KOYUNCULUK

1. KOYUNCULUK TARIM DANISMANI ZIR. M�H. OGUZHAN �NL� KARAB�K/SAFRANBOLU/OVACUMA

2. ISTATISTIK VERILERI Yurdumuzda 1998 yili Devlet Istatistik Enstit�s� Verilerine G�re 11.031.000 bas sigir, 29.435.000 bas koyun ve 8.057.000 bas ke�i mevcudu vardir. Bu hayvan varligi ile D�nyanin sayili �lkeleri arasinda yer almamiza ragmen hayvansal �r�nler bakimindan hala gerilerde yer almaktayiz. Fert basina t�ketilen et, s�t ve yumurta gibi hayvansal �r�n miktarlari da yeterli d�zeyde degildir.

3. �NEMI Bu hayvan varligi i�erisinde b�y�k bir yer tutan koyun varligimiz ne yazik ki her ge�en g�n hizla azalmakta, verim y�n�nden de ileri bir adim atilamamaktadir. Meralar hizla azalmakta ve tarim alanlarina d�n�smektedir. Tarim alanlari ise yerini hizla yerlesim alanlarina veya �esitli sanayii alanlarina birakmaktadir. Dolayisiyla hayvancilik ve �zellikle koyunculuk ekime elverisli olmayan daglik ya da �orak b�lgelere dogru kaymakta ve lokalize olmaktadir.Uzun yillardan beri eti, s�t�, yapagisi ve derisi ile insanlarin en �nemli ihtiya�larini karsilayan koyunlar D�nyanin her yerinde yetistirildigi gibi �lkemizde de hemen her yerde yetistirilmektedir. Kisa zamanda nakit paraya �evrilebilmesi nedeniyle tarimin bir sigortasi gibidir. Bu nedenle sadece zirai �retimle ugrasan isletmeler dahi ellerinde az sayida da olsa koyun bulundurmaktadirlar.

4. AZALMASININ NEDENLERI Meralarin hizla azalmasi, Koyun etine olan talebin azalmasi, K�ylerde gen� n�fusun azalmasi nedeniyle �oban bulunamamasi, Yapaginin degerinde satilamamasi, Koyun hizsizliginin artmasi. 

5. KOYUN IRKLARIMIZ Koyunculuk yapmaya karar verdigimiz takdirde �ncelikle yasadigimiz b�lgeyi iyi tanimamiz ve ona g�re uygun irkla �alisma yapmaliyiz. Genel olarak Anadolu�nun i� kisimlarinda yagli kuyruklular, denize yakin b�lgelerde ince kuyruklular yaygindir. Yagli kuyruklu koyunlar Morkaraman, Akkaraman, Dagli� ve Ivesidir. Ince kuyruklu koyun irklarimiz ise Kivircik, Sakiz, Karayaka ve Merinostur.

6. MERINOS KOYUNU Alman et Merinoslarinin Akkaraman ve Kivirciklarla yapilan melezlemesi sonucu elde edilmistir. Kuyruklari ince olup, kuyruk yagi b�t�n v�cuda dagilmistir. Et verimleri ve et kaliteleri y�ksektir. Yillik s�t verimleri 20-30 kg, ikizlik orani % 15-20' dir. Yapagi verimleri fazla olup, yillik 3.5-4.0 kg' dir. Ince bir yapagilari vardir ve dokuma sanayiinde kullanilmaktadir. Ancak yapagiya yeterli destek verilmediginden Merinos yetistiriciligi azalmaktadir. kirli yapagi verimi 3,6-3,8 kg. olup, 100 koyundan 130-140 kuzu alinir.

7. KOYUNCULUK NASIL YAPILMALIDIR Koyunculuk yetistiriciye �ok para kazandiran bir hayvancilik dali degildir. Ancak yapilan isler g�n�n sartlarina g�re y�nlendirilirse ekonomik olarak yeterli d�zeyde tutulabilir.Koyun yetistiriciligi tek bir verim hedef alinarak yapilmamalidir. Hedefte mutlaka iki veya daha fazla verim g�zetilmelidir. �rnegin koyun sadece s�t� i�in yetistirilmemeli, s�t verimi yaninda yapagi verimi veya et verimi de dikkate alinmalidir. Koyun yetistiricileri su hususlari g�z�n�nde bulundurmalidirlar.

