بدیع

1. بدیع رشته زبان و ادبیات فارسی 2 واحد درسی • نام منبع و مؤلف: بدیع، دكتر سیروس شمیسا، انتشارات دانشگاه پیام نور 1382 • تهیه كنندۀ اسلایدها: محمد شكرائی ( استادیار گروۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور )

2. طرح درس • كلیات • بدیع لفظی: • روش تسجیع، روش تجنیس، روش تكرار • بدیع معنوی: • روش تشبیه، روش تناسب، روش ایهام، شیوۀ فرعی تضمّن، شیوۀ فرعی اغفال، ترتیب كلام، روش تعلیل و توجیه

3. اهداف درس • آشنایی با مباحث بنیادی علم بدیع

4. جایگاه درس • درس بدیع از دروس پایه دوره كارشناسی زبان و ادبیات فارسی می باشد

5. كلیات و اصطلاحات • هدف كلی: آشنایی با اصطلاحات ضروری برای فهم مطالب فصل های بعدی، بطوری كه بتوان مورد مربوط به هر اصطلاح را در متن فارسی (به صورت كلمه یا جمله) تشخیص داد.

6. هدفهای رفتاری • 1- تعریف مفهوم «بدیع» • 2- تعریف صنعت «بدیعی» • 3- طبقه بندی انواع بدیع و توضیح تفاوت آنها • 4- توضیح نقش صنایع بدیعی در آهنگین كردن كلام ادبی • 5- تشخیص انواع مصوت ها و اصوات صامت • 6- خواندن كلمه بر اساس آوا نوشته • 7- تعریف واك و تشخیص تعداد واك در هر كلمه

7. هدفهای رفتاری • 8- تشخیص تعداد هجای هر كلمه و تفاوت آن ها از نظر امتداد و كشش صوتی • 9- تشخیص روی در هر كلمه • 10- تشخیص هجای قافیه در هر كلمه

8. 1- تعریف مفهوم «بدیع» • بدیع مطالعه در ابزار و شگردها و فنونی است كه باعث ایجاد موسیقی كلام می‌شوند (در نثر) و یا موسیقی كلام را افزون‌تر می‌كنند( در شعر). به عبارت دیگر بدیع بررسی و شناخت ابزار و شیوه‌هایی است كه به وسیلۀ آن ها در بین اجزاء كلام تناسبات و روابط خاصی به وجود می‌آید.

9. 2- تعریف صنعت «بدیعی» • به ابزاری كه موسیقی كلام را به وجود می‌آورند و یا افزون می‌كنند و بین اجزاءكلام روابط هنری به وجود می‌آورند اصطلاحاً « صنعت بدیعی» می‌گویند. این ابزار گاهی جنبۀ لفظی دارند و موسیقی كلام را از نظر روابط آوایی افزون می‌كنند و گاهی جنبۀ معنایی دارند و از طریق تناسبات و روابط معنایی كلام را منسجم‌تر می‌كنند.

10. 3- طبقه بندی انواع بدیع و توضیح تفاوت آنها • بدیع لفظی و بدیع معنوی • بحث در ابزاری (صنایعی) كه موسیقی لفظی كلام را افزون می‌كنند یا به وجود می‌آورند موضوع «بدیع لفظی» و مطالعه در ابزاری كه موسیقی معنوی كلام را به وجود می‌آورد موضوع «بدیع معنوی» است.

11. 4- توضیح نقش صنایع بدیعی در آهنگین كردن كلام ادبی • یكی از ویژگیهای كلام ادبی، داشتن آهنگ است. اما صرف وجود آهنگ، كلام را ادبی نمی‌كند. مثلاً مصراع « ز فروردین چو بگذشتی مه اردیبهشت آید» دارای آهنگ است اما ادبی نیست. شاعران بزرگ معمولاً با استفاده از یك یا چند ابزار افزونی موسیقی كلام یا ابزاری كه به كلام انسجامی بیش از حد معمول می‌بخشد( صنایع بدیعی) كلام عادی را تبدیل به كلام ادبی می‌كنند و یا اگر كلام ادبی است با اعمال این صنایع بدان حیثیت ادبی افزون‌تری می‌بخشند.

