گیاهشناسی 2 سیستماتیک

1. گیاهشناسی2 سیستماتیک www.urmiabreeder.ir انجمن علمی اصلاح و بیوتکنولوژی گیاهی دانشگاه ارومیه

3. ریشه عنصری از گیاه است که معمولاً در خاک فرو رفته و کارش جذب آب و املاح از خاک می باشد. ریشه بجا: چنانچه ریشه از رشد و نمو ریشه چه گیاهک حاصل شود. ریشه نابجا: اگر ریشه از نمو ریشه چه گیاهک حاصل نشود. ریشه راست: چنانچه بین ریشه اصلی و ریشه ای فرعی تمایز وجود داشته باشد. ریشه افشان: چنانچه بین ریشه اصلی و ریشه های فرعی تفاوتی نباشد.

4. ریشه ها بر اساس اعمالی که انجام می دهند، تغییر شکل می یابند. ریشه غده ای: مواد ذخیره ای در آن انباشته می شود. ریشه های مکنده: در گیاهان انگل مثل سس و گل جالیز وجود دارند. ریشه های برگی شکل: این ریشه ها شبیه برگ هستند، بعضی از ثعلب ها یا تراپاناتنس

5. آناتومی ریشه

6. ساقه: عنصری از گیاه است که در سطح خاک رویش دارد و برگ ها بر روی آن قرار می گیرد. راست یا قائم خزنده رونده پیچنده غده ای گوشتی هوایی انواع ساقه ریزوم (Rhizome) غده (Tubercule) سوخ (Bulb) زیرزمینی آبی

7. قسمت های ساقه

8. برگ: بخشی سبز رنگ است که بر روی ساقه قرار دارد و کار آن فتوسنتز می باشد. پهنک غلاف یا نیام قسمت های برگ ساده: دارای پنهک یکپارچه است. مرکب: دارای پهنک چند تکه و جدا از یکدیگر است. انواع برگ

9. کامل یا صاف مضرس یا دندانه دار کنگره ای پنجه ای انواع برگهای ساده از نظر شکل حاشیه پهنک

10. انشعابی یا شبکه ای پری موازی پنجه ای منفرد انواع برگ ها از نظر رگبرگ

11. متقابل متناوب فراهم انواع برگ ها از نظر قرار گرفتن روی شاخه

12. شانه ای پنجه ای انواع برگ های مرکب

15. گل به طور کلی گل به عنصری از گیاه اطلاق می شود که حداقل دارای عناصر زیر باشد: 1- پرچم ها (Stamens) که شامل میله و بساک یا کیسه گرده است که محتوی دانه گرده می باشد. 2- تخمدان (Ovary) که شامل محفظه بسته ای است (نهاندانگان) و از برچه (Carpel) تشکیل شده است. به اجتماع پرچم ها در گل آندروسه می گویند. به اجتماع برچه ها، ژینه سه گفته می شود.

16. ساختمان گل در نهاندانگان به این شرح است: 1- محور گل یا دمگل 2- نهنج (Receptacle) 3- گل پوش یا پریانت 4- نافه یا پرچم ها محدب – تالامی فلورها صفحه– دیسی فلورها مقعر – کالسی فلورها کاسبرگ ها (کاسه=Calice) گلبرگ ها (جام=Carolae) کاسبرگ (Sepal) گلبرگ (Tepale)

17. پرچم های عقیم یا استامینود که ناپرچمی هم نامیده می شوند. دیالیاستمون (Dialystemone): هنگامی که میله های پرچم از یکدیگر جدا هستند. گامواستمون (Gamostemone): هنگامی که میله های پرچم به هم متصل هستند. 1- میله های چسبیده، بساک آزاد (Synstemonei) 2- میله ها آزاد، بساک ها چسبیده (Synantheri) 1- آزاد 2- چسبیده انواع پرچم ها 1- مونادلف: میله کلیه پرچم ها به یکدیگر چسبیده و بساک ها آزاد هستند، خانواده پنیرک 2- دیادلف: تعدادی از میله های پرچم ها پیوسته و تعدادی مجزا هستند بعضی از گیاهان خانواده بقولات 3- پلی آدلف: هر دسته پرچم شکل یک درخت کوچک را دارد، خانواده فرفیون Synstemonei

