Ligjëratë 1

1. Ligjëratë 1 Teknologji Informative

2. Informata për lëndën • Profesori: Mr. Fisnik Dalipi • E-mail: fisnik.dalipi@unite.edu.mk • Konsultime: 24h online • Literatura: • 1. Teoria: “Business Driven Technology” ; Stephen Haag, Paige Baltzan, Amy Philips. McGraw-Hill 2006, USA. ISBN: 0-07-298301-9 • 2. Praktika: 1 + “Microsoft Access”; Agni Dika. Prishtinë, 2006 • Vlerësimi i lëndës: • [Rregullshmëria =max 10%] + [Provimi praktik =max 45%] +[Provimi teorik = max 45%] = [Nota përfundimtare =max 100%]

3. Përmbajtja Teoria Praktika • Bazat e Informatikes • Hardveri • Softveri • Sistemet Operative • Programet Aplikative • Viruset Kompjuterike • Rrjetat Kompjuterike • Bazat e të dhënave • Windows (intro) • Excel (e avancuar) • Access (e avancuar)

4. Teknologjia??? • Shkenca mbi shkathtësitë dhe zanatet – përdorimi praktik i njohurive njerëzore • Tërësia e njohurive apo e dijeve për mënyrat e përpunimit fizik, kimik, pjesërisht edhe mekanik të lëndëve të para, të materialeve të ndryshme etj., dhe për metodat që zbatohen në jnë lloj pune ose në procese të caktuara të prodhimit; përshkrimi i këtyre mënyrave dhe metodave në udhëzues, grafikë etj. • Mund të jetë: • Materiale (kompjuterët, makina të ndryshme) • Jomateriale/Virtuale (Softverët, biznes metodat)

5. Teknologjia Informative (Informatike) • Term gjenerik që ka të bëjë me përpunimin e informatave dhe të dhënave duke shfrytëzuar hardverin dhe softverin (kompjuterin). • Objektivi - konvertimi, ruajtja, memorimi, procesimi, bartja, dhe rikthimi i sigurt i informatave.

6. BAZAT E INFORMATIKËS KUPTIMET THEMELORE E dhëna dhe informata Informatika dhe informatika e biznesit Përpunimi i të dhënave Modeli logjik i kompjuterit të sotëm Gjeneratat teknologjike të kompjuterëve Klasifikimi i kompjuterëve

7. E dhëna dhe informata • E dhënë është çfardolloj shkronje, numri apo simboli apo kombinim shkronjash, numrash dhe simbolesh pa ndonjë domethënje të veçantë. • Informata paraqet një bashkësi të të dhënave, kuptimeve ose shenjave të cilat pranuesit ia zvogëlojnë ose ia eliminojnë papritshmërinë dhe pacaktueshmërinë dhe e cila mundëson veprimin duke bërë zgjedhjen më optimale nga ngjarjet e mundshme me qëllim të ngritjes së kapacitetit të njohurive njerëzore për ngjarjen e zgjedhur.

8. Rrjedha e informacionit • Për rrjedhën e informacionit duhet të ekzistojnë dy objekte: • Dhënësi dhe • Pranuesi i informacionit • Objektet mund të jenë: • njeriu-njeriu • njeriu-makina • makina-njeriu dhe • makina-makina

9. Informatika • Fjala informatikë paraqitet për herë të parë në Francë në vitin 1960, ndërsa më vonë e përvetësojnë edhe vendet tjera në Europë dhe në botë. • Vetë fjala është nxjerë nga fjalët informacion(Information) dhe automatikë(Automatique) dhe paraqet shkencën për informatat dhe lajmërimet. • Shkencë mbi mbledhjen, përpunimin, bartjen, shdfrytëzimin e të dhënave/informatave me ndihmën e sistemeve për përpunimin e të dhënave në kuadër të sistemit të caktuar informativ.

