Öld 105

Öld 105 Ævilengd bls. 58 – 66 Hagur og fjöldi aldraðra bls. 67 – 89 Aldraðir fyrr og nú bls. 90 – 110 Efri árin í öðrum samfélögum bls. 111 - 119

ÆVILENGD BLS. 58 - 66 • Eftirsóknarvert að ná háum aldri en fáir vilja verða gamlir • Vekur alltaf athygli þegar einhver nær 100 ára aldri – viðtöl í fjölmiðlum • Leitin að lyklinum að langlífi • Tilgátur um hvað stýri ævilengd manna • Hvernig er ævilengd stjórnað? • Menn hafa ekki komist að samkomulagi um þessa hluti

HVAÐ ÁKVARÐAR ÆVILENGD? • Tvær staðreyndir benda til þess að aldurshámark okkar sé ákveðið strax við fæðingu • Allar dýrategundir hafa sitt aldurshámark og mjög misjafnt • Ævilengd okkar er ákveðin við fæðingu og langlífi virðist ganga í ættir • Tvíburarannsóknir hafa bent til að eineggja tvíburar ná mjög svipuðum aldri

Ekki samkomulag um hvað arfgengi langlífis feli í sér • Hæfileiki til að standast sjúkdóma? • Ákveðið við fæðingu að við ákveðinn aldur fjari lífið út? • Innbyggð lífsklukka? • Ekki tekist að binda arfgengi aldurs við ákveðinn litning • Margir litningar hafa áhrif á langlífi

HVERNIG ER ÆVILENGD STJÓRNAÐ? • Lífsklukkan • Stjórnað af sömu stöðvum heilans og stjórna vexti mannsins og þroska, kynþroskaaldri, tíðahring og svefni • Mismunandi hormón, vaxtarhormón, kynhormón og kortisólstýrandi hormón • Dauðahormón? • Minnkar súrefnisnotkun flestra frumna og efnaskipti þeirra þar til þær geta ekki lengur starfað eðlilega og deyja

Dýratilraunir renna stoðum undir þessa kenningu en ekki hefur tekist að finna hormónið • Mörgum vísindamönnum þykir þetta of einföld tilgáta • Sumir vísindamenn telja að meginákvörðun hámarksaldurs felist í breytingum á ónæmiskerfinu • Tvennt styður kenninguna • Sjúkdómar vegna galla í ónæmiskerfinu eru mjög aldurstengdir því að tíðni þeirra eykst með aldrinum

Ákveðnum frumutegundum í ónæmiskerfinu fækkar með aldrinum með þeim afleiðingum að einstaklingurinn verður viðkvæmari fyrir öllum sýkingum • Þegar nánar er skyggnst inn í frumurnar og leitað að því hvað ákveði lífslengd þeirra hafa menn staldrað við nokkrar hugsanlegar skýringar • Söfnun úrgangsefna – frumur • Skiptingar frumnanna geta leitt af sér villur í forritinu sem leiði til galla í dótturfrumunni

Efnin milli frumnanna geti orðið óheilsusamleg með tímanum og dregið smám saman úr lífsþrótti þeirra • Fríir súrefnishópar, einnig kölluð sindurefni, geti valdið skemmdum • Gamla fólkið í Vilcamba í Ekvador • 120 – 130 ára! • Staðreynd að það var bara 75 – 90 ára • Sögurnar leiddu til þess að vegurinn til þorpsins var lagaður og kaupsýslumenn fóru að byggja

ER UNNT AÐ LENGJA ÆVI MANNA? • Ekki gerðar tilraunir á mannfólki • Ýmislegt er vitað • Mest er vitað um þætti sem hafa áhrif til styttingar mannsævinnar og það er meginviðganfsefni forvarnarheilsugæslu • Tilraunir hafa verið gerðar á dýrum • Mesta athygli vekja rannsóknir á áhrifum orkulítillar fæðu á nagdýr • Þau sem fengu lágmarksorkuskammt lifðu 20 – 40% lengur

Með nægilegt magn af steinefnum og vítamínum, bara orkan í lágmarki • Rannsóknir • Líkamsstarfsemi fer aftur á ýmsan hátt • Viðbrögð hægari, nýrun hafa minni getu til að losna við úrgangsefni og lungun til að taka til sín súrefni • Athygli beinist að einstaklingum sem eru óeðlilega heilbrigðir • Ýmislegt endurskoðað sem áður var talið eðlileg öldrun