8. Hangi sartlarda koyunculuk yapilacaktir ? Hangi irklarla koyunculuk yapilacaktir ? Hangi verimler �n planda tutulacaktir ? Nasil bir yetistirme metodu uygulanacaktir ? S�r�deki hayvan sayisi ne olacaktir ? 

9. Bu sorularin cevaplari b�y�k �l��de yetistiricinin temin edebilecegi kaba ve kesif yemlerin cins ve miktarlarina, agil kapasitelerine, yetistirecegi koyun irkinin mevcut imkan ve �evre sartlarina uyum derecesine, �oban teminine, elde etmeyi d�s�nd�g� gelir miktarina baglidir. Eger yetistirici basarili olmak istiyorsa bu sorularin cevaplarini bulmali ve ondan sonra ise baslamalidir. Hatta bu sorulari kendi kendine zaman zaman yeniden sormalidir.

10. ET VERIMI Koyun eti t�ketimi �zellikle b�y�k sehirlerde azalmakta, yagsiz et olan sigir etine veya beyaz et olan tavuk ve balik etine y�nelim olmaktadir. Ancak n�fusumuzun b�y�k bir kismini teskil eden k�y, kasaba ve k���k yerlesim birimlerinde koyun eti t�ketimi fazladir. �zellikle kurban bayraminda kesilen kurbanlarin b�y�k bir kismini koyun teskil etmektedir. Kurban bayraminda 2-3 milyon bas koyun kesildigi tahmin edilmektedir. Buda azimsanmayacak bir rakamdir ve yillik koyun eti t�ketimini �nemli �l��de artirmaktadir. Koyun eti t�ketimini artiran bir baska �nemli etkende adaklardir.Koyun mevcudumuzun % 82'sini teskil eden Akkaraman, Morkaraman, Dagli� ve Ivesi gibi yagli kuyruklu koyunlarin kuyruk yagida b�y�k bir yek�n tutmaktadir. Aliskanliklar hizla degistiginden kuyruk yagi t�ketimi de azalmakta ve kuyruk yaglari �ogu defa zayi edilmektedir. t�keticiler canli koyun alirken k���k kuyruklu olanlarini tercih etmeye, kasaptan koyun eti alirken kuyruk yagi istememeye baslamislardir. Bu nedenle kuyruk yagini azaltici melezleme �alismalarina hiz verilmeli, damizlik hayvan se�erken k���k kuyruklu olanlar se�ilmelidir. 

11. YAPAGI VERIMI Koyunlarimizin % 97 gibi b�y�k bir kismini yerli koyunlar teskil ettiklerinden koyunlarimizin yapagi verimleri d�s�k olup, fert basina 1,5 kg civarindadir ve elde edilen bu yapagilar kalin ve kaba yapagilar olup, dokuma sanayiinde kullanilamamaktadirlar. Bu yapagilar ancak hali, kilim ve ke�e imalinde kullanilmakta ve yataklik olarak dagerlendirilmektedir. Bu nedenle sanayide kullanilan ince yapagilar gibi ihra� edilememekte ve iyi fiyata satilamamaktadirlar. Yapagi kalitesini artirmak i�in baslatilan merinoslastirma �alismalarina yeniden hiz kazandirilmalidir.

12. S�T VERIMI Koyun s�t�nden elde edilen yag, yogurt ve peynir gibi s�t �r�nleri halkimiz tarafindan tercih edilmekte ve sevilerek yenilmektedir. Bu nedenlede koyunlarin b�y�k bir kismi sagilmaktadir. Ancak koyunlarda sagimin g��l�g� ve zaman almasi is g�c� kaybina sebep olmakta, sagim daha �ok aile isletmelerinde yapilmaktadir. Ivesi ve sakiz gibi y�ksek s�t verimli koyun irklarimizin islah edilmesi gereklidir. Diger koyun irklarimizda da s�t verimini artirici melezleme �alismalari yapilmalidir.

13. DERI VERIMI Koyun derileri yeteri kadar degerlendirilememekte, mezbaha disi kesilen hayvanlarin derileri dikkatsiz y�z�m nedeniyle yaralanmakta, yeterince tuzlanip iyi muhafaza edilememekte ve zamaninda isleme yerlerine ulastirilamadigindan zayi olmaktadir. Deri zayiatinin �nlenmesi i�in mezbahalarda kesim tercih edilmelidir. Ancak koyunlarda mezbaha disi kesimin daha fazla oldugunu s�ylemek m�mk�nd�r.