12. 5- تشخیص انواع مصوت ها و اصوات صامت • در هر زبانی چند مصوت (به صدا در آورنده) وجود دارد كه به كمك آنها صداهای زبان ادا می‌شود. در زبان فارسی شش مصوت وجود دارد: • الف)‌ مصوت‌های كوتاه: a= -َe= -ِo = -ُ • ب) مصوت‌های بلند: ā=آ i= ای u=او • به بقیه اصوات زبان، صامت(گنگ = خاموش) گویند. • »»

13. 5- تشخیص انواع مصوت ها و اصوات صامت • «« • صامت‌ها همواره به كمك مصوت‌ها به صدا در می‌آیند (تلفظ می‌شوند)، چنان كه حروف الفبا این وضع را دارند: • ب) be پ) pe ج)je ن)ne

14. 6- خواندن كلمه بر اساس آوا نوشته • آوانویسی، املایی است كه با آن همۀ اصوات زبان (صامت‌ها و مصوت‌ها) را بتوان دقیقاً نشان داد. در آوانویسی با اندك تغییر و تصرفی از الفبای لاتین استفاده می‌شود. در آوا نویسی به صورت مكتوب واژه كاری نداریم: • چهČe شما Šomā خواهر xāhar

15. 7- تعریف واك و تشخیص تعداد واك در هر كلمه • واك یا واج • به هر یك از صداهای زبان (اعم از صامت یا مصوت) یك واك یا واج گویند: دست dast دارای چهار واك یا صداست (حال آن كه در خط فارسی دارای سه حرف است).

16. 8- تشخیص تعداد هجای هر كلمه و تفاوت آن ها از نظر امتداد و كشش صوتی • هجا (بخش): • هجا مجموعه‌ای از اصوات است كه در یك دم یا بازدم ادا شود. هجا در زبان فارسی مركب از یك مصوت و یك یا دو یا سه صامت است. در زبان فارسی شش هجا وجود دارد: • 1- صامت + مصوت كوتاه : نه na كه ke • 2- صامت + مصوت بلند : با bāبی bi بو bu • 3- صامت + مصوت كوتاه + صامت : در dar خور xor

17. 8- تشخیص تعداد هجای هر كلمه و تفاوت آن ها از نظر امتداد و كشش صوتی • 4- صامت + مصوت بلند + صامت : دیر dir دور dur • 5- صامت + مصوت كوتاه + دو صامت : درد dard بُرد bord • 6- صامت + مصوت بلند + دو صامت : ریخت rixt پوست pust

18. 9- تشخیص روی در هر كلمه • رَوی: • به آخرین واك اصلی هر كلمه «روی» می‌گویند. «رَوی» در دست، «ت» است. در «آمدم»، دال است. در شیرین نون است (چون مركب بودن آن به ذهن متبادر نمی شود)

19. 10- تشخیص هجای قافیه در هر كلمه • هجای قافیه • هجایی از كلمه كه آخرین واك آن، واك رَوی است، هجای قافیه نام دارد. در كلمه «شكستم» هجای قافیه «كست» است. در كلمه‌«آمد» هجای قافیه «مد» است.

20. بخش اولبدیع لفظی • هدف كلی: آشنایی با بدیع لفظی و روش‌های آن و كسب توانایی تشخیص آن‌ها در متن‌های ادب فارسی .

21. فصل اولروش تسجیع هدف كلی: آشنایی با ویژگی‌های روش تسجیع و توانایی تشخیص مصداق‌های آن در متن‌های ادب فارسی.

