EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARI VE ETİK

1. EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARI VE ETİK Doç. Dr. Mehmet CINCIK GATA Haydarpaşa Eğitim Hastanesi Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezi 2. Çukurova Üreme Sağlığı ve Endoskopi Kongresi 2009 ADANA

2. Amaç: • Bu sununun amacı, kök hücre araştırmalarından kaynaklanan tartışmaların konu başlıklarını verip ahlaki ve etik sorunları ortaya koyarak; gerek uluslararası alanda gerek ulusal mevzuatımızdaki yasal durumu ve uluslar arası belirsizlik sebebiyle olagelen etik,hukuki ve politik tartışmaları incelemektir. Kök hücre tedavisinin gelişimi ve eldeki bilimsel verileri gözden geçirerek , ABD ve Avrupa Birliği’ndeki uygulama ışığında ülkemizde yapılması gerekenleri tartışmak için de bunun iyi bir fırsat olduğunu düşünüyorum.

3. Neyi yapabiliriz? Vs.Ne yapmalıyız? • Science is designed to tell us what is possible – what we can do. • Science is not designed to tell us what is right – what we should do. • Bilim ne yapabiliriz sorusu üzerine dizayn edilmiştir.Ne yapmalıyız sorusu ise etik ve felsefenin konusudur.Sınırların ne kadar zorlanacağının ise ucu açık ve tartışmalıdır. • Embriyonun etik değerleri konusunda insanlar, inanışlar ve kültürler arasında da farklı görüşler bulunmaktadır.

4. Can we vs. should we • Should we ask the morality questions before attempting the “can we” questions?

5. EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARI ÜZERİNDE TARTIŞMALAR: • Kök hücre araştırmaları üzerinde kopan tartışmalar çeşitli eksenlerde sürmektedir. • Embriyonun hukuki ve ahlaki statüsünün sorgulanması, bir başka deyişle, hayatın başlangıcı meselesi • Embriyonun bir birey olup olmadığı • Bilim çevrelerinde -halen tedavi edici kullanımı rutine girmemekle birlikte: • tedavi amaçlı klonlama diye tanımlanan somatik hücre çekirdeği transferi yöntemi ile elde edilen klon embriyonun rejeneratif tıpta kullanımı, • araştırma maksatlı insan embriyosu üretilip üretilemeyeceği, • reprodüktif konlamanın yasak olması gerektiği • Yoksul insanların bu tedavinin nimetlerinden yararlanamayacağı ve araştırmalarda kadın üreme hücresinin kullanılmasının ekonomik yönden zayıf kadınların istismarını doğurabileceği tehlikesine de dikkat çekilmesi

6. EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI OLANLARIN GEREKÇELERİ1 • 1- Embriyo potansiyel bir insandır (13) ona insan statüsünün tanınması gerekir. İnsan gelişiminin bir parçası; cenin, bebek, çocuk, yetişkin gibi insanın varolma sürecinin ayrılamaz basamaklarından olduğu için insandır ve diğer insanlar gibi insan şeref ve haysiyetiyle donanmış olup insan haklarının koruması altındadır (8) • Embriyonun üçüncü bir kişinin tedavisi amacıyla yok edilmesi düşünülemez.  Kant’ın “insan araç değil amaçtır” söylemine dayanılarak, bir insanın üçüncü bir kişinin tedavisinde kullanılmak amacıyla yaratılmasının insan onurunu  zedelediği belirtilmektedir. (9) (10) Onlara göre embriyonun araştırmalarda yok edilmesi insanın araçsallaştırılması ve yaşam hakkının ihlalidir. (11)

7. EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI OLANLARIN GEREKÇELERİ2 • 2- Embriyo ne zaman insan olur? sorusu hala sorgulanmaktadır. Bu bağlamda iddia edilen ise: Çekirdek füzyonundan (embriyonun meydana geldiği an) sonra genetik şifresi tamamlanmış, benzersiz bir bireyle karşı karşıya olduğumuzdur. İnsan gelişimi kesintiler olmaksızın akıp giden bir süreçtir. Bu süreci farazi ayrımlarla bölmemek gerekir. Bu ayrımlar keyfidir. Süreklilik ve aynılık esastır.Her safhaya aynı koruma sağlanmalıdır. (17)

8. When Does Human Life Begin? Medical Embryology Textbooks The Developing Human: Clinically Oriented Embryology “Zygote: this cell results from the union of an oocyte and a sperm. A zygote is the beginning of a new human being (i.e., an embryo). Human development begins at fertilization… This highly specialized, totipotent cell marks the beginning of each of us as a unique individual.”