14. G�BRE VERIMI Koyunlar yilda ortalama 700 kg g�bre �ikarirlar. Ancak koyunlar yilin b�y�k bir b�l�m�n� merada ge�irdiklerinden toplanan g�bre fazla degildir. Kis mevsiminde agilda kaldiklari s�rece g�breleri toplanir, bu da �ogu zaman isinmak i�in yakilarak degerlendirilir. Zira b�t�n kis agilin tabaninda biriken, hayvanlarca �ignenen, baharda �ikarilan ve kerme diye bilinen bu koyun g�bresinin kalori degeri y�ksektir. Oysa koyun g�bresi �zellikle bah�elerde ve parklarin yesillendirilmesinde aranan bir g�bredir. Yakit olarak degerlendirilmesi �nlenmeli, tabi g�bre olarak tarlalarda ve bah�elerde kullanilmalidir.

15. NASIL BIR YETISTIRME YAPILMALI ? Yurdumuzda koyunculuk babadan ogula ge�en bir yetistirme sekli olarak devam etmektedir. Ancak son yillarda koyun besiciligi yapanlar �ogalmaktadir. Koyun yetistiricileri genel olarak 4 gruba ayrilirlar. Mera koyunculugu yapanlar,  �iftlik koyunculugu yapanlar,  Koyun besiciligi yapanlar,  Damizlik yetistiriciligi yapanlar. 

16. Koyunculugumuzun % 90' i meraya dayalidir. Kisin kar meralari kapamadik�a veya siddetli yagmur ve firtina olmadik�a koyunlar gidalarini meradan temin ederler. Koyunlar zaten bir mera hayvanidirlar. K�rli bir koyunculuk meralardan azami faydalanma ile olur. Saglikli bir yetistirme i�inde meralar gereklidir. Agilda kapali ortamda ancak kisa s�reli kasaplik koyun besisi yapilmalidir. Meranin b�y�kl�g�, flora zenginligi ve kalitesi s�r� b�y�kl�g�n�n tesbitinde bas rol� oynar. Iyi meralarda kuzu besisi de yapilir.�iftlik koyunculugunda s�r�ler k���kt�r. S�r� b�y�kl�g� yem hammaddeleri ve kaba yem �retimi ile sinirlidir. Koyunlar otlamayi nadas alanlarinda ve anizlarda yaparlar. Yilin �ogu zamanlarinda hayvanlari yemlemek gereklidir.Koyun besiciligi b�y�k �l��de yem �retimine bagli oldugundan yemin kolay temin edildigi ve ucuz oldugu b�lgelerde yapilmaktadir. Besiciler mera koyunculugu yapan isletmelerden satin aldiklari koyun ve kuzulari besiye alirlar, yemi ise genellikle kendi imkanlariyla yapmaya �alisirlar.Damizlik isletmeleri �zel damizlik yetistiren isletmelerdir. Ancak �lkemizde hen�z pedigrili ve kayitli damizlik isletmesi yoktur. Koyun yetistiricileri damizliklarini kendileri yetistirmektedirler.Koyun yetistiricileri kendi sartlarina g�re hangi yetistirme sisteminin uygun olduguna, buna g�re hangi yetistirme sistemini uygulayacagina kendisi karar vermelidir.

17. S�R�DEN AYRILMASI GEREKEN KOYUNLAR - Disleri ve tirnaklari bozuk olanlar - �ok yasli, �ok zayif koyunlarla kavruk kalmis koyunlar - Kisir koyunlar, �ok az s�t verenler - Yapagi� kisa, seyrek ve d�k�l�yorsa - �zellikle Merinos ve kivirciklarda lekeler varsa - Yapagi k�r� varsa

18. �REME VE D�L VERIMI Koyunculukta basarili olmak, d�zenli ve �ok miktarda yavru olmaya baglidir. Elde edilen yavru sayisi ne kadar �ok olursa s�r�de iyilesme o kadar hizli olur. Bu da hayvanin irkina ve beslenmeye baglidir.

19. KO�A VERME Disi tokluyu ko�a vermekte 18 ayi ge�memeliyiz. S�r�deki koyunlar pratikte 6-8 yaslarina kadar, ko�lar ise 4-5 yaslarina kadar damizlik olarak kullanilabilmektedir.