Hæfileiki manna til að umbreyta sykri • Sykursýki verður algengari með aldrinum • Sykurþol skerðist • Rétt fæða og hæfileg líkamsrækt kemur þessu í eðlilegt horf hjá flestum og hefur þannig áhrif á aldursbreytingar • Úrkölkun beina • Bein gisna með aldrinum og beinbrot vandamál • Fæðuval, almennt líferni, líkamrækt og hormón skipta sköpum

Rannsókn Hjartaverndar hófst fyrir 25 árum • Miðað að því að finna áhættuþætti fyrir hjarta- og æðasjúkdóma • Mjög lágt kólesteról við miðjan aldur leiðir til lítilla líka á hjartasjúkdómum upp úr sjötugu • Langlífi með verndun

LOKAORÐ • Fyrir nokkrum áratugum voru menn bjartsýnir að ráða elligátuna • Aukin þekking á komandi árum mun leiða til þess að fleir en áður ná háum aldri • Hámarksaldur gæti lengst eitthvað • Þróun á löngum tíma frekar en fyrir einstaka uppgötvun • Lening meðalaldurs hefur átt sér stað í flestum iðvæddum ríkjum og hefur ekki stöðvast en ýmislegt bendir til að hún sé að hægja á sér

Hagur og fjöldi aldraðra bls. 67 – 89 • Aldur er mikilvæg breyta í lýðfræði • Aldurssamsetning hóps ræður meiru en nokkuð annað um frjósemi og dauðsföll í hópnum og stærð hans og þróun í framtíðinni • Lýðfræði nýtist til að lýsa hópi aldraðra, samsetningu hans innbyrðis, breytingum sem á honum verða og áhrifum þeirra • T.d. á fjölskyldu og heimilisgerð og tengsl milli kynslóða • Skoða hvernig tímasetningar tiltekinn lífsviðburða á meðaltalsæviferlinum breytast • Hvort giftingaralduri hækki eða lækka, hvort síaðsta barn hjóna fæðist fyrr nú en áður o.s.frv.

ÆVILENGD, ERFÐIR OG UMHVERFI • Erfða- og umhverfisáhrif ráða ævilengd einstaklings • Hámarksævilengd einstaklinga af sömu tegund svipuð innbyrðis • Dreifbýlisfólk nær hærri aldri en stórborgarfólk • Fólk sem eignast fjölskyldu lifir lengur en einstæðingar • Fólk sem heldur kjörþyngd er langlífara en bæði horrenglur og fituhlunkar • Reykingar og kyrrseta stytta líf fólks

Á Vesturlöndum falla fáir frá í í bernsku og framan af ævi • Smitsjúkdómar sem upp koma eru óðara læknaðir • Dauðsföllum er fresta lengur og lengur með lækningum og aðgerðum • Lífslíkur manna aukast • Stofninn nýtist betur en áður • Leikið hefur verið á “úrval náttúrunnar” • Áhyggjur komnar fram af hugsanlegri úrkynjun manna og framtíð mannkyns

Æviárunum hefur fjölgað • Þeim árum sem fólk lifir við sæmilega heilsu hefur fjölgað • Undir lok ævinnar verður hlutskipti á fleiri að eyða einhverjum tíma, mánuðum eða árum í kör þar sem segja má að sjúkdómslega allrar ævinnar sé tekin út í einu lagi • Margir sjúkdómar koma saman • Andleg hrörnun verður í æ ríkari mæli hluti sjúkdómsmyndarinnar

FÓLKSFJÖLGUN FYRR OG NÚ • Lengst af sögu mannkyns hefur fjölgun þess verið afar hæg, nánast kyrrstæð samanborið við fjölgunina síðustu aldirnar • Grikkland til forna meðalævi 18 – 19 ár • Meðalævi í Róm í kringum 100 e.Kr. 27 – 33 ár • Á Englandi um aldamótin 1200 37 ár • Í Bandaríkjunum um aldamótin 1900 um 50 ár • Skemmst meðalævi á okkar dögum í Afganistan um 37 ár