9. Embriyo bir birey midir? Embriyonun insan vasfında olmadığını düşünenlerden bazıları, embriyonun kişiliği belirleyen temel niteliklerden yoksunluğunu ileri sürüp,  embriyonun düşünemediğine, acı çekemediğine ve sinir sisteminin oluşmadığına   dikkat çekmiştir. (14) Yine bu yönde embriyonun oluşumundan sonra 30 ila 35. günler içinde sinir hücrelerinin geliştiği ve bu tarihin önemli olduğunu belirtenler bulunmaktadır.(15) Bazı bilim adamları da sosyal bir çevre içinde ve diğer insanlarla ilişkisi olmadığı sürece embriyonun birey sayılamayacağını savunmaktadır.Buna karşı çıkanlar komadaki, mental defisiti olan yada Alzheimer hastasının da çevre ile ilişkisinin birey ilişkisi olmadığını ancak hukuki haklarının olduğunu belirtmektedir.

10. EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI  OLMAYANLARIN GEREKÇELERİ 1 • İnfertilite tedavisinde yeni bir insan ortaya çıkarmak amacıyla elde edilen embriyolardan ana rahmine transfer edilmeyip saklanan ya da yok edilecek olanların (fazlalık-artık) araştırmalarda kullanılmalarını etik görüp, yalnızca araştırma amaçlı embriyo meydana getirmeyi kabul edilmez bulanlar vardır. (21)

11. EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI  OLMAYANLARIN GEREKÇELERİ 2 • Doğum kontrol yöntemleri ile embriyonun yok edilmesinin zaten gerçekleşmekte olduğu (22),  cinsel birleşme sonucu döllenen yumurtaların %70’inin doğal yollardan dışarı atıldığını,dolayısıyla, embriyoların araştırmalarda  korunması isteminin gerçekçi  olmadığını söyleyenler vardır. Bunlar İn-vivo embriyonun dışarı atılımının  embriyonun defektinden, bazen de kadının bir hastalığından kaynaklandığını belirterek bunu doğal seleksiyon gibi değerlendirmektedirler. Araştırmalarda kullanılan embriyoların -özellikle tüpte döllenme yöntemiyle elde edilip fazlalık olanların doğal yollardan atılanlar gibi insan olma potansiyellerinin olmadığını ve kök hücre alınarak bunlardan yararlanılabileceğini ifade etmektedirler.(24)

12. EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI  OLMAYANLARIN GEREKÇELERİ 3 • Embriyonun insan statüsündeolmadığı ve bu nedenle araştırma sırasında yok edilebileceği savının ardında duranların en güçlü iddiası insan yaşamının ana rahmine yerleşme anında başlamasıdır. (25)Ana rahmi dışında embriyonun gelişme şansı yoktur. • Embriyonik kök hücre araştırmalarında kullanılan/kullanılması önerilen embriyoların in vitro yöntemle ortaya çıkarıldığı ve bunların ana rahmine yerleştirilmeden kullanıldığı göz önüne alındığında, insan statüsüne kavuşmamış hücreler yığını olan embriyoların özel olarak korunması için bir dayanak da kalmaz tezini savunmaktadırlar.

13. Embriyo ve kök hücre araştırmaları: • Üremeye Yardımcı Tekniklerin gelişmesi son dekatta embriyo ve kök hücre araştırmalarına ivme kazandırmıştır ancak pek çok medikal,yasal,etik ,dinsel ve politik tartışmaya yol açmıştır. Bu soruların büyük bölümüne henüz yanıt verilememiştir. • Kronik hastalıklara çare bulabilmek insan embriyo araştırmalarındaki temel amaçlardan birisidir. • Bu konudaki diğer amaçlar ise: • insan büyümesi ve gelişmesi ile ilgili bilgileri geliştirmek, kontrasepsiyon yöntemlerini geliştirmek, • infertilite tedavisi hakkındaki mevcut bilgileri irdelemek, tedavi başarısını arttırmaktır.