18. 5- مادگی یا برچه هر مادگی دارای سه بخش کلاله (Stigmata)، خامه (Style) و تخمدان است. گل کامل: گلی که تمام اجزاء فوق الذکر را داشته باشد. گل ناقص: گلی که یک یا چند جزء فوق را نداشته باشد. گل منظم: گلی که دارای تقارن محوری است. گل نامنظم: گلی که دارای تقارن محوری نیست.

20. گل آذین: آرایش گل را روی شاخه گل آذین گویند. گل آذین محوری یا جانبی: حالتی است که محور گل ها از بغل برگها و در طول ساقه ظاهر می گردد. گل آذین انتهایی: حالتی است که گل ها در انتهای ساقه قرار دارند و بالاتر از گل ها برگی وجود ندارد. محدود: محور اصلی به گل منتهی می شود. نامحدود: محور اصلی به جوانه منتهی می شود. انواع گل آذین

21. گل آذین محدود (گرزن): در گل آذین گرزن رشد و نمو گل معمولاً در جهت گریز از مرکز است. انواع آن عبارتند از: 1- گرزن یک سویه (Unipar): در آن فقط یک محور فرعی بیش از محور اصلی نمو می کند و به دو صورت دیده می شود: الف- گرزن بالا ملخی (Heliocoide) ب- گرزن دم عقربی (Scorpioide) 2- گرزن دو سویه (Bipar): در آن محور اصلی معمولاً در زیر گل انتهایی دو براکته فرعی دارد که هر یک در کنار خود دارای یک محور فرعی است. 3- گرزن چند سویه (Multipar): در آن زیر گل انتهایی، محورهای فرعی به تعداد 3 یا بیشتر بوجود می آید.

22. انواع گل آذین نامحدود 1- خوشه (Grapp): در این گل آذین گل ها در طول محور اصلی به فواصل نسبتاً مساوی قرار گرفته اند و هر گل دارای یک دمگل است که بر روی برگکی قرار دارد. در این گل آذین معمولاً گل ها از پایین گل آذین شروع به شکفتن می کند. 2- سنبله (Epi): در این گل آذین، گل ها بدون دمگل، مستقیماً به محور گل آذین اتصال دارد. الف- سنبلک در گندم (Epillet) ب- سنبله دم گربه ای (Chaton): گل ها همه نر یا ماده هستند (تک جنس) ج- چمچمه یا اسپادیس (Spadice): سنبله را براکته ای پوشانده است. انواع سنبله

23. انواع گل آذین نامحدود 3- گل آذین دیهیم (Corymb): گل ها با دم گلهای نامساوی همه در یک سطح قرار می گیرند. 4- گل آذین چتر (Umbelle): گل ها با دم گلهای مساوی همه در یک سطح قرار می گیرند. 5- گل آذین کپه ای (Capitul): بر روی یک نهنج تعداد بیشماری گل قرار می گیرد.

26. دیاگرام گل: تصویر قطعات حلقه های گل بر روی یک صفحه افقی عمود بر سطح نیمساز گل

28. فرمول گل فرمول گل یک روش کوتاه و آسان برای معرفی تقارن گل، تعداد اجزاء گل، پیوستگی و اتصال، نحوه جفت بندی اجزاء گل و موقعیت تخمدان است. مثال X, 5, 5, 5+5, 10 1- X نشانه تقارن گل است. عدم تقارن با $ نشان داده می شود. * تقارن شعاعی است. 2- بند دوم نشانه تعداد کاسبرگهاست. 3- بند سوم نشانه تعداد گلبرگ هاست. 4- بند چهارم نشانه تعداد پرچم هاست. اگر پرچم ها یکسان باشند، با یک عدد نشان داده می شود، مثلاً 10 اما اگر گلی 5 پرچم کوتاه و 5 پرچم بلند به طور یک در میان داشته باشد، آن را به صورت 5+5 نشان می دهند. 5- علامت آخر مربوط به تعداد برچههاست. اگر خط زیر عدد باشد، تخمدان فوقانی و اگر روی عدد باشد، تخمدان تحتانی است.