Í bóklausum samfélögum er hlutfall aldraðra 1-3% • Á 17. og 18. öld urðu kaflaskil í lýðfræði mannkyns • Gamla jafnvægið • Það lýðfræðilega ástand sem ríkti var há fæðingartala samfara ámóta hárri dánartölu og hægur vöxtur heildarmannfjöldans • Misvægið • Þjóðfélags- og tæknibreytingar urðu til að raska jafnvæginu og misvægi tók við • Dánartala og fæðingartala lækkuðu, dánartala fyrr og örar • Aukið hreinlæti, betra dreifingarkerfi matar, vörnum gegn hallærum og fjöldabólusetningar

Nýja jafnvægið • Síðasta stigið • Nýtt jafnvægi fæðingar- og dánartölunnar þar sem báðar eru lágar • Fá börn fæðast miðað við það sem áður var en nærfellt öll lifa til elli • Fólksfjölgun er lítil sem engin, líkt og var fyrir misvægið • Aldurssamsetning hópsins er orðin öll önnur, hún er stöðug og hlutfall aldraðra er mjög hátt • Margir þóttust sjá fyrir hrun samfélagsins – hin svonefnda oföldrun þjóðanna - heimsendishrollur

Óttinn við oföldrun skýtur sífellt upp kollinum • Framfærslubyrðin – hlutfall fólks á vinnualdri á móti ungviði og öldruðum sem njóta framfærslu hinna vinnandi • Hve stórt getur hlutfall aldraðra orðið í samfélagi án þess að framfærslubyrðin verði heildinni ofviða? • Spár gera ráð fyrir mikilli hlutfallslegri aukningu aldraðra í heiminum á næstu áratug • 2025 verði um 20% íbúa í Evrópu og N-Ameríku yfir 65 ára aldri

Öldrun heimsbúa orsakist fyrst og fremst af tvennu • Annars vegar því að meðalaldur og lífslíkur fara sífellt hækkandi • Lág fæðingartala • Gríðarlegur munur á milli hinna efnuðu þjóða og fátækari í þessum efnum • Lífslíkur þeirra sem þegar hafa náð háum aldri vaxa ört • Aldraðir hafa notið öryggis velferðarþjónustu mestalla ævi sína og mæta því sterkari til leiks í ellinni

Háöldruðum fjölgar örar en nokkrum öðrum aldurshópi á næstu áratugum • Váboðar á kreiki • Sumir smitberar verða ónæmir fyrir sóttvörnum og fram geta komið nýir og illviðráðanlegir sjúkdómar • mengunarmál

FÓLKSFJÖLDAÞRÓUNIN Á ÍSLANDI • Ítarlegt manntal gert hér á landi árið 1703 sem er eitt hið elsta í heiminum þar sem jafn tæmandi upplýsingum var safnað um heila þjóð • Við lok landnáms bjuggu hér um 25.000 manns • Um 1703 bjuggu hér um 50.000 manns • Í dag rúmlega 300.000 • Mannfjöldaþróun hér á landi hefur flest sömu einkenni og annars staðar á Vesturlöndum en er síðar á ferðinni • Frábrugðið er að íslensku heimilin eru enn fjölmenn, frjósemi er mikil og börn mörg

HVERNIG ER HÓPUR ALDRAÐRA SAMSETTUR • Nýliðaárgangarnir í hópi aldraðra hafa farið stækkandi hérlendis að undanförnu og svo mun verða um hríð • Dauðsföll í hópi aldraðra er færri en nýliðuninni nemur • Öldruðum fjölgar og svo verður um langa hríð

Aldur • 1992 voru 28.799 manns 65 ára og eldri eða um 10,9% þjóðarinnar • Tafla 2 bls. 82 • Mikil fjölgun í hópi háaldraðra hérlendis mun móta þær kröfur sem gera þarf til öldrunarþjónustunnar á næstu árum • Þörf fyrir mikla umsjá og rúmlegu • Tafla 3 bls. 83 • Í árslok 2007 = 35633 eða um 11,4% landsmanna

Framfærslubyrði • Hlutfall milli vinnandi og framfærðra, framfærði á aldrinum 0 – 14 ára og 65 ára og eldri. Einstaklingar á aldrinum 15 – 64 ára eru framfærir • Tafla 4 bls. 84

Kyn • Konur eru mun fleiri en karlar í hópi aldraðra • Fæðast fleiri strákar en stelpur en dánartala er lægri hjá konum á öllum aldri • Tafla 5 bls. 84 • Tafla 6 bls. 85 • Konur að meðaltali 2 árum yngri en karlar þegar gengið er í hjónaband, konur missa því oftar makann • ekkjur eru fleiri en ekklar