22. هدفهای رفتاری • 1- تعریف سجع در كلمه و انواع آن • 2- تشخیص سجع متوازی از انواع سجع های دیگر در كلمه • 3- تشخیص سجع مطرّف از انواع سجع های دیگر در كلمه • 4- تشخیص سجع متوازن از انواع سجع های دیگر در كلمه • 5- مشخص نمودن وزن و روی در انواع سجع در كلمه • »»

23. هدفهای رفتاری • «« • 6- ذكر انواع سجع در كلام • 7- تشخیص ویژگی های ترصیع و تمایز آن از انواع دیگر • 8- تشخیص ویژگی های موازنه و تمایز آن از انواع دیگر • 9- تشخیص ویژگی های تضمین المزدوج و تمایز آن از انواع دیگر

24. 1- تعریف سجع در كلمه و انواع آن • سجع در كلمه • سجع به معنی آهنگ است. به كلامی كه بین كلمات آن هماهنگی باشد كلام مسجّع گویند. مسجّع سخن گفتن مخصوصاً در بین اعراب مرسوم بود و عالی‌ترین نمونۀ آن قرآن مجید است. سجع بر سه گونه است: • سجع متوازی، سجع مطرّف، سجع متوازن

25. 2- تشخیص سجع متوازی از انواع سجع های دیگر در كلمه • سجع متوازی: و آن تقابل كلمات یك هجایی است كه فقط در صامت نخستین مختلف باشند: بست bast / مست mast • اگر كلمه چند هجایی باشد، هجاها باید از نظر امتداد مساوی باشند و صامت نخستین هجای قافیه متفاوت باشد: توان / تپان / گمان • »»

26. 2- تشخیص سجع متوازی از انواع سجع های دیگر در كلمه • «« • و ممكن است تغییر صامت نخستین در بیش از یك هجا باشد: زبان / روان • و اگر در هجای قافیه، صامت نخستین تغییر نكند معمولاً در هجا یا هجاهای ماقبل تغییر می‌كند: كتاب / شتاب

27. 3- تشخیص سجع مطرّف از انواع سجع های دیگر در كلمه سجع مطرف: و آن تقابل دو كلمه است كه اولاً یكی از كلمات نسبت به دیگری هجایی در آغاز بیشتر داشته باشد و ثانیاً صامت نخستین هجای قافیه متفاوت باشد: دار / شكار // راز / جواز • ممكن است كلمات سجع از نظر تعداد هجا مساوی باشند اما هجاهای آغازین از نظر كمیت یعنی امتداد با هم فرق داشته باشند: اطوار / وقار // باغبان / بستان

28. 4- تشخیص سجع متوازن از انواع سجع های دیگر در كلمه سجع متوازن: و آن تقابل كلمات هم هجایی است كه اولاً تعداد امتداد هجاها مساوی باشد و ثانیاً واك‌های اصلی آخر كلمه حتماً متفاوت باشند: مواج / نقاد // كام / كار // نظم / راز

29. 5- مشخص نمودن وزن و روی در انواع سجع در كلمه • ساختار انواع سجع را با سه فرمول زیر می‌توان نشان داد: • وزن و روی یكی = سجع متوازی • وزن یكی و روی مختلف = سجع متوازن • وزن مختلف و روی یكی = سجع مطرّف

30. 6- ذكر انواع سجع در كلام • سجع در كلام بر سه نوع است: • ترصیع، موازنه (مماثله)، تضمین المزدوج یا اعنات القرینه

31. 7- تشخیص ویژگی های ترصیع و تمایز آن از انواع دیگر ترصیع: هماهنگ كردن دو (یا چند) جمله است به وسیلۀ تقابل اسجاع متوازی: • زبانش توان ستایش نداشت • روانش گمان نیایش نداشت • بین زبان و روان، توان و گمان، ستایش و نیایش، سجع متوازی است.

32. 8- تشخیص ویژگی های موازنه و تمایز آن از انواع دیگر موازنه(یا مماثله): هماهنگ كردن دو (یا چند) جمله به وسیلة تقابل اسجاع متوازن و یا مخلوطی از اسجاع متوازن و متوازی و مطرّف است: بری ذاتش از تهمت ضد و جنس غنی ملكش از طاعت جن و انس

33. 9- تشخیص ویژگی های تضمین المزدوج و تمایز آن از انواع دیگر تضمین المزدوج یا اعنات القرینه: و آن هماهنگ كردن دو (یا چند) جمله به وسیلۀ رعایت قافیه در فعل آخر دو جمله و مجاورت انواع سجع در حشو هر جمله است: • چون اوقات محسوب به اجل مضروب رسید و ایام معدود به شب موعود كشید. • »»