10. Disciplinat e Informatikës • Informatika teorike – ka të bëjë me aspekte të ndryshme të algoritmeve dhe mund të trajtohet si bazë për disciplinat e tjera të informatikës • Informatika praktike – ka të bëjë me zgjidhjen e problemeve konkrete të informatikës posaç[risht me zhvillimin e programeve kompjuterike në të ashtuquajturën teknikë softuerike. • Informatika teknike – miret me aspektet hardverike (arkitektura kompjuterike, mikroprocesorët etj). • Informatika aplikative – aplikimi i informatikës në fusha të ndryshme të jetës së përditshme si psh. Informatika e biznesit

11. Informatika e biznesit • Zbatimi i gjithanshëm i Informatikës në vitet e 70-ta, sjell ndarjen e saj në diciplina të veçanta që përpunojnë tërësi të ndryshme, mes të cilëve është edhe informatika e biznesit. • Pra, informatika e biznesit është lëmi e veçantë në kuadër të informatikës si shkencë, dhe meret kryekëput me rolin e informatave dhe menaxhimin e tyre lidhur me veprimtaritë ekonomike-biznesore.

12. Me çka meret informatika e biznesit • Informatika e biznesit merret me informata komerciale. • Informata komerciale është e dhënë që ka vlerë (informative) për marrësin në kuptimin e vendimeve biznesore. • Shembuj informatash komerciale janë: • oferta • komunikimi biznesor, • lajmërimet (proces verbalet e ndryshme, regjistrimet, etj.) • dokumente kontabël (faturat etj.)

13. Teknologjinë Kompjuterike Meret me menaxhimin e proceseve tëafarizmit si prodhimi, shërbimet, tëardhurat, shitja etj. Informatika e biznesit mbështetet në Teknologjinë Komunikuese

14. Ndërlidhja e SI me rrethinën e biznesit

15. Detyrat e Sistemit Informativ • Detyrat e sistemit informativ kanë tre nivele: • sigurimi i organeve të udhëheqjes me informacione para marjes së vendi-meve, • futja e informacioneve të nevojshme në procesin e afarizmit, • ndërlidhja informative e sistemit afarist me rrethinën e tij.

16. Resurset kryesore të sistemit informativ Resurset apo elementet kryesore teknike dhe fizike të sistemit informativ janë: • Hardveri (hardware) = të gjitha pajisjet për mbledhje, përpunim dhe ruajtje të informacioneve si dhe pajisjet per komunikim me të parat; • Softveri (software) = programet dhe instruksionet për udhëheqje me vetë sistemin kompjuterik dhe kryerje të aplikacioneve të ndryshme; • Lajfveri (Lifeware) = njerëzit ekspertë: shfrytëzuesit, operatorët kompjuterik, programerët, organizatorët dhe analitikët e sistemit; • Orgveri (Orgware) = veprimet organizative, metodat dhe mënyrat e përshtatjes dhe të ndërlidhjes së tri komponentave të para në një tërësi harmonike, funksionale dhe ekonomike. Per to do te flitet me hollesisht ne kapitujt e ardhshem

17. Ashtu siç është e nevojshme që minerali i hekurit të përpunohet që të arrihet deri te hekuri, ashtu shpesh herë është e nevojshme që të dhënat "bazë" të përpunohen me qëllim që të fitohen të dhëna ose informata të tjera. Aktiviteti i tillë quhet përpunim i të dhënave.

18. Llojet e të dhënave që përpunohen • Numerike • Tekstuale • Figurative • Akustike • Etj. Përpunimi i tyre mund të bëhet në mënyratë ndryshme.

19. Përpunimi i të dhënave • Përpunimi manual(abakusi 3000 vjet p.e.s.) • Përpunimi mekanik i të dhënave(1817 makina e shkrimit, 1843 telegrafi i Morseut) • Përpunimi mekanografik(pajisje elektromekanike, makina me pllaka të perforuara) • Përpunimi elektronik(kompjuteri elektronik)

20. Informatika mbështetet në • Teknologjinë kompjuterike dhe • Teknologjinë komunikuese Le të shohim ku qëndron esenca e këtyre dy teknologjive

21. 6:12:08 Teknikat digjitale(Informacioni kodohet me numra) Analog Digjital

22. Telegrafi i Çapeit(Claude Chappe, 1763-1805) 92 nga 256 (= 4*8*8) karaktere të pozicioneve të prezentuara. Integriteti i mesazhit mund të ruhet në çdo stacion ritransmetues Në 1844, 534 ritransmetues lidhnin Parisin me 29 qytete, duke mbuluar gjithsejt 5000 Km.