Horfur á hjúskaparmarkaði eldra fólks óhagstæðar konum • Skýringa má leita í erfðum og lífsháttum • Karlar lifa hættulegra lífi og fleiri karlar tapa lífi í styrjöldum og slysum • Karlar fæðast með geðslag sem stendur til þess háttar lífernis • Konur vinnusamari og starfa meira en karlar, ekki síst við börn, halda því betri heilsu

Hjúskaparstétt • Rúm 40% kvenna eru ekkjur • 15% karla eru ekklar • Tafla 7 bls. 86 • Meðaævi ógiftra er skemmri en giftra • Hjúskaparslit tíðust hjá hjónum á fertugsaldri en fer nú ört fjölgandi á ofanverðum aldri

Búseta • Hlutfall aldraðra mismunandi eftir landshlutum • Flestir búa í Reykjavík • Tafla 8 bls. 87 • Stofnanir fyrir aldraða • Tafla 9 bls. 88

Mannfjöldi eftir kyni og aldri 2006 • 65 ára 2.062 • 66 ára 1.906 • 67 ára 1.856 • 68 ára 1.796 • 69 ára 1.814 • 70 ára 1.806 • 71 ára 1.786 • 72 ára 1.734 • 73 ára 1.701

83 ára 1.039 • 84 ára 860 • 85 ára 841 • 86 ára 683 • 87 ára 545 • 88 ára 491 • 89 ára 387 • 90 ára 326 • 91 ára 263

92 ára 186 • 93 ára 168 • 94 ára 122 • 95 ára 90 • 96 ára 54 • 97 ára 40 • 98 ára 43 • 99 ára 15 • 100 ára 16

101 ára 8 • 102 ára 6 • 103 ára 2 • 104 ára 1 • 105 ára 0 • 106 ára 0 • 107 ára 0 • 108 ára 0

ALDRAÐIR FYRR OG NÚ BLS. 90 - 110 • Fer sjaldnast miklum sögum af öldruðum sem þjóðfélagshópi fremur en börnum • Einstaklingar sem skera sig úr og eru á annan veg en gengur og gerist um aldraða vekja athygli • Aldraðir eru í hugum nútímafólks skýrt afmarkaður hópur sem var ekki áður • Að vita aldur fólks var ekki jafnsjálfsögð vitneskja áður fyrr

Menn vissu oft ekki sjálfir hvert fæðingar ár þeirra var • Fólk var flokkað eftir sjálfsbjargargetu, sá sem var í fullu fjöri var ekki álitinn gamall • Nútímafyrirbæri að ævin endi í elli • Hugtökin elli og aldraður eru afstæð, hvaða merkingu þau hafa fer eftir því hver talar, hver hlustar og við hvaða aðstæður

RÓMANTÍK EÐA RAUNSÆI • Tvö andstæð sjónarhorn • Öldruðum sem héldu sæmilegri heilsu farnaðist vel fyrr á tímum, þeir höfðu mikilvæg hlutverk í bóklausu samfélagi, nutu almennrar virðingar og verndar fjölmenns fjölskylduliðs • Aldraðir voru afgangsstærð í aðstæðum þar sem hinir hraustu, ríku og voldugu komust vel af. Í góðærum farnaðist þeim þokkalega en þegar svarf að var hver sér næstur

Áður áttu þeir gjaldgengum hlutverkum að gegna sem þeira hafa verið sviptir • Voru sjaldgæfir en eru nú margir • Áttu fleiri kosti á að vera sér og öðrum til gagns og nytsemdar • Í dag er vinnugeta aðeins nýtt ef hún er óskert • Aldraðir bjuggu yfir verðmætri þekkingu en reynsla þeirra og þekking er orðin næstum úrelt á okkar dögum • Byggðarþróun var öldruðum í óhag – leysti upp stórfjölskylduna

AFKOMA ALDRAÐRA • Ævin hefst alltaf og lýkur oft með því að einstaklingurinn er upp á umhyggju og náð annarra kominn • Skipta má samfélag í framfærendur og framfærða sem þiggja sitt úr hendi hinna fyrrnefndu • Framfærandinn hefur valdið til að ákveða hlutskipti hins framfærða

