Stanisław Ciok

1. Zakład Zagospodarowania Przestrzennego Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZESTRZENNEGO POLSKI WYNIKAJĄCE Z SĄSIEDZTWA Z REPUBLIKĄ FEDERALNĄ NIEMIEC Stanisław Ciok www.zzp.geogr.uni.wroc.pl

2. ZAKRES PRZEDMIOTOWY

3. Przestrzenne oddziaływanie Berlina Berlin – cechy położenia:  bliskość położenia ( zaledwie 70 km od granicy z Polską) brak konkurenta w bliższym otoczeniu od wschodu i południa (Warszawa czy Praga, znajdują się w dużej odległości od Berlina, a Wrocław, Poznań, czy Szczecin to metropolie niższej kategorii, same będące pod wpływami Berlina) bardzo dobre położenie; Berlin leży na głównej osi geostrategicznej w Europie (Paryż-Berlin-Warszawa-Moskwa), jest bramą między wschodem i zachodem Europy koncentruje liczne instytucje i podmioty nastawione na Wschodnią Europę. Tu znajduje się Komisja Gospodarki Niemieckiej ds. Wschodu, Centrum Kooperacji Wschód-Zachód, liczne zagraniczne banki, z oddziałami w Polsce, firmy konsultingowe i kancelarie prawnicze specjalizujące się w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, tu zlokalizowany jest jeden z największych parków technologicznych w Europie, gdzie pracuje wielu ekspertów z tych krajów, wreszcie tu pracuje wielu znawców rynków i gospodarki krajów Europy Wschodniej (ze znajomością np., języka polskiego), którzy funkcjonowali jeszcze za czasów NRD i in. Na oddziaływaniu Berlina skorzysta przede wszystkim Polska zachodnia, już dzisiaj Szczecin, Poznań, Wrocław i bliższe granicy ośrodki widzą szansę rozwoju we współpracy z Niemcami. Należy bez uprzedzeńi kompleksów współpracować i planować wspólne przedsięwzięcia z jednym z najbogatszych państw świata, naszym sąsiadem zachodnim

4. Otwarcie rynku pracy w Niemczech (po 2011 r) O wielkości przepływów pomiędzy Polską a Niemcami decydować będą m.in. problemy na niemieckim rynku pracy w związku ze zmniejszającą się liczbą ludności istnieniem nadwyżek zasobów pracy po polskiej stronie zmniejszanie różnicy (niekiedy wyrównywanie się) cen dóbr i usług oraz dochodów pomiędzy Polską a Niemcami istnieniem bardziej konkurencyjnych państw z punktu widzenia opłacalności pracy i in. Nie należy spodziewać się masowych emigracji osiedleńczych; głównie będą to: wyjazdy krótkookresowe kilkutygodniowe bardziej liczne tygodniowe (z powrotem na weekend do domu) najbardziej liczne dzienne transgraniczne przemieszczenia pracowników. Z uwagi nacharakter i czasokres wyjazdów obejmą one głównie osoby: zamieszkujące obszary przygraniczne (województw wzdłuż naszej granicy zachodniej) nieco bardziej oddalone położone wzdłuż autostrad oraz z terenów o silnych powiązaniach rodzinnych (opolskie, Mazury) fachowcy będą kierować się przede wszystkim do dużych ośrodków, natomiast pozostali stosunkowo blisko granicy. Wyjazdy te nie wpłyną istotnie na zmiany w sieci osadniczej, większe perturbacje mogą być raczej na rynku pracy (zwłaszcza jeżeli chodzi o specjalistów różnych branż i pewnych obszarów). Zmiany liczby ludności na pograniczu polsko- niemieckim A- w latach 1990- 2002 (1990=100%) B- do 2020 roku (2002= 100%)