29. تذکر 1- اتصال بخش های گل را با یک خط که اعداد مربوط به بخشهای گل را به هم ربط می دهد، نشان می دهندو مثلاً یک گل پیوسته گلبرگ با پرچم های متصل به گلبرگ ها را به شکل زیر نشان می دهند. 2، 4 2- پرچم های عقیم یا برچه های عقیم را می توان با قرار دادن یک نقطه در کنار عدد مربوط به هر کدام نشان داد. مثلاً یک گل پیوسته برچه که دارای 5 برچه عقیم و 5 برچه زایاست، به این شکل نشان داده می شود. 5+5 3- اگر بخش خاصی از گل وجود نداشته باشد، با قرار دادن صفر در موقعیت مربوط در فرمول گل مشخص می شود. X, 3, 3, 0, 2 4- پیوستگی قطعات با رسم یک دایره پیرامون عدد قطعات مربوطه نشان داده می شود (مثال بالا). 5- در گل هایی که گلپوش از تپال تشکیل شده است (کاسبرگ ها و گلبرگ ها متمایز نیستند)، در فرمول گل آنها دومین و سومین بند یکی می شوند و به صورت زیر نشان داده خواهند شد. *, -5-, 10, 3 6- نوع میوه معمولاً در آخر فرمول گل نوشته می شود. کپسول *, 5, , 10, , 5 2

30. گرده افشانی انتقال دانه گرده از بساک و قرار گرفتن آن روی کلاله مادگی، گرده افشانی نام دارد. گرده افشانی به دو صورت است: 1- گرده افشانی مستقیم: دانه گرده مستقیم و بلافاصله روی مادگی قرار می گیرد و به دو صورت دیده می شود: الف) هوموگام: دانه گرده و تخمک با هم می رسند. ب) اتوگام: در گیاهانی که طول پرچم بیش از مادگی است و بالای آن قرار می گیرد.

31. 2- گرده افشانی غیر مستقیم دانه گرده با واسطه روی مادگی قرار می گیرد و به اشکال زیر دیده می شود: الف) گزنوگام: گیاهان دو پایه ب) ژیتودوگام: گیاهان یک پایه تک جنس ج) دیکوگام: گیاه یک پایه ولی اندام های جنسی گل ها همزمان نمی رسند یا دانه گرده زودتر می رسد و یا اینکه تخمک زودتر می رسد. در هر حال دانه های گرده قادر نیستند مادگی همان پایه را تلقیح کنند. د) هرکوگام: گل نرماده است، اما وضع پرچم ها طوری است که مانع افتادن دانه گرده روی کلاله می شود. ه) اتواستریل: گیاه یک پایه، گل نر ماده، اما وقتی دانه گرده روی کلاله قرار می گیرد، کلاله ماده ای سمی ترشح می کند که گرده را از بین می برد. در گیاهانی که گرده افشانی مستقیم ندارند، باد، حشرات و سایر جانوران و آب در گرده افشانی موثر هستند.