14. Hipotetik –Fantastik Senaryolar??Uzayda sosis ? Sentetik et piyasaya ne zaman çıkacak? • ABD'de doku mühendisleri laboratuvar ortamında et üretmenin yollarını arıyor. Bu çalışmada amaç,açlık tehlikesine çare bulmak,(klonlamanın çıkış amacındaki gibi) bir diğer amacı ise uzay yolculukları sırasında astronotlara yiyecek sağlamak. • NASA'nın finanse ettiği bir proje laboratuvar ortamında et yetiştirme konusunda ilk adımı attı. '‘Myoblast (kas lifi hücresi olan embriyonik hücre)'' hücreleri, kas hücresi üretmek için bölünüp çoğaltılarak laboratuvarda balık eti yetiştirmeyi başaran ilk bilim grubu olarak bilim dünyasında yeni bir sayfa açtılar. • Prototip sentetik hamburgerler Mars'a veya diğer gezegenlere yerleşmek için gidenlere ideal yolluk oluşturabilir.

15. Embriyo: En savunmasız dönem !!! • Embriyo araştırmalarında etik ve bilimsel değerlendirme bir arada ve uyum içerisinde olmalı, ancak tüm insan gelişimi evreleri içerisinde embriyonun en savunmasız dönem olduğu unutulmamalıdır.

16. EKH’Yİ BEKLEYEN OLASI TEHLİKELER VE ZORLUKLAR • Tümör oluşumu • Tedavi için yeterli sayıda hücre elde edilememesi • EKH’nin karanlık yüzü: ‘’İnsan mühendisliği ve hayvan-insan melezlerinin tehdidi’’ • Homo-superior • İnsan altı varlıklar

17. Kök Hücre Tanımı • A cell that has the ability to continuously divide and differentiate (develop) into various other kind(s) of cells/tissues • Embriyonik kök hücre, embriyo aşamasındaki totipotent hücrelerin adıdır. Her türlü dokuya dönüşme yeteneği olan embriyonik kök hücrelerin laboratuvarlarda üretilerek çoğaltılması mümkün olabilmektedir. "Dolly" isimli koyunun 1997 yılında İngiltere'de klonlanması bunun bir örneğidir.

18. Kök hücre bilimi nerede, cazibesi ne??? Kök hücreler, iki temel özelliğe sahiptir: Sürekli çoğalabilir ve böylece kullanılabilir bir havuz oluştururlar. Doğru sinyali aldıklarında çeşitli hücre tiplerine dönüşebilirler Farklanma yeteneklerine göre tek hücre tipine dönüşebilen unipotent, birden çok hücre tipine dönüşebilen multipotent, vücuttaki pek çok dokuyu oluşturabilecek pluripotent ve tam bir embriyo oluşturabilecek totipotent özellikte olabilirler. Adult (Unipotent) Embryo (Totipotent)

19. Stem Cell Biology

20. Kök Hücre Kaynakları Embryo (Totipotent) • 3.-4. Gün embryosu • Blastosist • Abort fetus • Fetosid (5-9 hf.) • Fetal KC • Kordon Kanı • Kemik İliği • Periferik Kan • Adult Doku (Normal-Teratokarsinom) Adult (Unipotent)

21. Embriyonik Kök Hücre Kaynakları 1. Supernumerary embryos: IVF’de transfer edilmeyen embriyolar 2. Embryos created by IVF for research purposes and/or for the purpose of stem cell procurement Araştırma maksadıyla embriyo oluşturulması 3. Embryos created by somatic cell nuclear transfer for research purposes and/or for the purpose of stem cell procurement Araştırma maksadıyla somatik hücre çekirdek transferi(klonlama) ile embriyonik kök hücre ve kök hücre dizileri elde edilmesi

22. Embriyonik kök hücre kaynağı olarak IVF: Tartışmanın IVF boyutu • ÜYTE ile elde edilen embriyolardan en sağlıklı ve başarı şansı en yüksek olanları uterusa transfer edilirken, diğer embriyolar çoğul gebelikleri önlemek amacıyla transfer edilmemekte ve embriyo araştırmalarında kullanılabilmektedir.Tartışma da bu noktada alevlenmektedir.Bu embriyoların tedavi amaçlı klonlama dışında ,reprodüktif amaçla klonlanması,embriyonun klonlanması ile embriyonik kök hücre dizilerinin oluşturulması halinde ne yapılacaktır ??? • Ne kadar erken safha olursa olsun bir embriyo ya da fetusun parçalanıp hücre kaynağı olarak kullanılması etik bir sorun oluşturmaktadır.