Í dag er þetta bundið í lög: • Réttur til heilbrigðisþjónustu, félagsþjónustu og almannatrygginga • Rétturinn kostaður af almennum sjóði samfélagsheildarinnar • Framfærendur skilgreina hvernig hlutskipti hinna framfærðu skuli vera

AFKOMUTRYGGINGAR ALDRAÐRA FYRRUM • Svipaðar afkomutryggingar hér í gamla landbúnaðarsamfélaginu og annars staðar • Aldraðir gerðu gagn • Sumir aldraðir áttu einhverja eign og gátu með henni keypt sér framfæri í lifanda lífi • Aldraðir höfðu safnað reynslu á langri ævi • Gamalt fólk, ekki síst konur, stóðu nær hinu yfirnáttúrulega en annað fólk og réði yfir töfrum, göldrum og læknislist

Aldraðir standa nær dauðanum og næstu tilveru en aðrir menn • Hinir öldruðu eru mikilvægir tengiliðir í samfélagi sem leggur mikla áherslu á ætt og ættarsögu • Foreldrar og börn hafa sterkar tilfinningar hvert til annars og fullorðnu fólki þykir oft að það standi í þakkarskuld við aldraða • Samfélagið viðurkenndi foreldravald og viðringu fyrir foreldrum • Unhyggja fyrir eigin hag • Sá sem sér fyrir öldruðum foreldrum sínum verður fyrr en varir sjálfur þurfandi fyrir aðstoð barna sinna

FRAMFÆRSLAN FYRRUM • Þegar Ísland var numið ríkti ættarframfærsla á Norðurlöndum • Fólk sem gat ekki bjargast af eigin rammleik vegna bernsku, sjúkdóma eða ellihrumleika átti meira eða minna lögvarinn rétt til hjálpar frá nánasta aflögufærum ættingja sínum • Nánasta ættingja varð skylt að veita lífsnauðsynjar, svo framarlega sem hann var aflögufær • Oftast fólst framfærslan í hússkjóli og lífsnauðsynjum

Refsing lá við að bregðast framfærsluskyldu við ættingja sinn • Refsing lá við að halda ómaga illa • Þegar Ísland byggðist komu brestir í framfærslukerfi þeirra sem þangað fluttu • Frændgarðurinn var skiptur milli Íslands og Noregs • Landnemar dreifðust um stórt og strjábýlt land

Þeir sem áttu verðmæti gátu keypt sér viðurværi og aðhlynningu • Aðrir gátu falið sjálfa sig og sitt á vald óskyldum og gerst gjafþrælar • Ef engar eignir voru til var eina úrræðið vergangur en hann var bannaður samkvæmt lögum

UPPHAF SAMFÉLAGSLEGRAR ÁBYRGÐAR • Íslendingar stofnuðu þegar á þjóðveldisöld til nýrrar félagsheildar = hreppsins • Hreppurinn = félagsheild sem afmarkaðist af nábýli • Ábyrgð á ýmsum sameiginlegum nauðsynjamálum íbúanna • Fjallskil • Fjármörkun • Eyðing refa • Framfærslumál einstæðinga

Einstaklingur bjargþrota og átti engan að eða frænliðið fátækt og óaflögufært • Framfærsluskylda til hreppsins eftir sérstökum reglum • Hreppar reyndu að koma af sér skylduómögum hver á annan • Ómögum var deilt niður á bændur hreppsins eða lægstbjóðendur sem tóku þá í vist í eitt ár í senn eða skemur • Niðursetningur, sveitalimur, sveitarómagi • Lægsta þrep mannvirðingarstigans

Mikið hagsmunamál hreppsmanna að gæta þess vel að hreppurinn sæti ekki uppi með ómaga sem unnt var að losna við • 1096 er tíund sett á sem dreifðist til biskups, prests, kirkju og fátækra • Þrenns konar öryggisnet, tryggð og bundin með lögum sem áttu að koma í veg fyrir að fólk færist sem ekki var sjálfbjarga • Ættarframfærsla • Hreppframfærsla • þurfamannatíund

Samfélagshjálpin takmarkaðist við að koma í veg fyrir að fólk færist • Hún hafði ekki að markmiði að gera einstaklinga sjálfbjarga á ný • Litið var á bjargarleysi sem örlög eða sjálfsskaparvíti einstaklingsins en ekki afleiðingu óréttlætis

Öld 105

Öld 105

Presentation Transcript