33. گرده افشانی غیر مستقیم به وسیله باد و حشرات

34. میوه 1- اپیکارپ یا برون بر 2- مزوکارپ یا میان بر 3- آندوکارپ یا درون بر 1- فرابر میوه یا پریکارپ 2- دانه دارای 2 بخش پوسته و مغز می باشد. میوه های به دو دسته بزرگ تقسیم می گردند: 1- گوشتی یا آبدار 2- خشک میوه های گوشتی خود به دو دسته تقسیم می گردند: 1- شفت 2- سته

35. هر گاه جدار تخمدان در طی نمو خود ضخیم شود و پس از رسیدن، میان بر میوه نرم و گوشتی گردد آن را میوه گوشتی یا آبدار گویند. چنانچه درون بر میوه گوشتی یا آبدار، ساختمان شبیه به میان بر پیدا کند و نرم و آبدار شود، در این حالت پوشش دانه سخت و استخوانی می گردد. این نوع میوه ها را سته می گویند، مثل انگور گاهی درون بر سخت و چوبی می شود و با دانه مجموعاً هسته میوه را تشکیل می دهد. پوشش دانه در این حالت نازک و غشائی باقی می ماند. این نوع میوه ها را شفت گویند مثل گیلاس، زردآلو و هلو

36. میوه های خشک: چنانچه جدار تخمدان در طی نمو خود نازک مانده پس از رسیدن آب خود را از دست داده خشک شود، آن را میوه خشک می نامند مثل فندق. میوه های خشک به دو دسته شکوفا و ناشکوفا تقسیم می شوند.

37. میوه های ساده از تخمدان یک خانه ای یک تخمکی، برگ بو، فلفل سیاه، شیپوری سته سته یک دانه ای از تخمدان چند خانه ای چند تخمکی، خرما سته چند دانه ای: دارای دانه های متعدد است و معمولاً از تخمدان چند خانه ای که هر خانه دارای چند تخمک است، حاصل شده اند. انگور، موز، زرشک، تاجریزی، سیب زمینی، پرتقال، نارنگی، لیمو، نارنج، کدو و خیار ،... الف- میوه های گوشتی 1- شفت تک دانه ای: گوجه، گیلاس، زردآلو، بادام، زیتون و نارگیل 2- شفت چند دانه ای: قهوه، عشقه 3- میوه های چند شفتی: تمشک شفت

38. تک فندقه– گندم سیاه چند فندقه شیزوکارپ -- جعفری چهار فندقه -- نعناع سامار فندقه ناشکوفا گندمه: دانه کاملاً به جدار فرابر پیوسته است، غلات میوه های خشک شکوفا

39. برگه: میوه پس از رسیدن با یک شکاف طولی باز می شود. ماگنولیا، اسپیره، تاج الملوک نیام: میوه پس از رسیدن با دو شکاف طولی باز می شود. بقولات 1- میوه از تخمدان یک برچه ای یا چند برچه ای مجزا از هم تشکیل شده است. کپسول سپتی سید: باز شدن کپسول در محل اتصال جفت، کتان، سورنجان، توتون لوکولیسید: شکاف در محل رگبرگ پشتی برچه ها، سوسن، لاله، زنبق سپتی فراژ: شکاف در طرفین جفت ها در نیمه دیواره مشترک داخلی به هم متصل مانده ولی از دیواره خارجی تخمدان جدا می شوند، تاتوره کپسول دندانه ای: شکاف های طولی فقط در قسمت بالایی میوه بوجود می آید، میخک پیکسید یا مجری: کپسول به صورت عرضی جدا می شود، ناز و بارهنگ پوروسید یا گرز: کپسول هنگام رسیدن توسط منافذی باز و دانه در اثر حرکت شدید کپسول خارج می شود، خشخاش خورجین: میوه با چهار شکاف طولی باز می شود. شکوفا 2- میوه از تخمدان چند برچه ای چسبیده به هم تشکیل شده و دارای دانه های متعددی است.