34. 9- تشخیص ویژگی های تضمین المزدوج و تمایز آن از انواع دیگر • «« • فرق تضمین المزدوج یا ترصیع و موازنه در این است كه در تضمین المزدوج كلمات متجانس در كناره هم‌اند و فقط فعل، دو جمله را به هم مربوط می‌كند اما در ترصیع و موازنه، اسجاع هر جمله در تقابل با اسجاع جملۀ دیگرند.

35. فصل دومروش تجنیس • هدف كلی: آشنایی با ویژگی های روش تجنیس و توانایی تشخیص مصداق های آن در متن های ادب فارسی.

36. هدفهای رفتاری • 1- تشخیص ویژگی های جناس تام و تمایز آن از انواع دیگر جناس • 2- تشخیص ویژگی های جناس مركب و تمایز آن از انواع دیگر جناس • 3- تشخیص ویژگی های جناس مضارع و تمایز آن از انواع دیگر جناس • 4- تشخیص ویژگی های جناس ناقص و تمایز آن از انواع دیگر جناس »»

37. هدفهای رفتاری • «« • 5- تشخیص ویژگی های جناس زاید و انواع آن • 6- تفاوت جناس مطرّف با سجع مطرّف • 7- تشخیص ویژگی های جناس اشتقاق و انواع آن • 8- تشخیص ویژگی های جناس قلب و انواع آن • 9- تشخیص ویژگی جمله هایی كه موسیقی آن ها مبتنی بر جناس است.

38. 1- تشخیص ویژگی های جناس تام و تمایز آن از انواع دیگر جناس جناس تام: اتحاد در واك‌ و اختلاف در معنی است. یعنی الفاظ (صداها= مجموعۀ صامت‌ها و مصوت‌ها) یكی باشند اما معنی آنها متفاوت باشد: • بهرام كه گور می‌گرفتی همه عمر دیدی كه چگونه گور بهرام گرفت. • گور نخست به معنی گورخر و گور دوم به معنی قبر و مجازاً مرگ است.

39. 2- تشخیص ویژگی های جناس مركب و تمایز آن از انواع دیگر جناس جناس مركب: دو كلمه متجانس، هم هجا (هم وزن) باشند اما اختلاف در تكیه داشته باشند، یعنی به قول دستوریان یكی بسیط یا در حكم بسیط و دیگری مركب باشد: • بنگر و امروز بین كز آنِ كیان است • ملك كه دی و پریر از آن كیان بود • كیان نخست، جمع «كه» و مركب است و كیان دوم به معنی پادشاهان سلسلۀ كیانی و در حكم بسیط است. »»

40. 2- تشخیص ویژگی های جناس مركب و تمایز آن از انواع دیگر جناس • «« • ممكن است هردو كلمه متجانس مركب باشند، در این صورت ممكن است اختلاف تكیه نداشته باشند: • چون نای بی نوایم از این نای بی نوا • شادی ندید هیچكس از نای بی نوا • جناس مركب در حقیقت همان جناس تام است زیرا عین واژه تكرار می‌شود.

41. 3- تشخیص ویژگی های جناس مضارع و تمایز آن از انواع دیگر جناس • جناس مضارع: و آن اختلاف صامت‌های قریب‌المخرج در آغاز كلمات هم هجا و هم واك است. • اگر در سجع متوازی اختلاف صامت‌های آغازین بسیار كم باشد و به اصطلاح صامت‌ها قریب‌المخرج باشند به آن جناس مضارع گویند: • گام / كام // بست / پست // حالی / خالی

42. 4- تشخیص ویژگی های جناس ناقص و تمایز آن از انواع دیگر جناس • 4. جناس ناقص یا محرف: اختلاف در مصوت كوتاه دو كلمۀ هم هجا و هم واك است: خَلق / خُلق // مِهر / مُهر • هرگاه اختلاف در مصوت كوتاه، وجود و عدم مصوت باشد یعنی در كلمه‌ای مصوت باشد و در كلمه دیگر مصوت نباشد، كلمات متجانس هم هجا نخواهند بود: • تَرك tark / تَرَك tarak// بُرد bord / بُرَد borad

