SES BİLGİSİ

1. SES BİLGİSİ Hazırlayan Gülgün BAKKAL

2. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU(Kalınlık-İncelik Uyumu) Çok heceli kelimelerde ünlüler hep kalın ya da hep ince olmalıdır.Buna kalınlık incelik uyumu da denir. Ismarladım→ Hepsi kalın ünlülerden oluşmuştur. İnceledim → Hepsi ince ünlülerden oluşmuştur. Tek heceli sözcüklerde uyum aranmaz. Yabancı kökenli sözcükler uyumsuzdur. Ahenk,kalem,miktar,hane,doküman… Birleşik sözcüklerde uyum aranmaz. Akciğer, Beşiktaş, kuzeybatı, Uzunköprü…

3. Büyük ünlü uyumuyla ilgili bazı özellikler: Türkçe oldukları hâlde zamanla ses değişikliğine uğramış kelimeler büyük ünlü uyumuna uymazlar.

4. Büyük ünlü uyumuyla ilgili bazı özellikler: • Türkçede bazı ekler( -yor, -ken, -ki, leyin imtrak, -daş -gil) kimi kelimelerde uyumu bozar. • Geliyor,Koşarken, Sabahki,akşamleyin, yeşilimtırak,meslektaş, turunçgil… • Son ünlüleri kalın olmasına karşın incelik özelliği gösteren bazı alıntı kelimeler ince ünlü içeren ekler alır: • alkol / alkolü • kabul / kabulü • kontrol / kontrolü • protokol /protokolü,

5. Küçük Ünlü Uyumu Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf (a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf (o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş (a,e), ya da dar-yuvarlak (u,ü) sesli harf bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu kuralı denir. Düz ( a-e-ı-i) → Düz(a-e-ı-i) Yuvarlak(o-ö-u-ü) → Düz-geniş(a-e) Dar-yuvarlak(u-ü)

6. İkinci hecesinde dar ünlü bulunan kimi sözcüklerin ikinci hecelerinin başındaki “b,m,v” ünsüzleri düz ünlüyü yuvarlaklaştırır ve küçük ünlü uyumu bozulur. Çamır →Çamur Yağmır →Yağmur Tabır → Tabur Tavık → Tavuk Yavız → Yavuz

7. Türkçe sözcük köklerinin sadece ilk hecesinde “o,ö” ünlüleri yer alabilir. • Salon • Japon Türkçe değildirler. • Jeton • Kupon • Balkon • Beton

8. Şimdiki zaman kip eki olan “-yor” ,içinde “o” ünlüsü bulunduğu için hiçbir zaman küçük ünlü uyumuna uymaz. Örnek: Alıyoruz, gidiyoruz…

9. Örnekler Öğretmen ö: Yuvarlak e: Düz-Geniş e:Düz e:Düz Kolonya o: Yuvarlak o: Geniş-Yuvarlak Arkadaşlık a:Düz a:Düz a: Düz a:Düz a:Düz ı:Düz

10. ÇALIŞMA KOMİTE KOMEDİ PARADOKS BOYALI KALORİ VAPUR KOLEJ ODACI KOLERA REJİSÖR SÖMÜRGECİ KOLON KOMBİ CİNAYET

11. TÜRKÇENİN DİĞER SES ÖZELLİKLERİ • Türkçe kelimelerde hece başında farklı dahi olsa iki sessiz yan yana bulunamaz. • Spor, san-tral, kon-trol, Pro-fe-sör, Star • UYARI: Hece sonunda bulunabilir. İlk, örs, Türk 2. Türkçe kelimelerin kökünde aynı sessizler yan yana bulunmaz • Millet, kuvvet, şiddet

12. TÜRKÇENİN DİĞER SES ÖZELLİKLERİ • Türkçe kelimelerin sonunda yumuşak sessizler (b, c, d, g) bulunmaz. Lig, jeolog, 4. Türkçe sözcükler “m,r,l,v,ğ harfleriyle başlamaz: Mana, refakat,vâris, limon 5. Türkçe sözcüklerde “j” bulunmaz: Abajur 6. Türkçede uzun ünlü yoktur: Âlem 7. Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz. Şiir,ait,Suare vb. 8. Türkçede ekler köklere uyar.(ki,yor, ken, gil, leyin, imtırak, daş ve bazı yabancı sözcükler hariç) Saati, geliyor....

