“Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага”

1. “Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага” Судлаач Б.Батбуян

2. Ñудалгааны зорилго: Мал аж ахуйн їйлдвэрлэлийг жинхэнэ бизнес утгаар хєгжїїлэх чиглэлийг баримтлахын хамт мал аж ахуйн салбарын цаашдын хєгжилд чиглэсэн тєрийн бодлогын хувилбарыг дэвшїїлэхэд оршино...

3. Судалгааны арга,явц • Мàëчäûã ñàíàìñàðã¿é, õýýðèéí ñóäàëãààíû ìàðøðóòûí äàãóó çàìä òààðàëäñàí áàéäëààð ñîíãîñоí • Хºäººãèéí íèéãìèéí á¿õ äàâõàðãûã á¿ðýí òºëººëæ чàäàõóéö ìýäýýëýë àâàõ ¿¿äíýýñ àìüæèðãààíû ò¿âøèíã õàðãàëçàí ñîíãîæ àñóóëãàíä õàìðóóëñàí • “Îðîëöóóëàí ¿íýëýõ àðãà” PRA (Participatory Rapid Appraisal)-ûã ºðãºí àøèãëàсан

4. Erdene Yaruu Buren Малын бүтэц (2003) Ìàëûí òîî 27993 Delgerkhaan 21709 14448 11092 Á¿ðýí Äýëãýðõààí Ýðäýíý ßðóó 3-ð áàã 2-ð áàã 5-ð áàã 9-ð áàã - Òýìýý - Àäóó - ¯õýð - Õîíü - ßìàà Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íóòãèéí ерөнхий тойм

5. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë Ìàë÷èí ºðõèéí á¿ëýãëýë (2003 îí )

6. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë Ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ººð÷ëºëò Öººí ìàëòàé, ÿäóó ìàëчèí ºðõèéí òîî æèëýýñ æèëä ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà

7. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë Îíû ýõíèé 100 ýõýýñ áîéæóóëñàí òºëèéí òîî

8. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë Том малын зүй бус хорогдол

9. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë Ìàë àæ àõóéí áèçíåñèéí õýëáýð¿¿ä Малтай өрх Малчин өрх Тавиул малтай иргэд Дунд Ядуу Нэн ядуу Баян Ноолуур; Мах (үхэр, хонь); Ноос;хялгас Арьс шир; Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд ЗАХ ЗЭЭЛ Хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн Сүү, сүүн бүтээгдхүүн; Эсгий; Мах, махан бүтээгдхүүн

10. “Ноолуур”, “Ноос” “Цагаан хувьсгал”õºòºëáºð “Ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºð” “Газрын хууль” “Усны үндэсний хөтөлбөр” “Хîðøооны хууль” “Хот айл,мянгат малчдыг дэмжих “ мàë àæ àõóéí бизнесийн òàëààðõè òºðèéí áîäëîãо ДҮГНЭЛТ • Тºðèéí áîäëîго нь: • мал аж ахуйн бизнесийг эрхлэх нөхцөл, болоìæèéãÿìàð íýã õýìæýýãýýð б¿ðä¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéæ байíа • уламжлалт аргад түшиглэн эрхлэн õºòë¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëсан • төрийн бодлого нь нийт “малчдад” гэсэн ерөнхий хаягаар хаяглагдсан • ядуурлыг бууруулахарга хэмжээний хүрээнд хэрэгжүүлæ áàéíа • ºðñºë人íèéã ñààðóóëàõ áàéäàë áèé áîëãîõîä õ¿ðãýæ áàéíà

11. “Ìàëàà áàðñàí, çàëõóó ìàëчèä íü òºðººñ òóñëàìæ àâч áàéõàä õîîë íîéðîî õàñàí, ìàëàà çóäàíä ¿õ¿¿ëýõã¿é ãýæ òýìöñýíд íü òóñëàìæ õ¿ðдýгã¿é ”

12. мàë àæ àõóéí бизнесийн òàëààðõè òºðèéí áîäëîãо ДҮГНЭЛТ мал аж ахуйн бизнесийг хөгжүүлэх арга зам-малчид • түүхий эдийн үнэд зохицуулалт хийж, хяналт тавьж, нөлөөлºõ • мал аж ахуйн үзэсгэлэн, дуудлага худалдаа зохион байгуулàх • агент худалдааг сэргээх • дэд бүтцийн хөгжилд түлхүү анхаарах