23. EMBRİYONUN HUKUKİ ve AHLAKİ STATÜSÜ • Embriyonik kök hücre elde ederken kök hücrenin içinden alındığı embriyo zarar görmekte ve kullanılamaz hale gelmektedir. Bu noktada sorun, embriyonun araştırma amacıyla kullanımının etik olup olmadığı, bunun ötesinde üçüncü bir kişi yararına embriyonun yok edilmesinin embriyoyu araçlaştırdığı ve embriyonun araştırma ve tedavi amaçlı kullanımının etik olmadığı itirazlarıdır.

24. Stem Cell Cultivation

25. Embriyonik kök hücrelerin  tedavi amaçlı kullanım potansiyelleri nedir? • Rejeneratif tıpta,yakın gelecekte omurilik yaralanmaları,  Alzheimer, diyabet, Parkinson, enfarktüs,omurilik yaralanmaları gibi tedavi imkanı olmayan veya son derece sınırlı olan hastalara bu imkanı sağlayabilecekleri hipotezi • Ayrıca, özellikle deney hayvanları ile yapılan çalışmalarda bu hücrelerin üreme hücresi oluşturabildiklerinin gösterilmiş olması nedeniyle gelecekte oosit veya spermi olmayan kişiler için de, kök hücrelerin infertilite tedavisinde kullanımının gündeme gelebileceği tezi Possible Uses of Stem Cell Technology Replaceable tissues/organs Repair of defective cell types Delivery of genetic therapies

26. History of Somatic Cell Nuclear Transfer (Cloning) • 1952 – Briggs and King cloned tadpoles • 1996 – The first mammal cloned from adult cells was Dolly, the sheep. • 1998 – Mice cloned • 1998 – Cows cloned • 2000 – Pigs cloned

27. EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARI-TARİHÇE • 1998’de, James Thomson (University of Wisconsin-Madison) blastosistten iç hücre kitlesini izole etti ve ilk insan embriyonik kök hücre dizilerini elde etti. • 1998’de, John Gearhart (Johns Hopkins University) fötal gonadal dokudan insan embriyonik primordial germ hücrelerini derive etti. • Her iki kaynaktan da pluripotent kök hücre dizileri (‘’stem cell lines” ) geliştirildi.

28. TEDAVİ EDİCİ/AMAÇLI KLONLAMA ve ÜREME AMAÇLI KLONLAMAİnsan somatik hücre nükleus transferi (SHNT) (klonlama) • Klonlanmış embriyoları elde ederken somatik hücre transferi yöntemi uygulanmaktadır. Bu yöntem, bir kadından alınan yumurtanın çekirdeği çıkarılmış üreme hücresiyle, kök hücreden yararlanması düşünülen kişinin somatik hücresinden alınan çekirdeğin nükleer yöntemle döllenip, somatik hücre sahibinin klonu olacak yapay bir embriyo elde etme mantığına dayanmaktadır.

29. İnsan somatik hücre nükleus transferi (SHNT) (klonlama)

30. Tedavi edici klonlama sonucu elde edilen embriyonlardan çıkarılan kök hücrelerin statüsü farklıdır. • Zira, burada elde edilen embriyo, embriyo için verilen tanımın dışında kalmaktadır. (üreme hücreleri olan yumurta ve spermin birleşmesi -döllenme- sonucu oluşan ceninin, gelişimin ilk aşamasındaki hücre grubu olduğuna dair olan hukuki tanım) • Doku reddi olasılığını ortadan kaldırmak için aynı genetik şifreye sahip klonlanmış embriyolardan kök hücre elde etme yöntemi tedavi edici klonlama olarak adlandırılmaktadır. • Klonlanmış embriyoları elde ederken somatik hücre çekirdeği transferi yöntemi uygulanmaktadır.