43. 5- تشخیص ویژگی های جناس زاید و انواع آن جناس زاید: یكی از كلمات متجانس نسبت به دیگری واك یا واك‌هایی در آغاز یا وسط یا آخر اضافه داشته باشد. پس بر سه نوع است: • الف) جناس مطرف یا مزید: یكی از كلمات متجانس نسبت به دیگری یك یا دو هجا در آغاز بیشتر داشته باشد: • كوه / شكوه // قار / منقار // رمیده / آرمیده • »»

44. 5- تشخیص ویژگی های جناس زاید و انواع آن • «« • ب) جناس وسط: یكی از كلمات متجانس نسبت به دیگری یك مجموعۀ «صامت+مصوت كوتاه» در وسط اضافه دارد: كف kaf / كنف kanaf • جناس وسط، نوعی سجع مطرّف است. • ج) جناس مذیل: و آن وقتی است كه واك یا واك‌های اضافه در آخر باشد و بر چهار نوع است: • »»

45. 5- تشخیص ویژگی های جناس زاید و انواع آن • «« • 1ـج) یكی از متجانسین نسبت به دیگری یك مصوت كوتاه، اضافه دارد: جام / جامه // نام / نامه • 2ـج) یكی ازمتجانسین نسبت به دیگری یك مصوت بلند اضافه دارد: كل / كلی // گرد / گردو • 3ـج) یكی از متجانسین نسبت به دیگری یك صامت اضافه دارد: در / درب // سر / سرد • »»

46. 5- تشخیص ویژگی های جناس زاید و انواع آن • «« • 4ـج)یكی از متجانسین نسبت به دیگری یك مجموعه «مصوت +صامت» اضافه دارد: • 1-4-ج) مصوت كوتاه + صامت است: دار / دارم // خر / خرد • 2-4-ج) مصوت بلند + صامت است: دست / دستان یا دستار // سر / سراب

47. 6- تفاوت جناس مطرّف با سجع مطرّف • فرق جناس مطرّف با سجع مطرّف در این است كه در سجع مطرّف صامت آغازین هجای قافیه حتماً متغیر است مثل كار/ ستار. اما در جناس مطرّف صامت آغازین هجای قافیه یكسان است مثل زار/ نزار. پس در جناس مطرف تعداد صامت‌های همجنس بیشتر است.

48. 7- تشخیص ویژگی های جناس اشتقاق و انواع آن جناس اشتقاق یا اقتضاب: كلمات متجانس از حیث مصوت بلند با یكدیگر فرق دارند و بر چند نوع است: • الف) جناس اختلاف مصوت بلند • 1ـالف) مصوت بلند در آخر است: دارا / دارو / داری // معنی / معنا • 2- الف) مصوت بلند در آخر نیست: زمان / زمین // كمان / كمین • »»

49. 7- تشخیص ویژگی های جناس اشتقاق و انواع آن • «« ب) جناس اختلاف مصوت بلند و كوتاه • 1ـب) مصوت‌ها در آخر واقع شده‌اند: سینه / سینا / سینی // زهره / زهرا • 2ـ ب) مصوت‌ها در آخر نیستند: بوستان / بستان // گاه / گه

50. 8- تشخیص ویژگی های جناس قلب و انواع آن جناس قلب یا مقلوب: و آن اختلاف در توزیع واك‌های مشترك كلمات است و اقسامی دارد: • الف) قلب بعض: و آن وقتی است كه جای یك صامت در كلمات هم هجا تغییر كند: رحیم / حریم // شاعر / عاشر • ب) قلب كل: در كلمات یك هجایی توزیع واك‌ها درست (یا با یك اختلاف) وارونه یكدیگر باشد و آن در حقیقت نوع موسیقیایی از سجع متوازن است: زار / راز // گنج / جنگ