13. Мал аж ахуйн бизнес эрхлэхýä нөлөөлж буй хүчин зүйлс • Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийг ашигтайгаар борлуулж чадахгүй байгаа; • Ñайн үүлдрийн, чàíàðòàé òàâààðëàã малтай бîëæ чàäààã¿é; • Áàãà õ¿¿òýé, óðò õóãàöààíû çээл олдäîãгүй; • Мал аж ахуйн áèçíåñèéã äýìæñýí хөрөнгө оруулаëò õèéãääýãгүй; • Ìàë àæ àõóéí òåõíîëîãèéí òàëààð ìýäëýãòýé áîëîâч çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû áèçíåñèéí òàëààðõè ìýäëýã äóòìàã; • Õîðøèõ íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã áîëîâч õýíòýé, õýðõýí ÿàæ õîðøèõîî ìýäýõã¿é áàéãàà; • Бэлчээрийг буруу ашигласны улмаас малдаа тарга хүч авахуулж чадахгүй байãàа.

14. Øóóä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ: Øóóä áóñ íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ: Тайлбар:+ ìàë÷äûí òîäîðõîéëîëò * ñóì, áàãèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòíóóäын òîäîðõîéëîëò

15. Ìàë àæ àõóéí áèçíåñò ãàçàðç¿éí áàéðøèë íºëººëºõ íü Сонгож авсан дóíäàæ àìüäðàëтай малчин өрхийн орлого, түүний бүтэц (нэг жилд) Тайлбар: баг тус бүрт сонгож авсан 6-8 өрхийн орлогын дундаж үзүүлэлтийг үзүүлсэн.

16. Ìàë àæ àõóéí áèçíåñò çýýëèéí àñóóäàë íºëººëºõ íü: • Зýýë íü áîãèíî õóãàöààòàé (6-12 ñàðûí),ºíäºð õ¿¿òýé (сàðûí 2-3 õóâèéí õ¿¿) Ìàë àæ àõóéí áèçíåñò àæ àõóéí õýëáýð íü íºëººëºõ íü: • Дàí ãàíö өрхийн түвшинд бизнес эрхлэх • Хот айлын хүрээнд нэгдэн хөдөлмөрºº хоршиж, бизнес эрхлэх • Ìàë÷äûí àëáàí áóñ õýñýã á¿ëýã, õîðøîî áàéãóóëæ áèçíåñ ýðõëýõ

17. Газарзүйн зохистой нутаг Бэлчээр сайтай нутаг Тарчиг бэлчээртэй нутаг Сумын төв Нөөц нутаг худа Áэлчээрèéí менежмент ìàë аж ахуйн бèçíåñт нөлөөлөх нь • áýëчýýð íóòãèéã æèëèéí 4 óëèðàëä õóâààæ ýäýëáýðëýí àøèãëàõ óëàìæëàëò çàí çàíøèë àëäàãäñàí • íýã õýñýã íь áóóöàà ñýëãýõ òºäèé ë æèëèéí äºðâºí óëèðëûã íýã ãàçàðò ºíãºð¿¿ëæ áàéíà Амьжиргааны түвшин, хөрөнгө чинээний ялгаагаар бэлчээрийг ашиглаж, эзэмшиж байна.

18. Яруу сумын малын тоо толгой, бүтцийн өөрчлөлт (1991-2003) Á¿õ ìàë 145768 132228 124757 107280 81611 58983 1991 1993 1995 1998 2000 2003 Он - Òýìýý - Àäóó - ¯õýð - Õîíü - ßìàà Ìàëûí òîî òîëãîé, òºðºë ìàë àæ àõóéí áèçíåñò íºëººëºõ íü

19. Ìàëûí òîî òîëãîé, òºðºë ìàë àæ àõóéí áèçíåñò íºëººëºõ íü Á¿ðýí ñóìûí ìàëûí á¿ëýãëýë ºðõèéí òîî Нэг ºðõèéí аж ахуйд оногдох малын тоо цөөрсөн нь аж ахуйã ашигтайгаар эрхлэх боломжèéã буурóóëсан.