20. KIZGINLIK Koyunlarda kizginlik genelde mevsime baglidir. Kizginlik 28-30 saat devam etmektedir. Kizginlik 14-19 g�nde bir tekrarlanir. Sayet s�r�de ko� katimi serbest olarak yapiliyorsa ko� s�r�de en az 35 g�n kalmasinda fayda vardir. Ko� katiminda �nemli fakt�r disilerin kizginliga gelmesidir. 20-30 koyuna 1 ko� d�s�n�l�r.

21. KIZGINLIK BELIRTILERI Koyunlar meleyerek erkek koyunun yanina sokularak veya birbiri �zerine atlayarak kizginligi belli ederler. Bu d�nemde fer� sismistir, �ora akintisi gelir ve sik sik idrar yapar.

22. SAGIM Bir koyunda elde edilen gelirin %45�i etten, %15�i yapagi ve yapagidan, %40�da s�ttendir. Bu y�zden sagim ve s�t �retiminde �ok �nemli yer tutar.Sagimda dikkat edilecek konular; - Meradan d�nen hayvan hemen sagima alinmaz. Bir saat kadar dinlendirilir. - Sagimda hayvanlara sert muamele yapilmaz - G�nde iki sagim yapildiginda sabah ve aksam sagimlari arasi en az 10 saat olmali - Soguk ve kiragili g�nlerde sabah sagimi daha ge� sicak g�nlerde daha erken yapilir - Uzak meradaki hayvanlar oldugu yerde sagilir - Sagim seri ve kisa s�rede yapilmalidir. 2-2,5 saatte 100 koyun sagilabilir - Sagimdan �nce memeler ve kaplar mutlaka temizlenir.

23. BESLEME Koyunlarda beslenmeyi d�rt b�l�mde inceleyebiliriz. 1- Ko� katiminda beslenme 2- Gebelikte beslenme 3- S�t veriminde beslenme 4- Verimsiz d�nemde beslenme

24. G�NL�K YEM MIKTARLARI Hayvanin Toklu Koyun Ko�Kuru ot (gr) 500 500 500Saman (gr) 500 750 1000Kesif Yem (gr) 500 800 1000

25. YEM HESABI Kisin hayvanlara verilecek kesif ve kaba yem miktarlari Tablo 2'de g�sterilmistir. Kis mevsiminin uzunluguna ve hayvan sayisina g�re stoklanacak yem miktarlari hesap edilmeli ve buna % 10' luk bir zaiyatta ilave edilerek yem stoku yapilmalidir. �zellikle kaba yem mutlaka sonbaharda stoklanmalidir. Zira kisin kaba yem bulmak ve nakletmek olduk�a g��lesir.Simdi 14 baslik ana� koyunu, 1 baslik ko�u ve 18 bas dogacak kuzusu olan bir isletmenin stoklayacagi kaba ve kesif yem miktarlarini hesap edelim. Hayvanlarin 150 g�n agilda beslendigini ve dogacak kuzularin ise 120 g�n yem yiyecegini farzedelim.

26. Kaba yem olarak;Koyunlar i�in: 1250 g x 150 g�n x 14bas = 2572 kg Ko�lar i�in : 1500 g x 150 g�n x 1 bas = 225 kg Kuzular i�in: 500 g x 120 g�n x 18 bas = 1.080 kg Toplam : 3,877 kg % 10 zaiyatla beraber 4,250 kg hesap edilmelidir. Bu kaba yem kuru ot, kuru yonca veya saman olabilir.

27. Kesif yem olarak;Koyunlar i�in: 800 g x 150 g�n x 14 bas = 1680 kg Ko�lar i�in : 1000 g x 150 g�n x 1 bas = 150 kg Kuzular i�in: 400 g x 120 g�n x 18 bas = 844 kg Toplam : 2674 kg% 10 zaiyatla beraber 3000 kg hesap edilmelidir.