5. W przyszłej koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju należy podnieść rangę miasta Szczecina (do roli europolu) i wykreować jako węzeł komunikacyjny o europejskim znaczeniu, jako transportowe centrum logistyczne rangi europejskiej. • Co za tym przemawia: • Potencjał Szczecina, jego funkcje o randze międzynarodowej i położenie geograficzne w relacji do innych dużych ośrodków europejskich i krajowych • Położenie na styku systemów dróg lądowych i wodnych, na skrzyżowaniu ważniejszych rodzajów transportu (drogowy, kolejowy, wodny śródlądowy i morski, w mniejszym stopniu lotniczy) • Położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków transportowych o przebiegu południkowym, łączących Skandynawię z Europą Południową i o przebiegu równoleżnikowym z Gdańskiem i Królewcem • Dobre połączenie autostradowe z Berlinem i innymi miastami europejskimi • Planowana budowa drogi ekspresowej A3 • Szczecin jest najbliższym portem morskim Berlina (tutaj wiedzie najkrótsza droga wodna z Berlina na Morze Bałtyckie, do Skandynawii i krajów bałtyckich). Po ewentualnym planowanym przez Niemców wybudowaniu kanału równoległego do Odry, łączącego Berlin ze Szczecinem jego rola jako węzła transportowego jeszcze bardziej by wzrosła, • Leży u ujściu Odry, w korytarzu transportowym Odry, łącząc Czechy i dobrze rozwinięte regiony Polski zachodniej z Bałtykiem a przez kanał Odra-Hawela Berlin z Bałtykiem • Wraz ze Świnoujściem należy do największych portów na Bałtyku, a Świnoujście posiada dodatkowo promowe połączenia z portami skandynawskimi • Lotnisko w Goleniowie (i mniejsze w Szczecinie Dąbiu po rozbudowie) choć dzisiaj o lokalnym znaczeniu, może silniej integrować Szczecin i region ze stolicą i innymi regionami kraju, jak też służyć do obsługi lotów międzynarodowych na krótkie odległości (Berlin, miasta Morza bałtyckiego) • Korzystne warunki naturalne (rzeki, jeziora, zalew, morze), zaplecze, tradycje itp. dla rozwoju międzynarodowego centrum jachtowego Szczecin w strukturze przestrzennej kraju

6. Wnioski dla przyszłej koncepcji zagospodarowania przestrzennego kraju • Jednym z głównych celów przestrzennego zagospodarowania kraju jest zachowanie integralności terytorialnej państwa. Jest to szczególnie ważne zwłaszcza w przypadku naszych ziem zachodnich. Pomimo upływu 60 lat od zakończenia wojny nie udało się jeszcze w pełni zintegrować tego obszaru z innymi regionami kraju. • Dla zachowania integralności i spójności obszarów zachodniej Polski w planie zagospodarowania przestrzennego kraju winny się znaleźć odpowiednie „zapisy” właściwej organizacji trzech sieci: • osadniczej • komunikacyjnej • hydrograficznej • to one najsilniej wpływają na zagospodarowanie obszaru.

7. Słupsk-Koszalin-Kołobrzeg Szczecin-Świnoujście Gorzów Wlkp.-Zielona Góra Żary–Żagań-Szprotawa Legnica-Lubin-Głogów Zgorzelec-Bogatynia Wałbrzych – Jelenia Góra • W planie zagospodarowania przestrzennego kraju, dla podniesienia spójności sieci osadniczej, a tym samym spójności obszaru ziem zachodnich należy: • „promować” Szczecin do rangi europola aby wspólnie z Poznaniem i Wrocławiem stanowił biegun rozwoju, który polaryzacyjnie oddziałując na otaczający obszar jeszcze silniej wiązał je z metropolią • kształtować układy bi- lub multipolarne dla podniesienia rangi i znaczenia tego typu układów osadniczych. Takie układy łatwiej „tworzyć” jeżeli miasta są blisko siebie położone, jeżeli oparte są o podobne funkcje. Najczęściej powstają wzdłuż pasm infrastruktury technicznej, rzek, ciągów technologicznych. Mogą być różnej skali i znaczenia; od lokalnej po międzynarodowe, mogą mieć różny zasięg przestrzenny. W zachodniej Polsce takie układy bi- czy multipolarne tworzą: Szczecin - Świnoujście; Zielona Góra - Gorzów Wlkp.; Legnica - Lubin - Głogów; Jelenia Góra - Wałbrzych - Kłodzko; Żary - Żagań; Koszalin - Kołobrzeg Sieć osadnicza • trudniejszą sprawą są tzw. miasta podzielone, przecięte granicą państwową, które wcześniej stanowiły jeden organizm funkcjonalno-przestrzenny i one będą dążyć do „zjednoczenia” nie w sensie politycznym ale przestrzennym, funkcjonalnym