20. Ìàëûí òîî òîëãîé, òºðºë ìàë àæ àõóéí áèçíåñò íºëººëºõ íü Нэг өрхөд ноогдох дундаж бодит малын тоо

21. Мал мал аж ахуйн бизнесийг шийдвэрлэх арга зам* Тайлбар: **Оролцогсдûн олонхèéн сонгосон хариултыг тэмдэглэсэн болно *зарим суманд засаг даргааñ ярилцлагà авах боломжгүй áàéñíààñ тухайí сумын засаг даргын орлогч, тамгын газрын даргатай уулзсан.

22. мал аж ахуйн бизнест нөлөөлж буй хүчин зүйлс малын тоо толгой, төрөл бэлчээрèéí менежмент çýýë аж ахуйн хэлбэр бîëîâñðîë, ìýäëýã Дүгнэлт “Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага: дундчуудыг илүү дэмжих замаар мал аж ахуйн бизнест чанарын ахиц гаргах нь”

23. Á¿ðýí ñóìûí 3-р багийн ìàëòàé ºðõèéí ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò 11749 Ìàëûí òîî 9590 3735 1887 1032 Ìàëûí á¿ëýãëýëò 0 – 50 51 – 100 101- 200 201 – 500 501 - 713 Òýìýý - Àäóó - ¯õýð - Õîíü - ßìàà Дундчуудыг дэмжих бодлогын давуу тал Ìàë àæ àõóéí áèçíåñèéã æèíõýíý óòãààð íü ýðõëýõ ìàë, õ¿ч õºðºíãºòýé

24. Дундчуудыг дэмжих бодлогын давуу тал Яруу сумын 1-р багийн малчдын өвөлжөө эзэмшилт чинээлэг (баян, дундчууд) малчид өвөлжөөíèé хангамж сайтай, ихэнх тохиолдолд тэдººðèéíөвөлжөөтэй

25. Эрдэнэ сумын 5-р баг Яруу сумын 1-р баг Чинээлэг 209-805 270-1600 Дундчууд 86-213 123-286 Ядуу 24-56 17-108 Нэн Ядуу 2-29 12-60 Дундчууд гэж хэн бэ? Дóíä÷óóä ãýãäýõ ìàë÷äûí ìàëûí òîî òîëãîé õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã • ºðõèéí òýðã¿¿ëýãчèéí àæèë õýðýãч áàéäàë, бîëîâñðîë, àìüäðàõ àðãà óõààí, мàë àæ àõóé ýðõëýõ òóðøëàãà

26. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ ãîë õ¿ч áîëîõäóíäчóóäûã äýìæèõ бодлогын хувилбарууд • 1-р хувилбар нь мал аж ахуй үйлдвэрлэлийн үндсэн хэрэгсэл болох áýë÷ýýð, худаг усны асуудлыг цогцолбор байдлаар шийдвэрлэх зарчмыг баримтлан дундчуудыг дэмжих хувилбар • 2-р хувилбар нь мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн гол хүч болох дундчууд тухайн нутагт нэн зохистой таваарлаг малыг түлхүү эрхлэхийг дэмжсэн бодлого

27. Газар ашиглалтын талаар баримтлах бодлогыг зохицуулах Бэлчээрийг жинхэнэ үйлдвэрлэл эрхлэх малчдад урт хугацаагаар эзэмшүүлж, ашиглах эзэнтэй болгох- эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх Бэлчээр ашиглалтыг сайжруулах Бэлчээрийг зөв зохистой ашиглан малдаа тарга хүч авхуулах 4 улиралын бүс нутгийг тодорхойлон, нөөц нутгийг тогтоон дундчуудад эзэмшүүлэх Худаг усны нөөцийг сайжруулах Сэргээсэн худгуудыг дундчуудад хариуцуулан, (худгийг ашиглах, засварлах зардлыг өөрсдөө гаргах) эзэмшүүлэх 1-р хувилбар