13. ÜNLÜ DÜŞMESİ • İki heceli kimi kelimeler ünlüyle başlayan bir ek alınca, kelimenin son hecesindeki dar ünlü düşer. Buna hece düşmesi denir. Omuz-u → omzu ağız-ı → ağzı • Yapım eki almış bazı kelimelerde Sarı-ar-mak → Sararmak Devir-ik →Devrik Yanıl-ış →Yanlış • Kavur-uk →Kavruk Yalın-ız →Yalnız • Kuru-ak → Kurak Savur-uk →Savruk • Beniz-e(mek) →Benzemek Ayır-ı → Ayrı • Buyur-uk → Buyruk Ayır-ıntı →Ayrıntı

14. ÜNLÜ DÜŞMESİ “Koku, sızı,yumurta” gibi sözcükler _la yapım ekiyle türetilirken; bura,şura,ora, içeri,dışarı,ileri gibi sözcükler –de,-den hal ekleriyle çekimlenirken ünlü düşmeleri görülür. Koku-la(mak) → Koklamak Sızı-la(mak) → Sızlamak Yumurta-la(mak) → Yumurtlamak İçeri-de → İçerde Ora-dan →Ordan

15. Ünlü Türemesi • Bazı Türkçe kelimeler sonlarına –cik/-cık ekini aldıklarında bir ünlü türemesi olur. bir-cik → biricik dar-cık →daracık genç-cik → gencecik • Öp-cük → öpücük • Az-cık → azıcık • gel-yor→geliyor • çöz-yor → çözüyor • al-yor → alıyor

16. Ön ek yöntemi: Pekiştirilecek sözcüğün ilk hecesine kadar olan kısım “m,p,r,s” ünsüzlerinden yakışanı ile kapatılır ve bir ön ek olarak sözcüğün başına getirilir. Ancak bazı pekiştirmelerde bu kuralın dışına çıkılıp ünlü hatta ünlü ve ünsüz türemeleri görülür. Yeşil → Ye-m-yeşil Sağlam →Sa-p-a-sağlam Yalnız → Ya-p-a-yalnız

17. Gündüz →Gü-p-e-gündüz • Dağınık →Da-r-ma-dağınık • Çıplak → Çı-r-ıl-çıplak

18. Ünlü Daralması • “a” “e” ünlüleriyle biten fiillerden sonra –yor eki gelirse fiilin son ünlüsünde daralma olur. Başla-yor →Başlıyor Gelme-yor → Gelmiyor • Bekle-yor →Bekliyor • İzle-yor →izliyor • Ağla-yor →Ağlıyor

19. Sonu -e, -a ünlüsü bulunan eylem soylu sözcüklere -e, -a ile başlayan ek getirildiğinde ünlü daralması olur ;ancak bu darlaşma konuşma dilinde belirtilir, yazıda gösterilmez. YAZIMI SÖYLENİŞİ Başla-y-an Başlıyan Sakla-y-alı Saklıyalı Söyle-y-erek Söyliyerek Katla-y-acak Katlıyacak

20. Demek ve yemek ayrıcalıklıdır.Konuşma ve yazıda darlaşma olur. De-y-e → Diye De -y -ecek → Diyecek Ye-y-ecek → Yiyecek Ye-y-en → Yiyen

21. ÜNLÜ AŞINMASI Birleşik sözcük oluşturulurken ünlü düşmeleri görülür. kahve-altı → kahvaltı cuma -ertesi → Cumartesi ne-asıl →nasıl kayın-ana →kaynana sütlü-aş →sütlaç güllü-aş →güllaç

22. ÜNLÜ DEĞİŞİMİ Ben-e →Bana Sen-e →Sana

23. ULAMA • Sessizle biten sözcükten sonra sesliyle başlayan sözcük geldiğinde iki sözcüğün birleştirilerek okunmasına ULAMA denir. • Bakkaldan üç ekmek aldım. Seni bir gün çekip aldılar benden. Benzedin köksüz bir ağaca Önce öğrettiler sona uygun adımı MehmetAkif Ersoy • Noktalama işaretleri ulamayı bozar. • Erik, elma,patatesalmış