28. YAZ BAKIM VE BESLEMESI Koyunlar agildaki kis beslemesinden meraya yaz beslemesine ge�erken ani yem degisikligi yapilmamalidir. Ilkbaharda kuru yemden yas yeme ge�erken, sonbaharda yas yemden kuru yeme ge�erken ge�isler yavas yavas yapilmali, yemin biri azaltilirken digeri �ogaltilarak en az bir haftalik bir s�rede ge�is yapilmalidir. Bu ge�isin kontroll� yapilamadigi mera d�nemi olan aniz zamaninda hayvanlar mutlaka kil�ik ya da basak asisi denilen Enterotoksemi asisi ile asilanmalidir.Yazin hayvanlar merada otlatilmalidir. Ilkbaharda hayvanlari sabah erken kiragili saatlerde ve kiragili g�nlerde meraya �ikarmamali, kiraginin kalkmasi beklenilmeli veya o g�n meraya g�nderilmemelidir. Kiragili g�nlerde hayvanlara bir miktar kuru ot verildikten sonra meraya �ikarmak daha iyi olur.�ok sicak havalarda �zellikle �glen saatlerinde koyunlar g�lgeliklerde dinlendirilmelidir. Zaten koyunlar sicak saatlerde yayilmazlar.

29. KO� KATIMINDA BESLEME Ko� katimindan 2 hafta �nce baslayarak 6 hafta g�nde 400 gr.dan baslayarak 700-800 gr.a kadar fabrika yemi veya arpa, yulaf karisimi ile ek yemleme yapilir.

30. GEBELIKTE BESLEME Gebelikte ilk �� ay mera iyi ise ek yeme gerek yoktur. Son 45 g�nde 300 gramdan baslanarak doguma kadar 800 grama �ikilarak ek yemleme yapilir.

31. LAKTASYONDA BESLEME Tek kuzulu koyunlara g�nl�k 700 gr. dane yem karmasi, ikiz kuzulu koyunlara da 1 kg. dane yem karmasi verilir. Verimsiz d�nemde mera ve aniz otlatmasi kafi gelmektedir.

32. DAMIZLIK KO� BAKIMI - G�nde 1 kg. kadar yulaf - Her g�n biraz yesillik - Yeteri kadar hareket - Kirkim yapilmasi - Sabahlari yemden �nce bir tane taze yumurta yedirmeliyiz. Bunlar yapilirsa ko�larin asim kabiliyetleri y�kselir, beklenen verim elde edilir.

33. KUZU B�Y�TME - Kuzu b�lmelerinin alti temiz ve kuru olmali, hava cereyani olmamalidir - Kuzu b�lmelerinde kuzular sikisik olmamalidir - Kuzunun anasini emip emmedigi izlenmelidir - Kuzulara 15 g�nden sonra kuru ot ve kuzu baslangi� yemi verelim - Kuzular meraya �ikmaya baslayinca otlama �ncesi bir miktar kuru ot verelim ve mutlaka enterotoksemi asisini yaptirin.

34. AGIL ALAN HESABI Gebe ve emziren koyun i�in : 2,25-2,5 m2 Erkek veya disi toklu i�in : 0,5-0,6 m2 Ko� i�in : 1,2-1,5 m2 Koyun i�in : 0,8- 1 m2 S�t emen kuzu i�in : 0,3-0,4 m2 Gezinti avlusu, agilin kapladigi alanin iki kati olmali, etrafi 1 m. y�kseklikte �evrilmelidir. Koyunlarin altida �st� de kuru olmalidir. 

35. AGILLARIN TEMIZLIGI Koyunlar kisin agillarda barindirilir. Kis s�resince agillarin tabaninda biriken g�breler her yil temizlenmelidir. Hayvanlar ilkbaharda meraya �iktiklarinda agillardaki g�brelerde iyice kurumadan agillardan �ikarilmali, taban, tavan ve duvarlar s�p�r�lerek temizlenmeli ve agillarda da paraziter m�cadele yapilmalidir. Yaz d�neminde koyunlar agillara alinmazlar ve a�ik avlularda yatirilirlar. Hayvanlarin yattiklari avlular sik sik s�p�r�lerek buralarda g�bre birikmesi �nlenir. Avlularda belirli araliklarla ila�lanarak bit, pire, kene ve sinek gibi haserelerle m�cadele edilir. Hayvanlarda dis parazitlere karsi ila�lamanin yapildigi g�n mutlaka agil ve avlularda ila�lanmalidir. Sonbaharda hayvanlar agila alinmadan �nce agillarin tavan, taban ve duvarlari yine s�p�r�lerek temizlenmelidir

36. TARIM DANISMANI oguzhan_unlu@hotmail.com unluoguzhan@gmail.com Bilgiler Tarim Bakanligi sitesinden ve Ankara �niversitesi yazili kaynaklarindan alinmistir.