28. 1-р хувилбар Áîäëîãûí äàâóó òàë • Ñанхүүжилт шаардагдахгүй • Монгол орны байгаль экологийн нөхцөлд зохицсон уламжлалт аж ахуйг дэмжсэн • Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã èæ á¿ðýí öîãö áàéäëààð õàíäàõ • Бодлогын сул тал • Малчдын хүрээ харьцангуй бага болон дундчуудыг илүү дэмжсэн • Зарим хууль тогтоолтой зөрчилдөх (Газрын хууль, Усны үндэсний хөтөлбөр) • Хэрэгжүүлэх цаг хугацаа шаардагдсан

29. 2-р хувилбар Тухайн нутагт нэн зохистой малыг түлхүү эрхлэх замаар аж ахуйгаас олох орлогын хэмжээг нэмэгдүүлэх

30. 2-р хувилбар 1) бэлтгэл ажил • Бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэх зохистой нутаг, хадлангийн талбайг баталгаажуулж өгөх • Урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл олгох • Нутгийн нэн зохистой малыг сонгон төрөлжсөн суурьтай болгох 2 ) үйлдвэрлэлийн үндсэн ажлаа явуулж эхлэх • Хашаалсан өрхийн эзэмшилт талбайгаас өвс хадаж авах • Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд технологийн дэвшил гаргах, мал аж ахуйг хөтлөх одоогийн системийг шинэчлэх • Мал аж ахуйн нийт бүтээгдэхүүний өсөлт нь малын тооны өсөлттэй давхцах зүй тогтол хэвээрээ хадгалагдах болно.

31. 2-р хувилбар 3) үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх • Мал аж ахуйн төрөлжсөн салбараас олох ашгийн хэмжээ нийт ашгийн ихэнх хувийг эзэлж эхлэх болно. • Үндсэн зээлээ төлж эхлэх, улмаар барагдуулах • Өөрийн зах зээлтэй болох үүднээс мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнээ боловсруулах, борлуулах сүлжээ, цэгийг сумын төв болон эдийн засгийн ач холбогдолтой зам дагуу байгуулах. • ¯éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ õºäºëìºðèéí íàðèéí õóâààðèéã íýâòð¿¿ëýõ

32. 2-р хувилбар Áîäëîãûí äàâóó òàë • харьцангуй бага санхүүжилт шаардагдах • олгосон зээл буцааж төлөгдөх магадлал өндөр • хөрөнгө оруулалтын баггүй хэсгийн дундчууд өөрсдөө гаргана • ìал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хөгжилд түлхэц болíо • æижиг аж ахуйтнуудыг мал аж ахуйн бизнест татан оролцуулах арга замыг бий болгоно. • Бодлогын сул тал • Хамрагдах малчдын хүрээ харьцангуй бага буюу дундчуудыг илүү дэмжсэн • Хэрэгжүүлэх цаг хугацаа шаардагдсан

33. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ ãîë õ¿ч áîëîõäóíäчóóäûã äýìæèõ бодлогын хувилбарууд Энэхүү бодлогын хүрээнд: • Ìàëчèí ºðõºä íýí øààðäëàãàòàé áàéãàà óðò õóãàöààíû áàãà õ¿¿òýé çýýë îëãîõ çýðýã áàíê ñàíõ¿¿, зах çýýëòýé õîëáîîòîé ìàë àæ àõóéí áèçíåñèéí õàðèëöààã ýðõ ç¿éí óÿí õàòàí áîäëîãîîð äýìæèõýä òºð, çàñãààñ àíõààðч õýðýãæ¿¿ëýõ. • Ìàë ìàëëàãààíû àðãà àæèëëàãààíû óëàìæëàë, øèíýчëýë, çàõ çýýëèéí õàíäëàãààð àìüäðàõ арга óõààíä (ìàë àæ àõóé áèçíåñèéã) ñóðãàõ ñóðãàëòûã ìàëчäûí äóíä аж ахуйн эрхлэх боломж чинээгээр нь ялгавартай хандан яâóóëàõ. • Уламжилж ирсэн байршилтанд дүн шинжилгээ хийж, нэн зохистой салбарыг зөв тодорхойлж хөгжүүлэх хэтийн чиглэлийг баримтлах.