Հին Եգիպտոս

1. ՀինԵգիպտոս Հին Եգիպտոս (հին հունարեն՝ Αἴγυπτος/«Այգյուպտոս»-ից և լատիներեն՝ Aegyptus/«Էգիպտուս»-ից), ինքնանվանումը Տա-կեմետ, Տա-մերի, Տա-ուի և այլն (tA-kmt, tA-mrj, tA-wy), Կեմի (ղպտիերեն Kὴμε), տարածաշրջանի և հին աշխարհի քաղաքակրթության անվանում, որ գոյություն է ունեցել Աֆրիկայի հյուսիս-արևելքում` Նեղոս գետի ստորին հոսանքներում: Հին Եգիպտոսի պատմությունը տևում է մոտ 40 դար և իր մեջ ներառում է մինչդինաստիական, այսինքն նախնադարյան շրջանը, դինաստիական շրջանը (եգիպտական քաղաքակրթության հիմնական շրջանը, տևում է 27 դար) և հելլենական (Պտղոմեոսյանների և հռոմեական շրջանները): Սովորաբար եգիպտական քաղաքակրթության սկիզբը համարում են մ.թ.ա. IV-րդ հազարամյակի կեսերը, իսկ ավարտը մ.թ. IV-րդ դարը, որին հաջորդում է արդեն վաղ միջնադարյան բյուզանդական և ղպտիական շրջանները (մինչև VII-րդ դարը):

2. ՀինԵգիպտոսիարվեստիընդհանուրբնութագիրըևդիցաբանությունըՀինԵգիպտոսիարվեստիընդհանուրբնութագիրըևդիցաբանությունը •ՀինԵգիպտոսըամենազարգացածքաղաքակրթություններիցմեկնէ, որըկանգնածէմարդկությանարվեստիակունքում: •Եգիպտոսիկերպարվեստըունեցելէզարգացմանմիքանիփուլ: ՀատկապեսծաղկմանէհասելՀին (մ.թ.ա. XXVIII-XXIIIդդ.), Միջին (մ.թ.ա. XXI-XVIIIդդ.) ևՆոր (մ.թ.ա. XVI-XIդդ.) թագավորություններիժամանակ: Եգիպտոսիարվեստիհիմնականսկզբունքներըսկսելենձևավորվել I և II դինաստիաներիժամանակաշրջանւոմ (մոտավորապեսմ.թ.ա. 3000-2800թթ.): •ՊահպանվածհինպատկերներըօգնումենպատկերացումկազմելԵգիպտոսիպատմությանտարբերժամանակաշրջաններիմասին: Այդպատկերներըպահպանվելենսարկոֆագների, հինշենքերիռելիֆներիվրա: ՀինԵգիպտոսիշատստեղծագործություններինբնորոշէինպարզ, հստակգծերը, առավելագույնսընդհանրացվածծավալները, ուրվանկարներիարտահայտչականությունը: Հինեգիպտացիներիհամարպատկերըսրբազաննշանակությունուներ: •Պիետրոգրաֆիան, այսինքն` պատկերայինգիրը, գրչությանևարվեստինախնականհիմքնէ: Հետագայում, երբհայտնվեցհիերոգլիֆայինգիրը, պատկերըևգիրընախկինինմանկազմումէինամուրգեղարվետսականսինթեզ` պայմանավորվածընդհանուրնպատակով` խորհրդանշաներովամրացնելևպահպանելկյանքիուժը: Այդնպատակըպայմանավորվածէրեգիպտացիներիաշխարհայացքովևարվեստինրանցընկալմամբ, որըպետքէտարանմահություն:

3. •Եգիպտոսիկերպարվեստիյուրահատկությունըկայանումէրհինեգիպտացիներիմահիցհետոապրելուհավատովևայդերկրիբնությանառանձնահատկություններով: Այսսրտորենկապվածէրկրոնիհետ, որըաստվածացնումէրբնությանուժերըևփարավոնիիշխանությունը: Դժվարէհասկանալնրակերպարայինկառուցվածքը` չունենալովորևէպատկերացումեգիպտացիներիկրոնիմասին: •Եգիպտացիներիաստվածներիպանթեոնըշատմեծէ` մոտավորապես 2000 աստված: Պահպանվելէայսաստվածություններիմեծքանակությամբպատկերներ:ՀինԵգիպտոսումհատկապեսպաշտելիէինկենդանիներիկերպարները: Եգիպտականշատաստվածներկենդանադեմէին. մահացածներիհովանավորԱնուբիսըուներշնագայլիգլուխ, իմաստությանևգրիաստվածՏոտը` պավիանի (շնագլուխկապիկ), պատերազմիաստվածՍեխմեթը` առյուծիգլուխ: •Աստվածներիցհամեմատաբարկատարյալըներկայացվածէրարևիտեսքով: Արևինպատկերումէինկամբազմաթիվթև-ճառագայթներովշրջանիտեսքով, կամթևավորշրջան, կամէլցլիկամարծվիտեսքով: Շրջանը, որըհաճախհիշեցնումէարևիսկավառակը, հաճախէհանդիպումհինեգիպտականզարդանախշում: •ՀինթագավորությանժամանակաշրջանումպաշտումէինարևիաստվածՌաին, որըհետագայումանվանմեցԱմոն-Ռա, ինչընշանակումէ «թաքնվածարև»: Ռանգլխավորաստվածությունէր, բոլորաստավածներիհովանավորըևփարավոնիհայրը: Համաձայնհինառասպելների` Ռանծնվելէլոտոսծաղկիցաշխարհիարարմանժամանակ: Եգիպտացիներըհամարումէին, որցերեկընամակույկովլողումէերկնայինՆեղոսով, լուսավորելովերկիրը, իսկերեկոյանիջնումէտարտարոս, որտեղպայքարումէխավարիուժերիդեմ, ճեղքելովստորգետնյաՆեղոսիջրերը, իսկառավոտյանբարձրանումէերկինք:

4. •Ռանպատկերվումէորպեսմարդ, բազեիգլխով` պսակվածարևայինսկավառակովկամէլմիայնբազե: •ԵգիպտոսիարվեստըհասկանալուհամարհատկապեսկարևորէՕսիրիսիմասինառասպելը: •ՊտղաբերությանաստվածՕսիրիսըսպանվելէիրեղբոր` խավարիևչարությանաստվածՍեթիկողմից: Օսիրիսիորդին` Գոռը, Սեթինկանչեցմենամարտիևհաղթեցնրան: ԴրանիցհետոԳոռըվերակենդանացրեցՕսիրիսին, ովարդենչվերադարձավերկիր, այլդարձավմահացածներիթագավորստորգետնյաթագավորությունում, իսկերիրիվրա` ողջերիթագավորությունում, թագավորդարձավԳոռը: •Օսիրիսինպատկերումեննստածկամկանգնած` շրջապատվածծառերովկամխաղողիվազերով: Նրամարիմինըներկումէինկանաչգույնով: Համարվումէր, որբուսականաշխարհինման, Օսիրիսըամենտարիմահանումէևնորիցվերածնվում: •Իսիսդանպտղաբերության, ջրի, ծովագնացության, քամու, կանացիության, ամուսնականհավատարմությանաստվածուհինէ, Օսիրիսիկինը, Գոռի` մայրը: Իսիդայինպատկերումենկնոջտեսքով, կովիկոտոշներով: •Հինեգիպտացիներիպատկերացումներիհամաձայն` մարդըմահիցհետոպետքէհայտնվեր «Օսիրիսիդատաստանին»: Դատիժամանակիրենցճիշտպահելուհամարեգիպտացիներըկենդանժամանակկարդումէին «Մահվանգիրքը» (Ք.ա. 2000 թ.): •Դատիժամանակմահացածըթվարկումէր 42 հանցանքներևերդվում , որդրանցիցոչմեկըչիկատարել: •ՀորինվածքիկենտրոնումԱնուբիսնէ, որտեղՃշմարտությանԿշեռքիվրակշռումէմահացածիսիրտը: Կշեռքիաջնժարինդնումէինարդարության, ճշմարտությանևաստվածուհիՄատտիփետուրը: Տոտըգրիէրառնումկշռմանարդյունքըևդատավճիռը: Եթեկշեռքինժարներըհավասարէինլինում, ապամարդըճանաչվումէրանմեղ:

5. •Եգիպտացիներիհամարամենակարևորըանդրշիրիմյաներջանիկկյանքիհամարմարմինըևոգինպահպանելնէր:•Եգիպտացիներիհամարամենակարևորըանդրշիրիմյաներջանիկկյանքիհամարմարմինըևոգինպահպանելնէր: •Այդպատճառովմահացածիմարմինըզմռսումէին (մումիաֆիկացնում): Մարմնիզմռսումըվստահվումէրմասնագետների: Մումիաներըհմայիլներըևգանձերիհետփաթաթվումէինկտավատիկտորներովևցողումանուշբուրմունքներով: Հասարակմարդկանցմարմիններըզմռսումէինմիքանիօրում, իսկփարավաններին` մեկամսիցավել: Զմռսմանժամանականպայմանհեռացնումէինբոլորօրգանները, բացիսրտից, ևդնումհատուկպատրաստվածանոթի` կանոպիմեջ: •Փարավոնիմումիանտեղադրումէինսարկոֆագիմեջ, որիվրափորագրվումէրնրաանունըևկախարդականխոսքեր, որտեղխնդրումէրիրսրտից «Օսիրիսիդատաստան»-իժամանակիրդեմվկայությունչտալ: •Համաձայնպաշտամունքայինպատկերացումների` մարդըօժտվածէրմիքանիհոգիներով, որոնցթվումէր «Կա»-ն` կենսականուժիխորհրդանիշը, «Բա»-նէությանարտացոլումնէ, «Ախ»-ը` հոգին: «Բա»-նօժտվածէրմարմնիցառանձնանալուունակությամբ: Մումիայինհագցնումէինթղմանդիմակ, որըպետքէնմանլիներմահացածին, որպեսզի «Բա»-նհեշտությամբգտներիրտեղը: Նմանատիպդիմակները, ինչպեսնաևփարավոններիդիմաքանդակներըսկզբնավորեցինհինեգիպտականարվեստիկարևորձեռքբերումներիցմեկը` դիմանկարչությունը •Միայնմարմինըևհոգիպահպանելըքիչէր, նաևպետքէրապահովելանդրշիրիմյաներջանիկմահը: Դամբարանումտեղադրվումէրկենցաղումպետքականբոլորիրերը. սպասք, զարդեր, կահույքևայլն:

6. հինԵգիպտական ​​Աստվածներ ԱՄՈՆՀինԵգիպտոսումսկզբնապեսարևիաստված, այնուհետև՝ աստվածներիթագավորևփարավոններիիշխանությանհովանավոր:

7. Օսիրիս Օսիրիս (հունարեն՝ Ὄσῑρις — Ուսիր եգիպտական անվան հունականացված ձև), վերածննդի, բնության արտադրող ուժը մարմնավորող եգիպտական աստված, անդրշիրիմյան աշխարհի արքա, ըստ եգիպտական առասպելաբանության` եգիպտացիների նահապետը և առաջին թագավորը: Թագավորելով Եգիպտոսում սովորեցրել է մարդկանց հողագործությանը և արհեստներին: Համաձայն առասպելի նրա դեմ է ընդվզել նրա կրտսեր երկվորյակ եղբայր Սեթը, որը խնջույքի ժամանակ նենգաբար հրապուրելով Օսիրիսին, արգելափակել է նրան սարկոֆագի մեջ, իսկ այնուհետև հրամայել անդամահատել Օսիրիսին 14 մասի և ցրել դրանք Եգիպտոսի տարբեր շրջաններով մեկ: Սակայն, Օսիրիսի քույր Իսիսը, որը միաժամանակ նրա կինն էր, երկար որոնումներից հետո գտնում է ամուսնու մարմնի հատվածները և, հավաքելով դրանք, հրաշագործորեն հանում Օսիրիսի մարմնում ամփոփված կենսական ուժը, որից էլ հղիանում է: Թաղելով ամուսնու միակցված և զմռսված մարմինը, Իսիսը հեռանում է Նեղոսի գետաբերանի ճահճուտները, որտեղ ծնում է Օսիրիսի որդի Հորուսին: Սեթին չի հաջողվում գտնել և սպանել Հորուսին, քանի որ նրան խնամում են տարբեր սրբազնային արարածներ: Հորուսը մեծանում է, զորեղանում և չափահաս դառնալով` անցնում փորձությունների միջով, որից հետո մարտահրավեր է նետում իր հորեղբորը: Սեթի հետ առաջին մենամարտում Հորուսը պարտվում է և կորցնում աչքը: Սակայն երկրորդ ճակատամարտի ժամանակ, նոր գիտելիքներով զինված, նա հաղթում է Սեթին, ետ ստանում աչքը և դրա միջոցով վերակենդանացնում հորը՝ Օսիրիսին: Սակայն վերջինս հրաժարվում է իր գահից՝ հօգուտ որդու, և թողնելով լույս աշխարհը, վերադառնում Ստորերկրայք, դառնում մեռյալների թագավորության տիրակալ:

9. Իսիդա Հնումամենահզորաստվածներիցէր, մայրրությանևկանացիությանաստվածուհին: ՆահամարվումէրՕսիրասիկինըևքույրը, Գորայիմայրը:

10. Կլեոպատրանեգիպտացիչէր Ինչպեսևտուտմոսփարավոնը, Կլեոպատրանևսեգիպտացիչէրևսերումէրհունա-մակեդոնականազնվազարմնախնիներից, որոնքհաստատվեցինԵգիպտոսումհատկապեսԱլեքսանդրՄակեդոնացուհետնորդներիցմեկի՝ Պտղոմայոս 1-ինի շնորհիվ։ ՊտղոմայոսյանարքայատոհմնիշխեցԵգիպտոսում Ք.Ա. 323-30 թթ. ևայսարքայատոհմիներկայացուցիչներիմեծամասնությունըհավատարիմէրհունականավանդույթներինումշակությաինտարրերին։ Կլեոպատրանուշագրավէրնաևայնփաստով, որնաայսարքայատոհմիառաջիններկայացուցիչներիցմեկնէր, ովխոսումէրեգիպտերենևոչհունարեն։

11. ԵգիպտացիներըսիրումէինսեղանիխաղերԵգիպտացիներըսիրումէինսեղանիխաղեր Երկարաշխատանքայինօրվանիցհետո, հինեգիպտացիներըսիրումէինհանգստանալ՝ խաղալովտարբերսեղանիխաղեր։ Հայտնիենմիքանիայդպիսիխաղեր. Մեհեն, Շներևշնագայլեր, իսկամենատարածվածըՍենետխաղնէր։ Այսխաղըմոտ 6 հազարտարվապատմությունունիևայնխաղումէին 30 վանդակունեցողտախտակիվրա։ Ամենխաղացողըդասավորումէրխաղաքարերըևշարժումէրդրանքառաջ՝ զառնետելուցհետո։ Ճիշտէ, պատմաբաններըմինչօրսէլվիճումենայսխաղիօրենքներիվերաբերյալ, բայցայն, որՍենետըխիստտարածվածէր՝ ոչոքչիվիճարկում։ Օրինակ, Նեֆերտիտիթագուհինպատկերվածէէայսխաղըխաղալուց, իսկմիշարքփարավոնների, այդթվումնաևԹութանհամոնիհետ, թաղվածենեղելնաևՍենետիխաղատախտակներևֆիգուրներ։