23. Telegrafi i MorseutSamuel Morse, 1791-1872 Telegrafi i parë analog i demonstruar në v.1837

24. Telefoni i BellitGraham Bell, 1876. Sistemi i parë për telekomunikacion elektrik analog

25. 6:12 Analog vs. Digjital • Pothuaj numër i pafund gjendjesh • Zhurmat e jashtme nuk mund të dallohen nga sinjali origjinal • Informacioni degradohet • Numër të caktuar gjendjesh • Zhurmat e jashtme mund të dallohen nga sinjali origjinal • Informatat mund të rikrijohen pas humbjes Analog Digjital

26. Teknika digjitale Si paraqiten numrat në pajisjet elektrike? • Përdorimi i numrave binar (baza 2). • Një numër binar mund të paraqitet me anën e një ndërprerësi: • Vlera 0 : ndërprerësi i hapur • Value 1 : ndërprerësi i mbyllur • Një numër me n bite mund të merr 2 n vlera të ndryshme • 2 bite : 4 kombinime 00 01 10 11 • 3 bite : 8 kombinime 000 001 010 011 100 101 110 111 • 8 bit (= 1 bajt) 256 kombinime • 16 bit: 65 536 kombinime • 24 bit: 16 777 216 kombinime • 32 bit: 4 294 967 296 kombinime

27. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve • Mekanizmi i parë analog- abakusi, është zbuluar 3000 vite p.e.s. Edhe në ditët e sotme përdoret me sukses në shitoret tregtare të Kinës, Japonisë, Rusisë etj.

28. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • deri më 1630 nuk ka pasur ndonjë zbulim të rëndësishëm • 1630 shkencëtari gjerman Vilhelm Shikard (Wilhelm Schickard)dha projektet për makinën me ndihmën e së cilës mundeshin të realizohen llogaritjet elementare matematikore, por nuk ka dëshmi se kjo makinë atëherë është realizuar.

29. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • 1642, Francë, Blez Paskali (Blaise Pascal 1623-1662) në moshën 19 vjeçare, zbuloi makinën digjitale e cila kishte mundësi të kryente mbledhje dhe zbritje të numrave, të cilën e pagëzoi me emrin Paskalina.

30. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • Në vitin 1672, Vilhelmfon Lajbnic në Gjermani, 30 vjetë pas zbulimit të Paskalit, konstruktoi makinën digjitale e cila përveç mbledhjes dhe zbritjes kishte mundësi të kryente edhe operacionin e shumëzimit dhe pjesëtimit, si dhe të nxjerrë rrënjën katrore të çfarëdo numri.

31. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • Në vitin 1804, Zhakard (Jacquard) përdori i pari kartelet e perforuara në teknologjinë e tekstilit. • Në bazë të vrimave të perforuara në kartele, makina zgjedhte ngjyrat të cilat duhej përdorur në vendet e caktuara gjatë prodhimit të pëlhurës. • Nëse kartelet lidheshin në shirit të pafundëm, makina fitonte mundësinë që të prodhojë ndonjë ornament (vizatim) i cili përsëritet.

32. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • Më 1835, Çarls Bebixh (Charles Babbage),matematicient nga Kembrixhi, projektoi makinën e re, e cila edhe pse kurrë nuk u përfundua, merret se është paraardhëse e kompjuterit bashkëkohor. Ky projekt kishte pajisjet për hyrje dhe dalje në të cilat janë përdorë kartelet e perforuara. Përpos kësaj, Bebixh parashikoi edhe vendin për vendosjen e shënimeve - kujtesën (memorien), si dhe procesorin. Me makinë dhe me kujtesë udhëheqnin kartelet në të cilat ishin të vendosura instruksione të koduara në mënyrë numerike dhe të ruajtura ashtu që të funksionojnë në momentin kur i nevojiten për punë procesorit.

33. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • Holerit (Hollerith)konstruktoi makinën me kartela të perforuara dhe me impulse elektrike, me anën e së cilës u bë regjistrimi i popullsisë në Amerikë, më 1891. • Në v.1915, spanjolli Leonardo Toreskombinoi teknikën e kompjuterit elektromekanik me principet e programimit. Ai e prezantoi makinën e parë të aftë që të bie vendime dhe atë e ilustroi duke e përdorë për zgjidhjen e problemeve të thjeshta në shah.

34. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • 1931 në SHBA,Vanaver Bushe projektoi kompjuterin analog të cilin e pagëzoi me emrin analizatoridiferencial. Ky ishte kompjuteri i parë me aftësi që të zhvillojë ekuacione. • 1933 në Angli,Daglas Hartri ubashkua me Artur Porterinpër të krijuar një kompjuter analog. Hartri më vonë u bë shkencëtari i parë i cili e përdori kompjuterin gjatë zgjidhjes së problemeve në teorinë atomike.

35. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • 1936 në Gjermani, Konrad Zusei pari ofroi disa ide themelore të llogaritjes automatike duke futur në përdorim edhe sistemin e numrave binarë dhe pikën e lëvizshme dhjetore. • më 1941 ai përfundoi kalkulatorin e tij bartës Z2 dhe Z3, si dhe zhvilloi gjuhën algoritmike PK, paraardhëse të gjuhës programuesePL/I dhe ALGOL.

36. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • 1937 Klod Shanon dhe Xhorxh Shtibic, duke punuar ndaras në SHBA, arritën të zbulojnë qarqe elektrondërprerëse të cilat punonin sipas ligjeve të algjebrës së Bulit, me çka dukshëm u zhvillua teknologjiae kompjuterëve • 1944, U zhvillua HARVARD MARK 1 kompjuteri i parë digjital, nga Hauard Ajken, Kler Lejk, Fransis Hamilton dhe Benxhamin Durfe, duke punuar në laboratorin kompjuterik të Harwardit me përmbajte të IBM-it.

37. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • Zbulimi i llambave elektronike nga ana e Fasodenit, De Forestitdhe të tjerëve në fillim të shekullit të kaluar, filloi që të gjejë zbatimin edhe tek kompjuterët në fillim të viteve të dyzeta. • Në v.1945, Xhon Fon Njuman, i lindur në Hungari, e i cili vepronte dhe punonte në SHBA, zhvilloi konceptin e programit të ruajtur, në bazë të të cilit urdhrat që duhej ti parashtrohen kompjuterit ruheshin brenda në formë numerike.

38. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • Ky ishte një hap shumë i rëndësishëm, i cili kishte shumë ndikim nga zbulimi i Bebixhit, para 100 vjetësh dhe në këtë bazë u ndërtua • EDVAC (Electronic Discrete Variable Autoinatic Computer)në Pensilvani dhe • EDSAC (Electronic Delay Storage Automatic Calculator)në Kembrixh.

39. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) Kompjuteri i parë plotësisht elektronik ishte ENIAC, të cilin e projektuan Xhon Maushlidhe Presper Ekert. Ky kompjuter u krye më 1946 dhe çmimi i tij ishte afër 10 milion dollarë. Kishte 18000 llamba elektronike dhe ishte i rëndë 30 tonelata.

40. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • Në v. 1948,Xhon Barden, Valter Braten dhe Vilijem Shokelli në laboratorët e Bellit në SHBA realizuan transistorin, i cili për shkak të dimensioneve të tija të vogla si dhe fuqisë së vogël të nevojshme të furnizimit, menjëherë gjeti aplikimin në të gjitha pajisjet elektronike.

41. Fazat e zhvillimit të kompjuterëve (vazhd.) • 1964, Gordon Mur, shkencëtari kryesor i firmës Ferçajlld, prognozoi se çdo vjet do të dyfishohet dendësia e komponenteve. • 1971, INTEL në SHBA, realizoi mikroprocesorin e parë i cili njëherit ishte edhe njësi qendrore e kompjuterit (CPU-Central Proccesor Unit)ku funksionet logjike dhe aritmetike zhvilloheshin në të njëjtin çip, me dimensione më të vogla se gjysmë centimetri anash. • 1975 kompania e njëjtë realizoi kompjuterin komplet në një pllakë të vetme (kartele elektronike). • 1976 realizuan prodhimin e një kompjuteri tetë bitësh i cili përbënte rreth 20.000 transistorë në një çip të silicit.

42. Gjeneratat e Kompjuterëve