24. Kaynaştırma Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Ünlüyle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse, araya y,ş,s,n seslerinden biri girer. Bu olayakaynaştırma denir. YAŞASIN( Y,Ş,S,N) elma-y-ı, aklı-n-ı, altı-ş-ar Uyarı: İki ünlü arasına girmeyen bu sesler kaynaştırma değil, yardımcı ünsüzdür. Dağları-n-da ( Yardımcı ünsüz )

25. Su sözcüğü sadece “y” kaynaştırma harfini alır. • Derenin suyu • Suyun rengi

26. Ünsüzlerle İlgili Özellikler Türkçedeki ünsüzlerin özellikleri: Ünsüzlerle ilgili başlıca ses olayları şunlardır:

27. Sert Sessiz Benzeşmesi(Sertleşme) • Dilimizde sert ünsüzle(f,s,t,k,ç,ş,h,p)biten kelimelere c,d,g ile başlayan bir ek getirildiğinde c,d,g ünsüzleri sertleşir, ç,t,k’ ye dönüşür. Bu olaya sertleşme denir. p,ç,t,k,f,h,s,ş + c,d,g → ç,t,k hafif-ce →hafifçe balık-cı →balıkçı piş-gin → pişkin çalış-gan →çalışkan sınıf-da →sınıfta bit-gi → bitki git-dikçe →gittikçe

28. Rakamlara getirilen eklere dikkat edilmelidir. 1923’te, 1960’ta Kısaltmalara getirilen eklere dikkat edilmelidir. TEK’de (yanlış) -- TEK’te (doğru) Saatlere gelen eklere dikkat edilmelidir. 8.35’de (yanlış) -- 8.35’te (doğru)

29. Sert ünsüz Yumuşaması P,ç,t,k seslerinden biriyle biten bir kelime ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşar; b,c,d,g(ğ)’ye dönüşür. P,ç,t,k +sesli ek → b,c,d,g,ğ dolap-ı → dolabı ilaç-a ilaca denk-i →dengi yoğurt-un → yoğurdun renk-e →renge bildik-i →bildiği git-en →giden toprak-a → toprağa ahenk-i → ahengi …

30. Uyarı : Özel isimlerde yumuşama olmaz. Zeynep’i, Tarık’ı… * Tek heceli Türkçe kelimelerin çoğunda ve kimi yabancı kelimelerde yumuşama olmaz. at-ı ok-un hukuk-u devlet-e

31. Eylem tabanlarının çoğu yumuşamaz. Yak-ı-yor Sat-ı-yor Etmek,gütmek,gitmek sözcüğü ayrıcalıklıdır, yumuşar. Ediyor Gidince güderek

32. Ünsüz Düşmesi Türkçede k sesiyle biten kelimelerden sonra – cik eki gelirse kelimenin sonundaki “k” sesi düşer. küçük-cük → küçücük ufak-cık → ufacık minik-cik → minicik büyük-cek →büyücek çabuk-cak → çabucak yumuşak-cık → yumuşacık ılık-cık → ılıcık

33. Bazı birleşik isimlerin oluşumunda üst– teğmen -- üsteğmen ast– teğmen -- asteğmen “ufak, yüksek, alçak…” kelimelerinden(–e)l ekiyle türetilmiş fiillerde de ünsüz düşmesi görülür: ufak-l -mış→ufalmış yüksek-l -di→yükseldi alçak-l-mış →alçalmış

34. Ünsüz Türemesi Yardımcı fiille yapılmış bazı birleşik fiillerde bir ünsüzün türediği görülür. his etmek → hissetmek af etmek → affetmek zan etmek → zannetmek ret etmek → reddetmek hal olmak → hallolmak

35. Göçüşme Türkçede bazı kelimelerde ünsüzlerin yer değiştirdiği görülür. Yerel söyleyişlerden kaynaklanan bu durum yazı dilinde görülmez. kibrit → kirbit ekşi → eşki köprü → körpü

36. Ünsüz Değişimi “n” ve “b” ünsüzleri yan yana geldiğinde “n” ünsüzü “m” ye dönüşür. Buna n-b çatışmasıda denir. tanbur →tambur penbe →pembe perşenbe → Perşembe kanbur →kambur çenber →çember çenber →çember

37. Özel isimlerde ve birleşik sözcüklerde n-b çatışması olmaz. İstanbul Safranbolu Onbaşı sonbahar