12. ԵգիպտացիփարավոններըսովորաբարգերէինԵգիպտացիփարավոններըսովորաբարգերէին Եգիպտականնկարներումփարավոններըսովորաբարպատկերվածենբարետեսուատլետիկարտաքինով, բայցիրականում, նրանքպետքէորգերեղածլինեին՝ հաշվիառնելովնրանցսննդակարգիառանձնահատկությունները, որնիրմեջառատորեններառումէրայնպիսիբարձրկալորիականությունունեցողբաներ, ինչպիսիքենգարեջուր, մեղրուհաց։ Բացիդրանից, այսեզրահանգմանընպաստելէնաևհայտնաբերվածԵգիպտականփարավոններիուբարձրաստիճանայրերիմումիաներիհետազոտությունները։ ԱյսառումովդիտարժոնօրինակէլեգենդարՀաթշեփսութթագուհին, ովապրելէ Ք.Ա. 15-րդ դարում, ումսարկոֆագիձևըիրականումէապեստարբերվելէմարմնիձևից։

13. Թութմոսարքայինսպանելէգետաձի ՇատքիչբանէհայտնիԹութանհամոնարքայիմասին, բայցշատպատմաբաններորպեսնրամահվանպատճճառմատնանշումենգետաձիուհարձակումը։ Նրամումիասկանավորումըցույցէտվել, որնրանհուղարկավորելենառանցսրտիուհեռացվածկրծքավանդակիպատով, ինչըթույլէտալիսենթադրել, որնամահացելէզարհուրելվնասվածքներից՝ մարմնիայդշրջանումստացված։ Եգիպտագետներընշումեն, որգետաձիերիորսըվտանգավոր, բայցլայնտարածումունեցողզբաղմունքէրեգիպտականարքունիքում, իսկԹութանհամոնիդամբարանումբազմաթիվապացույցներենհայտնաբերվել, որոնքվկայումենայնբանիմասին, որԹութմոս-Թութանհամոնփարավոնըևսսիրումէրայդզբաղմունքը, ուստիտրամաբանականէենթադրել, որհենցդաէլբերեցդեռահասփարավոնիանժամկետվախճանին։

14. Եգիպտացիթե´ կանայք, թե´ տղամարդիկշպարվումէին Պճնամոլությունըմարդկությանըբնորոշողառանձնահատկությունէեղելպատմությանողջընթացքումևհինեգիպտացիներնայսառումովամենևինէլբացառությունչենեղել։ ՀինԵգիպտոսումմեծքանակությամբշպարօգտագործումէինինչպեսկանայք, այնպեսէլտղամարդիկ։ Նրանքհավատումէին, որայդկերպնրանքստանումէինՀորուսուՌաաստվածներիպաշտպանությունը։ Շպարըպատրաստումէինտարբերապարներիպոշիներիցևհատուկլուծույթներից, ինչիցհետոայնառատորենքսվուէրաչքերիշուրջ՝ փայտից, ոսկորիցևայլնյութերիցպատրաստվածհատուկշպարմանհամարնախատեսվածգործիքներով։ Եգիպտացիկանայքնաևկարմիրէիններկումիրենցթշերըևհենայովգունավորումիրենցձեռքերնուոտքերիեղունգները։ Նրանքհավատումէին, որշպարըկախարդականբուժիչհատկությունունիևնրանքայդքանէլսխալչէին. ժամանակակիցհետազոտություններըցույցենտվել, որբաղադրությանմեջկապարպարունակողշպարը, որըխիստտարածվածէրՆեխոսիափերին, օգնումէրխուսափելաչքերիախտահարումից։