31. Stem Cell Biology

32. Reprodüktif SHNT 1 Özellikle iki grup hastada kullanılabileceğini savunanlar vardır; bunlar : a) tedavisi mümkün olmayan infertil çiftler b) çocuklarına genetik bir hastalığı geçirme riski çok yüksek olan çiftler olarak özetlenmektedir. Reprodüktif SHNT’nin uygulamasında etik kurallar ayrı bir önem taşımaktadır. Bu konuda henüz yeterli görüş birliği bulunmamaktadır.

33. Reprodüktif SHNT 2 • Somatik hücre transferi yöntemiyle elde edilen, klonlanmış embriyondan beklenen fayda ise; başka bir embriyodan elde edilmiş kök hücreleri kullanmak yerine tedaviden yararlanacak kişinin organizmasıyla tamamen aynı genetik şifreye sahip klon embriyodan elde edilmiş kök hücrelerin kullanılarak bağışıklık sisteminin reddi ihtimalini ortadan kaldırması olarak ifade edilmektedir.

34. TEDAVİ EDİCİ/AMAÇLI KLONLAMA ve ÜREME AMAÇLI KLONLAMA 2 Bu tartışmalar ekseninde üreme amaçlı klonlama ile tedavi edici klonlamanın arasında asıl fark amaçlarının başka oluşudur. Tedavi edici/amaçlı klonlamada, klonlanan embriyo, ana rahmine yerleştirilmeyip, embriyo blastosist dönemine değin ilerletilmekte, klonlanan asıl bireyin tedavisi amacıyla bu embriyodan kök hücre ayrıştırılmaktadır.

35. Klon embriyodan EKH alınmasındaki kaygılar: • Klonlananın onurunun hiçe sayılması, asıl bireyin ihtiyacı için, yani bir araç olarak var olmasıdır. • Tedavi amaçlı klonlamaya karşı olanlar, embriyonun hukuki statüsünün hassaslığı yanında, tedavi amaçlı elde edilen embriyoların üreme amaçlı olarak ana rahmine yerleştirilme riskinin göze alınamayacak kadar büyük olduğunu ileri sürmektedirler.

36. Sonuçlar: • Küreselleşmenin etkileri birçok alanda olduğu gibi bilimsel araştırmalarda da yüzünü göstermektedir. Ulusal mevzuatlar bağlamında yapılacak düzenlemelerle bilimsel yöntemlerin uygulanmasına getirilecek kısıtlamalar, bir başka devletin sınırları içinde yasal kabul edilip uygulanabilecektir. Birleşmiş Milletler çatısı altında hazırlanıp kabul edilecek bir sözleşmenin etkisi bu anlamda belirleyici olacaktır. Sonuç olarak, devletler arasında kabul gören noktaların yasal olarak bağlayıcı bir metinle kaleme alınması hiç olmazsa uzlaşılan üreme amaçlı klonlamanın yasaklanmasını sağlayacaktır.

37. Sonuçlar: • Etik, ahlaki,hukuki birçok tartışmayı beraberinde taşımakla birlikte, kök hücre  araştırmalarının geleceğin en önemli konularından biri olacağını söylemek kahinlik sayılmaz. • Araştırmalar yasal zemin içinde yürütülmelidir. Bu nedenle yasal boşluğun bir an evvel doldurulması gerekmektedir. Yapılacak yasanın, kök hücre araştırmalarını kapsayıcı olarak düzenlenmesi, tedavi edici klonlama, fazlalık embriyonların kullanımı ve araştırma amaçlı embriyo meydana getirmek gibi birbirinden farklı konulara özellikle değinmesi, kafalardaki karışıklığı giderebilir. • Bununla birlikte araştırmalara izin vermek için birden çok disiplinin içinde bulunduğu kurullar oluşturulması, konunun bütün boyutlarıyla tartışılması gibi  hassasiyet arz eden noktaların gözetilmesi zorunludur. • Ayrıca hazırlanacak yasanın, Türkiye’nin imzalayıp onayladığı İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi ile imzalamakla birlikte halen onaylamadığı bu sözleşmenin Ek Protokolü ile uyumlu olması gerekmektedir .

