu bokach, jak okiem dojrzeć.

24. Składy i składy – sowite – pełne najprzedniejszych, częstokroć dziwnych albo zupełnie nieznanych towarów, na które przywykły do ciągłej wojny i brania łupu Maćko spoglądał nieco łakomym okiem. Lecz w jeszcze większy podziw wprowadziły obydwóch gmachy publiczne: kościół Panny Marii w Rynku, sukiennice, ratusz z olbrzymią piwnicą, w której sprzedawano piwo świdnickie, dżinghus, toż inne kościoły, toż skłaczy sukna, toż ogromne mercratorium przeznaczone dla kupców zagranicznych, toż budynek, w którym zamykano wagę miejską, toż postrzygalnie, łaźnie, topniemiedzi, topniewosku, złota i srebra, browary, całe góry beczek koło tzw. Schotamtu – słowem, dostatki i bogactwa, których nie obyty z miastem człowiek, choćby zamożny właściciel „grodku„, wyobrazić sobie nawet nie umiał. ‘’

25. Streszczenie opisu Krakowa na podstawie tekstu Henryka Sienkiewicza • Za panowania króla Władysława Jagiełły w Krakowie rozwinął się handel, co zdecydowało o jego znacznym rozwoju i wzroście liczby ludności. • Miasto otoczone było murami. Domy – nawet te drewniane zadziwiały wyniosłością ścian i dachów. Ich okna wykonane były ze szklanych gomółek. • Bliżej rynku pełno było dworzyszcz ceglanych albo kamiennych. Jedne szerokie, inne wąskie, ze znakiem Bożej Męki lub obrazkiem nad bramą. • Były też ulice na których znajdowały się składy rzadko spotykanych towarów. • Gmachy publiczne wprawiały w podziw przybywających do miasta. Najpiękniejsze były: kościół Panny Marii w Rynku, sukiennice oraz ratusz.

26. Wyrazy trudne występujące w lekturze pt. „Krzyżacy„ H. Sienkiewicza, związane z dawną architekturą • Puszkarnia – (niem.) warsztaty, w którym odlewano działa • Gmach – duża, okazała budowla • Lazaret – szpital wojskowy, przeważnie urządzony przygodnie podczas wojny • Koszary – budynek przeznaczony do kwaterowania żołnierzy • Śpichlerz - Spichlerz – budynek przeznaczony do składania i przechowywania żywności • Arsenał – budynek lub pomieszczenie przeznaczenie na skład broni i amunicji • Baszta – wieża o charakterze obronno – obserwacyjnym, przeważnie kamienna lub drewniana • Palisada – ogrodzenie z drewnianych pali ostro zakończonych w górze • Gomółka – niewielkie najczęściej okrągłe szybki stosowane do szklenia okien, łączone ołowiem • Łokieć - dawna miara długości, ok. 60 centymetrów • Dżinghus –(niem.) siedziba sądu ławniczego • Mercatorium - (łac.) budynek mieszczący sklepy i kramy. • Ludwisaria - (niem.) – odlewania większych przedmiotów z brązu, spiżu, mosiądzu i miedzi • Lamus - budynek gospodarczy służący do przechowywania różnych przedmiotów.