8. A3 • W planie zagospodarowania przestrzennego kraju winna znaleźć się autostrada A3, która w dużym stopniu zwiększyłaby stopień integralności Polski zachodniej, autostrada, ale o nieco innym przebiegu niż jest planowana. A3 powinna biec od Świnoujścia przez Szczecin - Gorzów Wlkp.,- Poznań, - Wrocław – Praga. • Co za tym przemawia; • ponieważ autostrady będą płatne, przebieg jej przez aglomerację poznańską i wrocławska zwiększy liczbę potencjalnych użytkowników o ok. 1,5 mln (w starym układzie biegłaby ona przez tereny słabo zaludnione), • wiązałaby ona zachodnie pogranicze z resztą kraju • Szczecin powiązany byłby z systemem polskich autostrad • Łącząc Poznań i Wrocław odcinkiem tej autostrady uzyskałoby się większe domknięcie sieci autostrad, zwiększyłaby się dostępność komunikacyjna ośrodków metropolitalnych. Sieć komunikacyjna Uzupełnieniem dla A3 byłyby drogi ekspresowe. Dla jeszcze większego zintegrowania pogranicza zachodniego konieczna jest droga ekspresowa biegnąca od połączenia z autostrada A3 w rejonie Gorzowa Wlkp. przez Zieloną Górę – Legnicę – Jelenią Górę oraz druga - łącząca Szczecin z Gdańskiem (w ten sposób zwiększyłoby się powiązanie Szczecina ze środkową i wschodnią częścią pobrzeża Bałtyku)

9. Trzecim elementem „spinającym” terytorium zachodniej Polski jest Odra. W planie przestrzennego zagospodarowania kraju w sprawie Odry winne być zawarte następujące kwestie: • Podniesieni znaczenia roli Odry jako międzynarodowej drogi wodnej. W przyszłości rola transportu śródlądowego będzie wzrastać, zwłaszcza w przewozach międzynarodowych. Należy w tym celu zacząć na poważnie realizować „Program dla Odry 2006” • Zabiegać o utworzenie i włączenie do sieci paneuropejskich korytarzy transportowych korytarza odrzańskiego. Propozycja „Paneuropejskiego Korytarza Transportowego Doliny Odry”, spełnia kryteria Unii Europejskiej, jest multimodalny, jest paneuropejski, zapewnia najkrótsze i najbardziej ekonomiczne połączenie Półwyspu Skandynawskiego z Europą Środkowa, Półwyspem Apenińskim i Bałkańskim, ma bezpośrednie połączenie z siecią transportową UE (por. rozdz.) • W nawiązaniu do powyższej propozycji (choć może być realizowana niezależnie) jest powrót do koncepcji połączenia Odry z Dunajem. Realizacja takiego projektu pozwoliłaby na najkrótsze połączenie krajów Europy północnej i południowej, zintegrować naszą sieci z dunajską ale też przerzucić pewną ilość wody z zasobnego Dunaju do Odry. Pierwotnie planowano połączyć obie rzeki kanałem przez Bramę Morawską i Beczwę (początek kanału w Wiedniu – Lobau) ale od pewnego czasu Słowacja w związku z kanalizacją Wagu proponuje inny przebieg kanału: Dunaj – Wag – Odra.. Najnowszą jest koncepcja połączenia: Dunaj – Odra – Łaba. Powiązanie Odry z siecią dróg wodnych Europy zachodniej i południowej byłoby bez wątpienia także szansą dla rozwoju Nadodrza w tym i pogranicza. • Ponieważ Odra jest rzeką graniczną (także Nysa Łużycka), należy wspólnie rozważyć ważne kwestie związane z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym, sprawę budowy i rozbudowy portów w pobliżu Szczecina (Ueckerműnde, Schwedt, Eberswalde, Frankfurt, Eisenhűttenstadt) czy drogi wodnej Friedrchsthalerwasserstrasse – równoległej do Odry, jak też wykorzystania wód Nysy Łużyckiej do wypełnienia zagłębień po kopalniach odkrywkowych węgla brunatnego po stronie niemieckiej oraz spraw związanych z ochroną środowiska. Problematyka Odrzańska