38. POLİTİK GÖRÜŞLER: • Kök hücre araştırmaları hakkında uluslararası hukuk • ABD, • Birleşmiş Milletler, • Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’ndeki gelişmeler ile hukuk metinleri • Türkiye’deki durum

39. Early Successes – Human Cloning • 2001 – First cloned human embryos (only to six cell stage) created by Advanced Cell Technology (USA) • 2004* – Claim of first human cloned blastocyst created and a cell line established (Korea) – later proved to be fraudulent *Hwang, W.S., et al. 2004. Evidence of a Pluripotent Human Embryonic Stem Cell Line Derived from a Cloned Blastocyst. Science 303: 1669-1674.

40. Legal Considerations: Embryonic Cell Research • Bush Casts His First Veto on Stem-Cell Bill • On August 9, 2001, President Bush announced his decision to allow Federal funds to be used only for research on existing human embryonic stem cell lines created prior to his announcement

41. Guidelines for Human Embryonic Stem Cell Research USA • Guidelines for Human Embryonic Stem Cell • Research • NOT FOR PUBLIC RELEASE BEFORE • «Tuesday, April 26, 2005» • «11 a.m. EDT» • Committee on Guidelines for Human Embryonic Stem Cell • Research • Board on Life Sciences • National Research Council • Health Sciences Policy Board • Institute of Medicine

42. BİRLEŞMİŞ MİLLETLERDE GÖRÜŞ AYRILIKLARIWorldwide Stem Cell Regulations • 2001 Ad Hoc komitesi:Fransa ve Almanya’nın yalnızca üreme amaçlı klonlamanın yasaklanması teklifi • Amerika Birleşik Devletleri ile İspanya’nın başını çektiği grubun hem üreme, hem tedavi amaçlı klonlamanın yasaklanmasını istemesi. • Ad Hoc komite ve Çalışma Grubu 2003 Ekim ayında yeniden toplanmıştır ve BM Hukuk komitesi ile birlikte 2 yıl erteleme tavsiye kararı vermesi ancak bunun BM Genel Kurulu’nda kabul edilmemesi

43. Kosta Rika Sözleşmesi:8 Mart 2005 • 8 Mart 2005 tarihinde Kosta Rika’nın sunduğu taslak metin, 84 lehte oya karşı muhalif 34 ve 37 çekimser oyla  BM İnsan Klonlamasına Dair Deklarasyon adıyla kabul edilmiştir. • Deklerasyonla, herhangi başka bir amaçla yapılan klonlamaya izin verilmesi halinde bu uygulamaların üreme amaçlı olup olmadığını denetlemenin çok zor olacağı, ayrıca klonlanmış insan embriyosu yaratımının ve yok edilmesinin yanlış olduğu, zira bunun insan hayatına nesne ve ürün olarak davranılmasını doğuracağı ileri sürülmüş ve bu toptan bir yasağın gerekçesi olarak gösterilmiştir.

44. Embryonic Research Cloning Laws Worldwide 21 Nations Embryonic Reproductive Cloning Laws Worldwide 32 Nations

45. AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ ile İNSAN HAKLARI ve BİYOTIP SÖZLEŞMESİ 1 • Avrupa Konseyi bünyesinde embriyonun araştırma amaçlı kullanımı konusunda yasal olarak  bağlayıcı iki sözleşme mevcuttur. Türkiye’nin de taraf olduğu Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi’nin : (İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi) • Tüpte embriyonlar üzerinde araştırma başlıklı 18. maddesinin özellikle ikinci fıkrası kök hücre araştırmaları açısından önem teşkil etmektedir. Bu hükümde “sadece araştırma amaçlarıyla insan embriyonlarının yaratılması yasaklanmıştır”.

46. AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ ile İNSAN HAKLARI ve BİYOTIP SÖZLEŞMESİ 2 • Bu hüküm ışığında embriyonik kök hücre araştırmaları amacıyla embriyo meydana getirilemeyeceği açıksa da; • tüpte döllenme yöntemiyle kısırlık tedavisi amacıyla meydana getirilmiş embriyoların araştırmalarda kullanılması meselesi gözetilmemiştir. Dolayısıyla tüpte döllenmiş embriyolardan ana rahmine yerleştirilmeyenlerin araştırmalarda kullanımı mümkündür.

47. AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ ile İNSAN HAKLARI ve BİYOTIP SÖZLEŞMESİ 3 • Ayrıca sözleşmede embriyonun tanımı yapılmamıştır.Bu anlamda tedavi edici klonlama sonucu elde edilen embriyonun sözleşme çerçevesinde değerlendirilip değerlendirilemeyeceği taraf devletlerin yorumuna kalmıştır. Sözleşmenin 29. maddesi bu sözleşmenin hükümlerinin yorumunu Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne bırakmıştır. Mahkemenin doğrudan embriyo ile ilgili kararı yoksa da, ceninin yaşam hakkı ile ilgili bir konuda, düzenlemenin devletin takdir yetkisine dahil olduğunu kabul etmiştir.

48. Fazlalık embriyoların kök hücre araştırmalarında kullanımına izin veren devletler: Danimarka: Araştırmanın amacı insan hastalıkları üzerinde uygulanacak tedaviler hakkında bilgi edinmekse, izin vermektedir. Ancak bu araştırmaların üreme amaçlı klonlama, genlerin birbirine karıştırılması, farklı türleri birleştirip melezler (hybird) oluşturmak ve ana rahmi dışında insan geliştirmeyi amaçlaması yasaklanmıştır. Yunanistan: Yalnızca üreme amaçlı klonlama yasak Finlandiya : Yasa embriyoyu, üreme hücrelerinin füzyonu ile ortaya çıkan hücre diye tanımlamadığından tedavi amaçlı klonlamayla elde edilen embriyonun kullanımının yasak dışında , üreme amaçlı klonlama yasağı Fazlalık embriyoların kök hücre araştırmalarında kullanımına izin vermeyen devletler: İtalya Buna göre sadece  embriyonun sağlığı için tedavi ve teşhis amaçlı ve embriyo yararına araştırma yapılabilmektedir ve hem tedavi edici hem de üreme amaçlı klonlama, ayrıca, insan/hayvan melezi yaratılması yasaklanmaktadır İspanya her seferinde yalnızca üç tane embriyo meydana getirilmesine izin vermektedir. Ciddi kısırlık sorunu olan çiftlerin tedavisinde daha çok embriyo meydana getirilmesine, sağlık yetkililerin bütün işlem sırasında denetlemesi ile, izin verilmesi bu kısıtlamanın istisnasıdır. AVRUPA BİRLİĞİ ÜYESİ DEVLETLERDEKİ KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARINA DAİR DÜZENLEMELER

49. AVRUPA BİRLİĞİ ÜYESİ DEVLETLERDEKİ KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARINA DAİR DÜZENLEMELER • Hem ıskarta embriyoda araştırmaya hem de araştırma amaçlı embriyo üretimine izin veren devletler: • Belçika • İngiltere: Embriyonik kök hücre üzerinde araştırmalara, embriyondan kök hücre elde edilmesine ve yalnızca kök hücre elde edilmesi amacıyla embriyo oluşturulmasına izin vermektedir. Mayıs 2004 tarihinde dünyada  üzerinde bir ilk teşkil eden Kök Hücre Bankası açılmıştır.

50. ÜYTE Yönetmeliği Md.17 • Türk Hukuk Mevzuatında insan embriyosu hakkında tek düzenleme Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği’dir. Yönetmeliğin 17. maddesi embriyonun kullanım şartlarını belirtip, uyulmaması durumunda idari yaptırım  öngörmektedir. • Yönetmelik, embriyonun, üremeye yardımcı tedavi  uygulanacak adaylardan alınan yumurta ve spermler ile elde edileceğini söylemektedir. Dolayısıyla üreme hücrelerinden elde edilmeyen embriyo -bu anlamda tedavi amaçlı klonlama sonucu meydana gelen embriyo- Yönetmelik’in düzenlemesi dışında kalmaktadır. Meydana getirilen embriyonun bir başka maksatla kullanılması ise yasaklanmıştır. Ancak ÜYTE amacı dışında embriyo meydana getirilmesine değinilmemiştir. • Yönetmelik üremeye yardımcı tedavi (tüpte döllenme) dolayısıyla elde edilen embriyonun bir başka maksatla kullanımını yasaklamışsa da; yalnızca araştırma amaçlı embriyo meydana getirilmesi mümkündür. Ayrıca embriyonun üreme hücrelerinden elde edileceğini söylediğinden, tedavi edici klonlama da Yürütmenin öngördüğü idari yaptırım bağlamında değerlendirilemez.