41. ترکیب شیمیایی میوه رسیده 1- مواد معدنی: شامل آب، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، آهن، کلر، گوگرد، ید، روی، منگنز، مس و... 2- مواد آلی: قندها، اسیدهای آلی، رنگیزه ها، چربی ها، مواد ازت دار، مواد معطر، آنزیم ها، ویتامین ها و هورمون ها. تقسیم بندی میوه ها 1- میوه های ساده 2- میوه های مرکب

42. میوه های مرکب: از گل های مختلف یک گل آذین حاصل شده و چسبیده به هم باقی می مانند، توت، انجیر، آناناس میوه کاذب: علاوه بر تخمدان قسمت های دیگر گل در تشکیل آن دخالت دارند. توت فرنگی – قسمت خوراکی نهنج توت-- کاسه گل انجیر – نهنج کوزه مانند کلیه میوه های با تخمدان تحتانی به علت اینکه برچه ها کاملاً به نهنج چسبیده است در هنگام رسیدن میوه نهنج نیز در تشکیل میوه دخالت دارد، انگور فرنگی، گردو، عشقه، شاه بلوط هندی، فندق، گیاهان تیره کدو

45. پارتنوکارپی: تشکیل میوه بدون عمل لقاح را پارتنوکارپی گویند و دارای دو حالت است: 1- تشکیل میوه بی دانه: که حالت عمومی دارد. 2- تشکیل میوه دانه دار: که همراه پارتنوژند (یعنی تولید دانه بدون عمل لقاح که به آن بکر زایی گویند) می باشد. کیفیت پارتنوکارپی را در حالات زیر می توان مورد بررسی قرار داد: 1- عدم امکان لقاح 2- تحریک مادگی برای تشکیل تخم به وسیله محرکی غیر از دانه گرده تلقیح کننده

46. 1- علل عدم امکان لقاح • الف- دانه گرده نمی تواند به کلاله برسد و یا اینکه رویش دانه گرده بر روی کلاله صورت نمی گیرد. دلیل این کار هم این است که • کلاله بر اثر یخ زدن فاسد می شود. • کلاله بر اثر یک ماده شیمیایی فاسد می شود. • از رسیدن دانه گرده به گل ها جلوگیری می شود. • ب- عدم قابلیت رویش دانه گرده • ج- ناجور بودن دانه گرده و مادگی • 2- تحریک مادگی به وسیله محرکی غیر از دانه گرده تلقیح کننده • مشخص شده است که بدن شته ها و برخی حشرات حاوی مقدار زیادی هورمون است که موجب تحریک مادگی و در نتیجه تشکیل میوه پارتنوکارپ می شود.

48. دانه دانه تخمک رسیده حاوی رویان و غالباً بافت های مغذی آن (آندوسپرم، پری سپرم) است. آندوسپرمیک بافت تریپلوئید است که از لقاح بین دو سلول گامتوفیت ماده (هسته های قطبی) و یک هسته اسپرم بوجود می آید. آندوسپرم بافت تخصص یافته ای در گیاهان گلدار است که غذای لازم برای رشد رویان و در برخی موارد گیاه نورسته را فراهم می کند. آندوسپرم ممکن است قبل از رسیدن رویان کاملاً جذب لپه ها شود، مثل حبوبات و گردو. در این دانه ها که فاقد آلبومن هستند، لپه ها نقش آلبومن را در تغذیه گیاه نورسته به عهده دارند. دانه های غلات مثل گندم، برنج، ذرت و نیز خرما از جمله دانه های رسیده دارای آندوسپرم هستند. آندوسپرم ذرت بخش اصلی پف فیل و آندوسپرم نارگیل، شیره و گوشت نارگیل است. پری سپرم بافت مغذی دیپلوئید است.

49. هر دانه دارای یک پوست است که از نمو پوسته های تخمک حاصل می شود و دانه ها اشکال و اندازه های مختلف دارند. رویان بخش اصلی دانه هست که از یک محور روی لپه که پس از رشد انشعابات هوایی را به وجود می آورد، یک ریشه چه (Radicle) که ریشه اولیه و معمولاً سیستم ریشه ای را به وجود می آورد. یک محور زیر لپه که بخش رابط بین محور روی لپه و ریشه چه است و یک یا دو لپه یا برگ های جوانه ای تشکیل شده است. دانه دارای بخشی است که محل اتصال دانه به پایک دانه می باشد و ناف (Hilum) نامیده می شود.